Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 16]

Mari Alföldy
Géza Ottlik: voorloper van nieuwe literatuur

Een schrijver die niet veel schrijft, een literator die niet deelneemt aan het literaire leven: zo iemand wordt gauw door mythen omgeven. Dit is ook gebeurd met Géza Ottlik, vooral nu hij de laatste tijd steeds meer als voorloper van nieuwe ontwikkelingen in de Hongaarse literatuur wordt gezien. De schrijvers van de nieuwste generatie, o.a. Péter Esterházy, Péter Hajnóczy, László Krasznahorkai en Miklós Mészöly, beschouwen hem als hun geestelijke vader.

Ottlik is geboren in 1912 en was vanaf zijn tiende jaar leerling van een school voor officieren. Na zijn wis- en natuurkundestudie aan de universiteit van Boedapest publiceerde hij essays en verhalen in een aantal belangrijke literaire tijdschriften, o.a. Nyugat. De lijst van zijn zelfstandige publikaties is slechts kort: Hamisjátékosok (Valsspelers, verhalen, 1941), Hajnali háztetök (Daken in de ochtend, korte roman en verhalen, 1957), Iskola a határon (School aan de grens, roman, 1959), Minden megvan (Alles is er, verhalen, 1969) en Próza (Proza, essays, 1980). School aan de grens, zijn enige roman, kent een lange ontstaansgeschiedenis. Ottlik leverde in 1948 de jarenlang voorbereide en eindeloos gepolijste eerste versie bij de uitgever in, vroeg vervolgens het manuscript terug en liet het nog tien jaar rijpen. Dit lange uitstel was mede veroorzaakt door de politieke omstandigheden van de jaren vijftig. In de tussentijd vertaalde Ottlik werken van o.a. Dickens, Shaw, Evelyn Waugh en Hemingway in het Hongaars. In 1959 verscheen dan eindelijk School aan de grens in een gereviseerde versie, maar het bleef lang onopgemerkt: de erkenning kwam pas in de jaren zeventig. Het boek is vertaald in het Tsjechisch, Pools, Zweeds en Duits.

De roman speelt zich grotendeels af op een militair internaat, waar tien- tot veertienjarige jongens tot officier worden opgeleid. De beschreven periode valt in de jaren twintig, het tijdperk van het fascistoïde bewind van Miklós Horthy. Ottlik beschrijft het vierjarige verblijf van een groep leerlingen op deze school, daarbij teruggrijpend op zijn eigen ervaringen op de officiersschool van Köszeg, een plaats aan de Oostenrijks-Hongaarse grens. Het dagelijkse leven wordt er beheerst door zinloze regels, onmenselijk optreden van de ‘opvoeders’ zoals sergeant Schulze in het onderstaande fragment, en de terreur die door een groepje leerlingen over de anderen wordt uitgeoefend. Het boek kan worden beschouwd als een aanklacht tegen een inhumaan opvoedingssysteem; men kan de school ook zien als een metafoor voor de Hongaarse maatschappij in het algemeen.

Géza Ottlik

School aan de grens is echter niet in de eerste plaats een kritische maatschappijbeschrijving. De roman opent met een gesprek tussen Dani Szeredy en Benedek Both, bijgenaamd Bébé, de ik-figuur van het verhaal, op het zonneterras van het Lukács-bad in Boedapest in 1957. Tijdens het wachten op een vrijkomende ligstoel vragen de beide mannen van middelbare leeftijd zich af wie zij zijn en vooral waarom ze zo zijn geworden, als ze zijn. Op zoek naar het antwoord op deze vraag gaan zij in gedachten terug naar de ‘school aan de grens’ waar zij samen met de intussen overleden Gábor Medve, de derde hoofdpersoon van het boek, vier jaar van hun jeugd hebben doorgebracht. De roman is dus veel meer een beschrijving van een menselijke levenshouding en een zoektocht naar de verklaring van deze houding. Bébé en Szeredy zijn er namelijk in geslaagd een levenswijze te vinden, waarmee zij zich onder nauwelijks draaglijke omstandigheden staande kunnen houden. Daarmee staan zij voor Ottliks levensfilosofie: door zich in zichzelf terug te trekken kan de mens een innerlijke integriteit op bouwen, zodat hij weerstand kan bieden aan externe dreiging en zich dus relatief veilig kan voelen. Waar komt deze stoïcijnse levenshouding vandaan? In de roman wordt de verklaring gezocht in de ervaringen op de officiersschool - Ottliks eigen ervaringen. Ontrukt aan het veilige, begrijpelijke bestaan in het ouderlijk huis leren de leerlingen zich uiteindelijk aan te passen aan deze chaotische wereld van zinloze regels en willekeurige bevelen. Na alles wat zij in die jaren hebben doorstaan is het verdragen van ellende iets irrelevants

[p. 17]

voor hen geworden. Daardoor vinden zij voor de rest van hun leven een innerlijke zekerheid, die leidt tot een berustende, beschouwende levenswijze.

Het verhaal van School aan de grens is opgebouwd uit herinneringen van de ik-figuur Bébé en uit nagelaten aantekeningen van Gábor Medve. De auteur wisselt deze twee perspectieven steeds af en laat ze elkaar voortdurend aanvullen en corrigeren. In flitsen wordt ook verwezen naar het leven van de hoofdpersonen na het verlaten van de school. De ordening van de gebeurtenissen berust niet op een rechtlijnige chronologie, maar op hun samenhang in de belevingswereld van de ik-figuur. Ottliks stijl is doordacht en analytisch, terwijl hij alles met een zweem van ironie omgeeft. Achter zijn beschrijving van de werkelijkheid, die op het eerste gezicht realistisch lijkt, gaat een abstractie schuil, die een interpretatie geeft van de werkelijkheid. Deze abstracte voorstelling bestaat - in Ottliks eigen woorden - ‘uit een vaag en zwevend beeld’, dat op verschillende manieren uitgelegd kan worden. De ontwikkeling van de beschreven levenshouding is hier een voorbeeld van. De ongrijpbaarheid van deze abstracties houdt verband met twijfels over de mogelijkheid om door middel van taal iets over de werkelijkheid te zeggen. Het eerste hoofdstuk van het boek draagt dan ook als titel ‘De moeilijkheden van het vertellen’. Relativerende opmerkingen als de volgende voegen een soort ‘Verfremdungseffekt’ aan het verhaal toe: ‘Het is ook niet waar dat ik in gepeins verzonken de trap van het Lukács-bad afliep. Dit is niet de volledige werkelijkheid, niet eens de exacte werkelijkheid. Bijna alles wat ik zeg wordt vals en onnauwkeurig zodra ik het uitspreek. Goed, ik was wel aan het peinzen, maar dit karakteriseert het moment niet.’

Onderstaand fragment is één hoofdstuk uit School aan de grens. Zoals alle hoofdstukken van dit boek, is ook dit een zelfstandige eenheid, die de structuur van de hele roman weerspiegelt. Het geeft ook een beeld van het leven op de school, de sadistische willekeur van de onderofficieren en de terreur van de groep jongens rondom Merényi. Met groot psychologisch inzicht en analytische precisie beschrijft Ottlik de gevoelstoestand die deze ervaringen bij de leerlingen teweegbrengen. De scène waarin de beestachtige sergeant Schulze om onverklaarbare redenen plotseling Medve in bescherming neemt, illustreert de onbegrijpelijkheid van deze wereld in de ogen van de jongens. Ook in dit stuk springt Ottlik schijnbaar associatief heen en weer tussen de verschillende tijdvlakken, maar de terugkeer van de beginsituatie aan het eind toont de weloverwogenheid van de compositie aan. Aan het begin van het fragment komt Medve, één van de drie hoofdpersonen, juist terug van de ochtendmis. Hij gaat de slaapzaal binnen, waar de compagnie al opgesteld staat voor het appèl. Hij moet zich bij sergeant Schulze melden omdat hij ervan wordt beschuldigd een raam gebroken te hebben. Schulze loopt de zaal uit en laat Medve en de compagnie in onzekerheid achter.

Géza Ottlik: School aan de grens

Medve was ingedeeld in de tweede rij van het linkerpeloton. Hoewel de middelste dubbele beddenrij door een tamelijk brede loopruimte van de bedden langs de binnenmuur was gescheiden, moest Medve, als de voltallige compagnie al stond opgesteld, langs het hele gelid lopen om zijn plaats te bereiken. Dat vond hij verschrikkelijk. Ze keken allemaal met minachtende spot naar hem, dacht hij. Hij kende dit vervelende moment van terugkeren uit de kapel al en probeerde het met een onverschillig gezicht te verdragen.

Toen Schulze naar buiten was gegaan, werd Medve door zijn linkerbuurman met de elleboog in zijn zij gestompt; het was een vragend gebaar. Medve weifelde juist of hij zou bukken om zijn voetlap te schikken, die steeds diep in zijn schoen zakte en onaangenaam frommelde. Hij zou het inderdaad hebben gedaan, als hij niet door andere gedachten in beslag was genomen, want hij was er buitengewoon slecht in om het geschikte tijdstip voor zoiets te bepalen. Op dat moment werd hij door de stomp aan het wankelen gebracht. Zonder te vallen of uit het gelid te stappen bleef hij staan, want op hetzelfde moment kreeg hij ook een duw van zijn rechterbuurman. Hij herwon zijn evenwicht nog voordat hij het had verloren en haalde even zijn schouder op.

‘Kan me niet schelen. Ik heb 't niet gebroken,’ betekende dit gebaar. Pongrác fronste zijn voorhoofd. ‘Hm. Wacht maar af. Stommeling. Hahaha...’ - iets dergelijks deelde hij Medve zonder woorden mee.

Gelukkig, dacht Medve, kan Schulze met de compagnie niets meer doen vandaag, dus krijgt hij hoogstens zelf weer arrest daarvoor. Hij had niet moeten zeggen dat een van de vierdejaars het raam had gebroken. Hij was er door Schulze ingeluisd. Door zijn zachte, overtuigende stem. Terwijl hij die toch zo goed kende, zoals iedereen.

Op een keer stond Schulze op het exercitieterrein - in de tijd dat de hoeveelheid modder nog bescheidener was - vanaf één plaats de compagnie alsmaar het commando ‘liggen’ te geven en zij kwamen steeds verder van hem af. Medve wilde een plas ontwijken, hij wierp zich een beetje opzij in een schuine hoek op de grond en wachtte zo op het volgende commando ‘opstaan’. De regelmaat werd echter plotseling doorbroken. Schulze gaf niet het commando ‘opstaan’, maar wandelde naar de op de grond liggende compagnie toe. Hij liet alleen Medve opstaan en vroeg hem op een rustige, bijna natuurlijke, belangstellende toon, waarom hij niet in het gelid gebleven was.

‘Hebt u niet goed opgelet bij het richten?’ vroeg hij zachtjes. ‘Of had u een bijzondere reden? Zegt u 't gerust!’ spoorde hij de rekruut aan. ‘Ik ben een begrijpend mens. Is het soms dit kleine plasje hier? Zegt u 't maar.’

‘Jawel,’ zei Medve. ‘Ik wilde niet in de plas gaan liggen.’

‘Aaah!’ Schulze wierp nu zijn masker af; het was een verschrikkelijke gedaanteverwisseling. ‘U wilde dat niet! O, dat kan ik heel goed begrijpen. U wilde uw mooie handjes ontzien? Of niet soms?’

[p. 18]

Hij had Medve erin geluisd en begon nu te bulderen en te razen. Vijfentwintig keer moest hij zich met een plons in de plas werpen. De sergeant sopte met hem de plas op als met een dweil. Iedereen kende deze serieuze, overtuigende toon van hem; die was gevaarlijk.

Hij had hem in de waan moeten laten dat híj het raam had gebroken. Als hij nu met de oude Tanner met de grijze snor, de sergeant van de vierdejaars wordt geconfronteerd, dan krijgt hij nog veel grotere moeilijkheden. Valse beschuldiging en weet-hij-veel, misschien zelfs insubordinatie. Toch voelde Medve een zekere onverschilligheid. Sinds hij arrest had gekregen was hij bijna tot rust gekomen. Ook al kreeg hij nergens spijt van, toch keek hij met onverschilligheid naar zijn eigen spijt. Eigenlijk was hij het slachtoffer van een veel groter bedrog. Toen hij het leven had geaccepteerd met al de daarbij horende kleine ongemakken, moeilijke dingen, het gemopper en de aansporingen van zijn moeder en alles, had hij het geaccepteerd op de niet uitgesproken maar vanzelfsprekende onderhandelingsbasis van onvoorwaardelijke liefde en onbeperkte mogelijkheden. Ze mogen in details wel bezwaar tegen hem hebben, maar over het algemeen moeten zij onvoorwaardelijk en met absolute trouw achter hem staan. Ze moeten in hem geloven.

Toen in de eerste weken was gebleken dat hij niet in het touw kon klimmen, en dat de anderen dit ook aannamen en geen vertrouwen in hem hadden, maar - zonder te weten dat dit een vergissing was, schijn die er niet toe deed - hem uitlachten en als een domme onbeholpen lummel beschouwden, toen raakte hij in de war. De gymzaal suisde en draaide om hem heen, hij stond duizelig naast zijn touw, klemde het in zijn gloeiende handpalm, druppels zweet liepen langs zijn voorhoofd. Hij bleef lang zo staan, hij wilde niet geloven dat de anderen boven hem verder waren gegaan, dat ze zich niet eens meer om hem bekommerden. Hij wist niet hoe hij het touw tussen zijn voeten en zijn enkels moest knellen en met armspieren alleen kwam hij maar tot halverwege. Toen gaf hij het maar helemaal op.

Hij werd in verwarring gebracht door het fundamentele verraad en het grote bedrog. Vanaf die tijd kon hij ook niet meer paalklimmen. Hij gaf het helemaal op. Hij was ook beledigd door zijn eigen onhandigheid. Maar door de liefdeloosheid, het gebrek aan eerbied waarmee hij werd behandeld en het meedogenloze onbegrip, kwam hij in zo'n kolkende verwarring terecht dat hij zich pas uit deze tot vlammende wervelwind geworden werkelijkheid kon losscheuren toen alles nog verder, tot het onmogelijke en het onwerkelijke was geëscaleerd. Hij werd opgesloten als een misdadiger. Het arrest zelf was niet zo erg. Hij nam het onverschillig op, maar zijn onverschilligheid was geen echte rust; het was een kortstondig evenwicht van tegengestelde onrustgevoelens. Hij leefde op de woelige wateren van onmacht, verlangen en haat, vernedering en trots, verdoemenis en zelfingenomen driften, op de labiele omhullende kromme van botsende golfbewegingen, het omhulsel van de werkelijkheid.

Hij had datgene waarvoor hij werd opgesloten niet met opzet gedaan, maar hij had er ook geen spijt van. Hij had zijn boterham op de grond gegooid. Hij was weer een keer uit het spoor van zijn onverschilligheid en zelfbeheersing geraakt.

Het gebeurde op een ochtend nog in de tweede week van oktober. Voor de ogen van Schulze. De sergeant keek met droevige rust, bijna met medelijden naar Medve. Hij liet hem op rapport komen. Het gebeurde maar eens in de honderd jaar dat Schulze iemand op rapport liet komen. ‘Ze smeren het eraf? De reuzel?’ vroeg de kale luitenant-kolonel niet begrijpend, toen Medve op rapport zijn gedrag begon uit te leggen. Hij draaide zich om en keek naar Schulze of hij nog iets te melden had met betrekking tot het voorval. Dat had hij niet.

Medve werd tot uitleg aangezet door het feit dat de luitenant-kolonel hem had toegesnauwd, kwaadwillig, maar zo onwetend als een aartshertog: ‘Bent u soms niet tevreden over het eten? Wilt u soms rosbief bij het ontbijt?’ Medve lustte geen rosbief: hij vond het zo vies dat hij het niet naar binnen kreeg, al had hij nog zo'n honger. Brood met reuzel vond hij heerlijk. De dikke sneeën waren per twee aan elkaar geplakt en de twee jongens die ze brachten, zorgden altijd dat ze met het dienblad bij de rechtervleugel bleven staan. Merényi en de zijnen waren namelijk bijna allemaal aan de rechtervleugel ingedeeld; wanneer door de schuld van de brengers van het dienblad aan de linkervleugel werd begonnen met uitdelen, kregen die er later flink van langs. Elke dag gingen twee anderen de boterhammen halen in de keuken.

De plaats waar met uitdelen werd begonnen was belangrijk, want degenen die het eerst namen van het dienblad, dat tussen de rijen werd doorgedragen, haalden de grote stukken eruit en trokken de aaneengeplakte boterhammen zo uit elkaar, dat ze het grootste deel van de reuzel van de andere helft er voor zichzelf afsmeerden.

Medve stond aan de linkervleugel en het kwam slechts heel zelden voor - een enkel keertje - dat daar met uitdelen werd begonnen. Zij kregen altijd de kleinste, dunste, afgekrabde sneeën. Maar zelfs daaruit werden de meest redelijke stukken voor hem weggegrist. Die ochtend was Medve bijzonder slecht gehumeurd en hij had toch al lang genoeg van die hele terreur en onrechtvaardigheid, hij walgde ervan. Hij nam het op één na laatste dunne sneetje dat overgebleven was. Schulze commandeerde ‘eerste rij, ingerukt, mars!’

Medve hief zijn boterham met reuzel gretig en hongerig naar zijn mond. Toen werd hij door een onbegrijpelijke woede gegrepen en in plaats van erin te bijten, smeet hij hem met een onbeholpen, woeste beweging op de grond. ‘Ze smeren het eraf? Hoezo? De reuzel?’

De luitenant-kolonel begreep ditmaal werkelijk niet wat Medve proneerde uit te leggen. Hij was uitsluitend met deze hopeloze onderneming begonnen omdat de vraag van de compagniescommandant, of hij soms niet tevreden was over het eten, een al te groot misverstand leek, dat hij een ogenblik lang uit de weg meende te kunnen ruimen. Hij dacht dat op de een of andere manier een meer rechtvaardige verdeling van de boterhammen mogelijk zou zijn - maar dit was een naïeve gedachtengang.

‘Dus daarom hebt u het gedaan?’ zei de luitenant-kolonel.

[p. 19]

Hij verwachtte geen antwoord, ook al begreep hij Medve's uitleg niet. Hij had alleen tijd nodig om de straf te bedenken die hij Medve zou opleggen. Hij zocht naar de juiste termen.

Er waren kant en klare formules om de straffen te motiveren; deze werden 's middags bij het appèl voorgelezen. ‘Straffen. Tweedejaars kadet Sándor Laczkovics... omdat hij schade heeft toegebracht aan het eigendom van de schatkist, namelijk...’ Of: ‘omdat hij van een groot gebrek aan zelfdiscipline blijk heeft gegeven door...’ Of: ‘omdat hij zich de ondoordachte uitspraak heeft laten ontvallen...’ Of: ‘op onkameraadschappelijke wijze’ - ‘met zijn voeten schuifelend: - ‘voor de tweede maal’. Later lachten wij hierom. Maar de kale luitenant-kolonel had Medve's misdaad wel met de grootst mogelijke precisie omschreven, ofschoon hij niet had begrepen waar het om ging.

‘Ze smeren het eraf.’ zei hij. ‘Daarom dus. Uitdrukking geven aan zijn misnoegen. Twaalf uur.’ Hij sprak al half tot de secretaris en de straf werd in het avondrapport als volgt bekendgemaakt:

‘Tweedejaars kadet Gábor Medve wordt met twaalf uur arrest gestraft omdat hij aan zijn misnoegen uitdrukking heeft trachten te geven door zijn boterham opzettelijk op de grond te werpen.’

Er volgden nog twee straffen in vergelijkbare bewoordingen. De volgende middag werd Medve opgehaald door de bewaarder van de arrestanten, sergeant Telmán, die wij alleen van gezicht en van horen zeggen kenden. Bognár had op dat moment dienst. De bewaarder riep Medve om vijf voor half zes uit het klaslokaal. Hij sprong op, ruimde zenuwachtig zijn boeken op, maar haalde ze daarna weer te voorschijn, want hij mocht wel schoolboeken meenemen; hij greep zenuwachtig om zich heen en zette ze toen weer terug.

‘Kom,’ zei Bognár zonder een spoor van spot of verachting, bijna sussend. ‘Kiest u rustig uit wat u nodig hebt.’ Sergeant Telmán stond ook geduldig bij de deur, hij wilde de jongen klaarblijkelijk niet opjagen. Eindelijk vertrokken zij.

‘Pet,’ zei de bewaarder op de gang. O ja, dacht Medve en hij liep terug naar de kapstokken om zijn pet te halen. Ze liepen langzaam de trap af. Er was nergens iemand te bekennen, de gang van de bovenverdieping was verlaten, maar in de klaslokalen brandde overal licht, want de zon was een kwartier onder en dit was het huiswerkuur van de avond, de zogenaamde ‘herhaling’. Telmán liep langzaam, hij was een beetje mank aan zijn linkervoet. Halverwege de trap keek Medve automatisch op naar de ‘Anatomie van dr. Tulp’.

Karcsi Marcell was de enige aan wie hij met een licht ongerust gevoel dacht. Zou hij hierom boos op hem worden? Wat zou hij zeggen als hij het te weten kwam? Want morgen zou hij het te weten komen: Marcell was de bij onze compagnie ingedeelde officier. Over zijn moeder maakte Medve zich geen zorgen en de andere officieren konden hem niets schelen. Hij zou van half zes tot half zes in de ochtend opgesloten blijven. De arrestkamer bevond zich aan de gang op de begane grond, onderaan de trap. Het raam was voorzien van een hangslot, twee gewone sloten, tralies en dik draadwerk; binnen waren vier op kooien lijkende kleine cellen, die ieder een aparte deur met hangslot hadden. Sergeant Telmán rammelde uitgebreid met zijn sleutels, schreef de gegevens in zijn grote boek en rammelde toen binnen verder aan de sloten. Uit de muziekkamer tegenover kwam het geluid van een piano: een van de derdejaars was onverstoorbaar toonladders aan het oefenen. De bewaarder liet Medve de veters uit zijn schoenen halen en nam hem behalve zijn schoenveters ook het koord van zijn onderbroek af. Dit was het ergste. Hij moest steeds zijn broek optrekken, want die begon af te zakken, zodra hij van de brits opstond of een stap zette. Veel stappen kon hij niet zetten; twee en een halve, of drie korte. Hij ging dus liever op de plank liggen en deed zijn best om zich niet druk te maken over zijn onderbroek. De hardheid van de brits was ook vervelend, maar verder was er niets ergs aan het arrest.

Diep in zijn hart beviel hem de exacte militaire formulering van de kale luitenant-kolonel. ‘Uitdrukking geven aan zijn misnoegen.’ Hij voelde wel dat dit enigszins vleiend was; hij werd boven zijn verdienste geëerd. Hij had zijn boterham alleen uit woede op de grond gegooid, maar hij was ontegenzeglijk misnoegd over het een en ander, in de eerste plaats over het feit dat anderen, bijvooorbeeld Drágh of Matej, maar zelfs Gerzson Szabó - ook al hadden zij een groter stuk brood dan hij - er niet zo gretig op aanvielen als hij. Zij hielden het rustig in hun hand en liepen ermee naar een bankje of achter het doel van het voetbalveld om het daar op te eten. Eerder namen zij niet één hapje. Zo was Drágh. En ook verscheidene anderen. Alsof zij niet zo uitgeleverd waren aan hun eigen gretigheid, aan hun eigen verlangens als hij. Het misnoegen van Medve richtte zich er vooral op, dat anderen meer superioriteit en mannelijkheid schenen te bezitten dan hij.

Het was heel erg dat zijn moeder hem niet had meegenomen naar huis. Hij had het af moeten dwingen. Toen was het nog niet te laat. Maar dat kon hij van tevoren niet weten.

Hij dacht aan eerste luitenant Marcell. Die had hem een keer tegen de avond in de lerarenbibliotheek laten komen om de proefwerken op te halen. Op de vloer lag een kleed, Karcsi Marcell zat aan zijn bureau bij de muur onder een lamp met een kap hun proefwerken na te kijken, maar hij was nog niet helemaal klaar. ‘Even wachten,’ zei hij. ‘Gaat u even zitten.’ Medve wist echter niet waar hij moest gaan zitten en hij bleef maar staan, half in de houding. Na een tijdje keek de luitenant op en zei geërgerd: ‘Blijft u toch niet zo achter mijn rug rondhangen, zei ik! Zitten!

Medve schrok op uit zijn gemijmer en in zijn verwarring ging hij onmiddellijk op de grond zitten, alsof hij een commando uitvoerde. Karcsi Marcell was onthutst en begon te lachen.

‘Opstaan!’ zei hij.

Medve sprong op. De luitenant keek hem een ogenblik lang in de ogen, toen wenkte hij hem dichterbij te treden. ‘Doe niet zo brutaal, kereltje,’ zei hij iets ernstiger. Zijn ogen straalden warmte uit. Hij pakte een sleutel uit de

[p. 20]

middelste la. ‘Die tweede kast daar,’ zei hij. ‘Maakt u die maar open. Zoekt u maar een boek uit. U kunt kiezen van de onderste vier planken. Wel netjes over een week terugbrengen, als u het uit hebt!’

Medve durfde niet erg lang over zijn keuze te doen, hoewel hij dat wel graag had gewild. Hij nam een boek van Jókai, Karcsi Marcell schreef het nummer ervan in een schrift. Deze mooie, jongensachtige en toch mannelijke luitenant van de artillerie sprak met hem als een oudere broer. Hij tutoyeerde hem zelfs, alsof hij een ogenblik lang vergat welke formule door hun rol werd voorgeschreven.

‘Doe niet zo brutaal, jochie.’ Alsof hij alleen maar voor de grap op de grond was gaan zitten en niet uit onbeholpenheid en verwarring. De gedachte aan Karcsi Marcell deed Medve het meest pijn, maar hij móést aan hem denken. O nee, hij wilde helemaal niet brutaal zijn, helaas. Hij was helemaal niet de slagvaardige, vermetele, vrolijke jongen, die luitenant Marcell in hem zag. Alleen deze man stelde vertrouwen in hem, en zelfs dit was ten onrechte.

Hij werd door een afschuwelijk gevoel bevangen. Ook anderen hadden al in arrest gezeten, maar de meesten lachten er koelbloedig om en pochten er zelfs op, zoals een stoere kerel betaamt. Hij had in het geheim juist een gevoel van schaamte, van verdorvenheid en verval. Want hij is een ellendeling, lauw en middelmatig. Hij is geen onverschrokken waaghals, maar ook geen voorbeeldige leerling met onberispelijk gedrag. Hij kan zijn boterham met reuzel niet verdedigen of die van iemand anders afpakken, maar hij kan ook niet boven zijn eigen hongerige ik uitstijgen. Hij is geen gelovige, religieuze ziel als Tibor Tóth, maar ook geen levenslustige goddeloze. Hij is een besluiteloos, onzeker figuur zonder ruggegraat. In plaats van hen met ontblote borst tegemoet te treden voelt hij zich zelf schuldig om zijn anders-zijn en wel net zo zijn als de rest. Maar ook dit kan hij niet vastberaden en met volle overgave doen; hij strompelt ergens halverwege. Daarbij vindt hij zichzelf superieur aan alle anderen. Maar als hij even om zich heen kijkt, blijkt dat iedereen superieur is aan hém.

Dit wilde hij toch ook niet geloven. Hij wilde er niet aan denken. Maar hij kon er niet omheen: dit alles doemde voor hem op, niet in de vorm van een gedachte, een duidelijk geformuleerd oordeel, maar met de hardnekkigheid van een ongrijpbaar, drukkend rotgevoel. Slechts halfbewust, of nog niet eens half, maar onontkoombaar. Uiteindelijk - vrij onverwachts - lukte het hem zich hieruit te bevrijden. Hij dacht aan Veronika, hun oude dienstmeisje, dat misschien juist zijn moeder koffie bracht of in de keuken aan het werk was, in Boedapest. Hij draaide zich om op de brits en begon te huilen.

Dit was een grote weldaad. Sinds enkele weken trok hij elke avond, als het licht uit was, de deken over zijn hoofd en huilde lange tijd, voorzichtig en volkomen geluidloos. Hij was erin getraind. Hij wist waar hij aan moest denken, en binnen enkele seconden maakte hij zichzelf zo verdrietig, dat zijn verontwaardiging in pijn veranderde en de pijn in zelfmedelijden. Hete golven sleurden hem mee en zijn tranen stroomden alsof hij een kraan had opengezet, zonder geluid, totdat zijn hele machteloze wanhoop tot iets onwerkelijks werd. Dan sliep hij in.

Hij huilde uit haat. Het stelde hem tijdelijk gerust, dat hierdoor de vreemde, vijandige wereld om hem heen ongeldig werd gemaakt. De overgebleven werkelijkheid, zijn verschrikkelijke eenzaamheid, werd tot vaste grond onder zijn voeten. Daarop kon hij blijven staan en hij richtte zich op. Laten ze hem maar weer in arrest zetten, dacht hij hoogmoedig, toen Schulze de slaapzaal verliet vanwege het gebroken raam, maar hij strekte zijn rug alleen in zijn fantasie, in werkelijkheid wilde hij juist bukken om zijn voetlap te schikken. Hij had het moment zeer slecht uitgezocht, zoals altijd: hij had daar geen gevoel voor.

Tot zijn geluk had hij geen tijd meer om zijn veter los te maken. De opgestelde compagnie sprong in de houding bij het opengaan van de deur. Schulze liet de oude sergeant Tanner voorgaan, kwam binnen en liet zijn blik over de rijen gaan.

‘Kadet Medve,’ zei hij na de gebruikelijke korte pauze, bedoeld om het effect te verhogen.

‘Present.’

‘Uittreden!’

De twee kadetten die in de eerste rij voor hem stonden sprongen nu opzij en maakten plaats voor Medve. De rekruut bleef op drie passen afstand voor Schulze staan en salueerde.

‘Kadet Medve,’ zei de sergeant. ‘Geeft u antwoord op mijn vraag. Hebt u het raam op de gang gebroken of niet?’ Schulze liet de woorden langzaam knetteren. Zelfs de schuchtere stem van Medve deed niets af aan de angstaanjagende dramatiek van de scène.

‘Ik heb het niet gedaan, sergeant.’

‘Bedankt!’ gromde Schulze. ‘Intreden!’

Medve salueerde, maakte rechtsomkeert en trad terug in het gelid. Schulze wendde zich tot de vreemde sergeant. ‘Hij heeft het niet gedaan,’ zei hij.

Tanner, de sergeant met de grijze snor maakte een dwangmatige beweging met zijn schouder en wilde iets zeggen. Maar Schulze viel hem in de rede en liet hem niet uitspreken:

‘Je hebt het gehoord. De kadet liegt niet! Jullie moeten de dader maar zoeken. Als hij niet wordt gevonden, dan zal ik de schade wel vergoeden. Uit eigen zak.’

De vreemde, wat oudere sergeant trok geïrriteerd met zijn mond. ‘Ach...’ gebaarde hij minachtend; per slot van rekening kon hij hier niets op antwoorden. Later, toen hij de trap afliep, kreeg Medve rode kringen om zijn ogen. Het drong pas langzaam tot iedereen door, wat er was gebeurd.

(Vertaling: Mari Alföldy)