Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 13]

Agnes de Bie-Kerékjártó
Péter Esterházy: Produktieroman

Het sprankelende experimentele proza van Péter Esterházy (geb. 1950) heeft in de laatste jaren in Hongerije veel opzien gebaard en verwerft langzamerhand ook buiten de grenzen van het land van oorsprong bekendheid. Ondanks de soms felle afwijzing van enkele critici op bepaalde aspecten van zijn werk wordt Esterházy tegenwoordig al tamelijk algemeen beschouwd als één van de meest vooraanstaande schrijvers van zijn generatie. Deze jongste generatie (hedendaagse dertigers), die ook wel eens ‘de Péters’ wordt genoemd - in verband met het relatief opvallend aantal schrijvers in deze groep met deze voornaam: Péter Hajnóczy, Péter Dobai, Péter Lengyel, Péter Nádas - bracht eind van de jaren zeventig een stroomversnelling in de literaire ontwikkelingen in Hongarije. Voor Péter Esterházy en eigenlijk ook voor het nieuwe postmoderne Hongaarse proza überhaupt was 1979 het jaar van de doorbraak. Weliswaar debuteerde Esterházy al drie jaar eerder met een bundel novellen, die bij de critici een positief onthaal vond, maar op de boekenweek in 1979 zorgde zijn Produktieroman (korrrte roman) voor een literaire sensatie.

Reeds de omslag van dit boek - dat volgens de wens van de auteur een opvallende ‘bisschopspaarse’ kleur kreeg - laat het vermoeden toe, dat men hier met een esthetische verwachtingen en literaire gebruiken trotserend werk te maken heeft. De titel zinspeelt op ironische wijze op een eerder in een aantal Oosteuropese landen gepropageerd literair genre, dat zijn oorsprong heeft in de jaren twintig, na de burgeroorlog en aan het begin van een opbouwperiode, in de Sovjet-Unie. De bedoeling was toentertijd, met het schrijven van produktieromans de dagelijkse arbeid te verheerlijken en in de plaats van oorlogshelden vreedzame arbeiders te stellen. Dit genre nu kreeg in de jaren vijftig opnieuw betekenis, ook in Hongarije, waar de toenmalige dogmatisch-stalinistische cultuurpolitiek van schrijvers en dichters verwachtte, dat zij zich gingen verdiepen in het arbeiders- en boerenleven en naar aanleiding van hun ervaringen produktieromans daarover zouden schrijven. Maar die kwamen er schaars in Hongarije. En nu, in een heel andere tijd, bijna dertig jaar later, verscheen dan de Produktieroman van Esterházy, maar dan wel in de geest van het postmodernisme geschreven. Péter Esterházy is een nakomeling in de grafelijke lijn van de grootste Hongaarse aristocratische familie. De grondtoon van zijn werk kan haast niet anders dan ironisch zijn. Maar de titel zegt nog meer: hier wordt ook een zelfreflectie van het genre ‘roman’ uitgedrukt, dubbel genoemd en door speelse spellingswijze onmiddellijk gerelativeerd. De titel geeft dus al een verwijzing, dat in dit werk ook de verhouding tussen tekst en fictie aan de orde komt. Een driedimensionale vertellingsvorm auteur-verteller-fictie bepaalt de structuur van het werk; zo kan ook de verhouding tussen fictie en werkelijkheid aan de orde komen.

Zoals de titel aangeeft, bestaat het werk eigenlijk uit twee romans: de produktieroman zelf, en aansluitende notities, die gezamenlijk drie keer zo omvangrijk zijn als de basisroman en eigenlijk ook als een zelfstandige biografische roman gelezen kunnen worden; deze roman is de ontstaansgeschiedenis van de voorafgaande roman, in de geparodieerde vorm van Eckermanns geschriften over Goethe. De Produktieroman beschrijft één enkele werkdag van een jonge informatica-specialist, Imre Tomcsányi, op zijn werkplek, een instituut voor economische effectiviteits-berekeningen. De hele handeling omvat alleen maar dat het personeel in een kast naar bepaalde studies moet zoeken. Men verwacht daarvan de oplossing van alle problemen, de redding als het ware. Deze zoekactie is opgebouwd volgens het strategisch stramien van de bekendste Hongaarse jeugdroman, De sterren van Eger van Géza Gárdonyi, waarin het Turkse leger de vesting Eger aanvalt. Het grootste gevaar is in de Produktieroman een lawine van in de administratieve verwerking gebruikte formulieren, die het zoekende personeel bij het opendoen van de kast volledig begraaft.

Het zesde hoofdstuk - dat aansluitend in vertaling te lezen is - begint in een gang van het instituut, kort voor het middageten. Maar de plaats verandert plotseling in een gang van het parlementsgebouw, waar de personen nu eens in de stijl van Kálmán Mikszáth (1847-1910, prozaschrijver, bekend van zijn ironisch-anekdotische stijl), dan weer in de stijl van Mátyás Rákosi (1892-1971, stalinistische partijleider in Hongarije in de jaren vijftig) over verschillende politieke kwesties praten. In de bijbehorende notitie treedt ‘de meester’ zelf op als voetballer in de derde klasse. Hij staat kort voor een training en praat over zijn manier van werken.

Esterházy blijft in zijn werk niet bij het omverwerpen van de chronologische volgorde van de gebeurtenissen, maar hij brengt verschillende tijden en plaatsen - zonder commentaar - bijeen. Zo is in het Hongaarse instituut Marilyn Monroe de secretaresse; op de gang praat Albert Apponyi, een parlementaire figuur uit de tweede helft van de vorige eeuw, met de fictieve held Imre Tomcsányi; en Esterházy zelf reist samen met de negentiende-eeuwse schrijver Kálmán Mikszáth in de trein. Doordat het tweede deel van Esterházy's roman uit notities bestaat, wordt de lineair voortgaande manier van lezen verstoord; de lezer kan zelf kiezen, in welke volgorde hij leest. Het werk biedt mogelijkheden tot het in verschillende richtingen lezen, af en toe herlezen en anders lezen. De algemeen ver-

[p. 14]

breide slechte leesgewoonten van vandaag - dat men snel de dialogen leest en zich in feite alleen maar op de handeling, de story zelf concentreert - wordt daardoor ondermijnd. De continuïteit ontbreekt trouwens niet alleen bij tijd en plaats, maar ook bij de figuren, onder wie de verteller(s) zelf. De raadsmannen van de directeur-generaal zijn tegelijkertijd mensen en goudhamsters. In de tekst duiken vier fictieve personen op, die allemaal dubbelgangers van de auteur zijn: Imre Tomcsányi (het oorspronkelijke beroep van Esterházy is eveneens informatica-specialist); de verteller van de basisroman; de in de aantekeningen optredende ‘meester’, Péter Esterházy, en de aantekeningen neerpennende kroniekschrjver E(ckermann). J. Peter. Poly-interpretabiliteit is een vormscheppend principe in de tekst. Zo kan bijvoorbeeld het begin van de roman tegelijkertijd worden opgevat als zelfinterpretatie en als innerlijke monoloog van de verwarde directeur-generaal van het instituut: ‘Wij vinden geen woorden... Graag zouden wij in de richting verdergaan, die wij hebben ingeslagen en graag zouden wij teruggaan. Wij dobberen tussen twijfel en hoop.’

In de tekst vindt de kenner van Hongaarse en internatiomale literatuur een kaleidoskopisch samenstel van literaire citaten en krantenslogans - dit aspect gaat voor buitenlandse lezers in de vertaling helaas grotendeels verloren - intertekstuele grappen en spiegelingen. Door al deze middelen van de vorm worden de dimensies in tijd en plaats van mogelijke associaties in ongekende mate uitgebreid. Men zou van dit alles de indruk kunnen krijgen, dat zo een buitengewoon gecompliceerde en bewust gestructureerde tekst vrij moeilijk te lezen is. Maar Esterházy weet met zijn superieure schrijverschap en met zijn humor de lezer door alle moeilijkheden mee te nemen in zijn boeiend, veelduidig werk.

Produktieroman (korrrte roman)

Hoofdstuk VI

Als de blik niet beschroomd is - en deze luxe zou men zich niet moeten veroorloven - valt hij het eerst in de holten van het verslapte vlees. De roze katoenen pantykous, die hier en daar vies en versleten is, komt tot het midden van het dijbeen; door het sterke elastiek is rondom een smalle insnijding ontstaan. Dit gaat echter alleen voor één been op. Aan het andere been is de pantykous omlaaggestroopt en zijn in de knieholte de twee sterke, karakteristieke pezen en een netwerk van spataderen te zien.

De benen gaan hogerop over in een achterwerk van ontzagwekkende omvang. Het is Sári, de schoonmaakster. Voorovergebogen dweilt zij de stenen vloer in een gelijkmatig ritme. Tomcsányi staat tegen de muur geleund erbij en voelt een lichte gewetenswroeging vanwege de gang, want die is werkelijk overstroomd met bloed: in de bloedstroompjes die hun weg zoeken door de spleten in de ongelijke tegelvloer is roet vermengd met fijn stof van bakstenen. Daarop drijven, zoals de papieren bootjes in het sprookje van Andersen, menselijke ledematen: een neus, een wimper, een duim. De vrouw moppert, maar doet haar werk. Die zijn elkaar flink in de haren gevlogen, gebaart zij met naar hoofd naar de Vergaderzaal, terwijl ze de dweil langdurig in het sop spoelt. Zeg dat wel, antwoordt Imre Tomcsányi enigszins verbitterd. En? Krijgen we salarisverhoging? Waarom zouden we, zegt de jongen verrast door de vraag. De vrouw richt zich op, haar rug kraakt. Omdat we te weinig krijgen, m'n jongen. De jongeman neemt een grote trek van zijn sigaret. Zo te zien hebben ze aardig gevochten, wijst de schoonmaakster op een voorbijfladderende oorlel. Geen kameraad werd op de andere gelaten. Moet u eens goed luisteren, werpt de jongen tegen. Als we dat artikel vinden en als het bruikbaar is en ingevoerd wordt, dan krijgen we volgend jaar zo'n premie dat u paf zult staan.

Péter Esterházy

De oude vrouw wendt zich demonstratief een beetje af en krabt de voorkant van haar dijbeen. Ja, maar wie zijn ‘we’, m'n jongen. De vraag is, wie dat zijn. Voordat zij verdergaat met haar werk, kijkt zij de jongen langdurig aan. Die krijgt een kleur. Snap je, lieve Imre. Denk maar niet, dat je van achter de dweilemmer niks kunt zien. Dat kun je wel. (Ze doelt op de valken...) Ze buigt zich over de dweil en leunt er met haar hele gewicht op. Aan de randen van de dweil borrelt smerig, bloederig drab op.

[p. 15]

Op dat moment stapt graaf Albert Apponyi op Imre Tomcsányi af en vraagt hem, hoe laat het is. Om precies te zijn: hij vraagt of het al één uur is. Eergisteren om tien uur twintig heb ik mijn horloge gelijkgezet met de klok van de polytechnische school, maar gistermiddag om twaalf uur was er al een verschil van negen minuten. In de kerkachtige stilte klinkt zijn mooie, diepe stem als klokgelui. Zijn hoofd is als de kop van een beroemd Engels paard: het steekt voornaam en rustig van zijn lange hals omhoog. Gaat u toch 's even opzij, zegt de schoonmaakster steunend en kreunend. De smalle, sylfide-achtige gestalte van de graaf gaat gracieus opzij. Hoewel de kans op het vinden van het omineuze artikel niet bijzonder groot is, glimlacht Tomcsányi bij het zien van de handelingen van de schoonmaakster en de graaf, die voortvloeien uit hun op de gelijkheid der mensen gebaseerde contact. Hij herinnert zich plotseling een gedenkwaardige vergadering van de partijafdeling. Hij had zwijgend zitten luisteren, zoals bij zijn leeftijd paste. In de grote stilte had Miklós Horváth met een hoge falsetstem geroepen: Democratie in het bedrijf is niet het werk van de partijsecretaris, verdorie!

Tomcsányi neemt een trek van zijn sigaret, die nog een laatste keer opgloeit. Waar zal ik hem gooien, vraagt hij plagerig aan de schoonmaakster. Wat kan mij dat schelen, zegt de vrouw nors en buigt zich beschermend over haar emmer. De graaf krijgt een vermoeden van de spanning tussen de twee mensen, het resultaat van botsende belangen, en trekt zich waardig terug.

De Meester hief zijn vinger (het land verstilde) en bewoog hem heen en weer. ‘Ziet u, beste vriend, wij verwisselen even gemakkelijk van romanniveau als anderen van ondergoed. Dit is tevens een verklaring.’ Met een half oog keek hij intussen al naar de plastic zak bij de handdoeken om te zien of er een elastiek was voor de beenbeschermer. Terwijl hij tussen zijn klauwachtig gebogen duimen aan een elastiekje trok, dat hij had gevonden, sprak hij waardig: ‘Weer u, mijn beste vriend’ - intussen bleef hij geresigneerd aan het elastiek trekken - ‘ik zou willen dat de tijd zomaar de roman instroomde. Zoals... Ach, het is te oud!’ Hij gooide het oude, gebarsten elastiek weg. De Meester was juist in de stemming om zijn wijsheid uit te dragen, hij was op dat moment het produkt van roemruchte voorgangers. Het team had futloos gespeeld bij de oefenwedstrijd: er moest iets gedaan worden. Daarom vroeg hij het woord en stelde in het vooruitzicht dat, als het zo doorging, het team na de wedstrijden bijeen zou moeten blijven om fragmenten aan te horen van zijn nieuwe roman van duizend bladzijden. Deze roman bestond natuurlijk niet, maar dat wist niemand met zekerheid. De jongens kropen in ieder geval in hun schulp en mompelden plechtige beloften. De rechtsback zei ernstig: ‘Dan gaan we d'r nog liever keihard tegenaan voor het kampioenschap.’

‘Zoals,’ vervolgde hij zijn romantheoretische uiteenzetting over het instromen van de tijd, ‘zoals de melk uit een onhandig geopend pak over de tafel stroomt. Zacht en natuurlijk; zelfs de adem van de koeien moet voelbaar zijn. Het vernis of de vettigheid trekt de vloeistof tot plasjes samen: ze duikt hier en daar op, zou men kunnen zeggen. Gewoon heel rustig. Geen didactiek, maar melk.’ De Meester verzonk in gepeins; in zijn mooie ‘vaal-grijze’ ogen verenigde zich wijsheid met twijfel. ‘Beste vriend, de roman is een subjectieve epopee, waarin de auteur de vrijheid neemt om de wereld volgens zijn eigen methode aan de orde te stellen. De vraag is alleen of hij wel een eigen methode hééft; de rest blijkt dan vanzelf.’

Zoals uit het voorafgaande reeds is gebleken, neemt schrijver dezes de literatuur serieus. Hij kocht dus bij gelegenheid 10 liter in plastic verpakte melk: 16 zakken van een halve-liter en 2 van een liter, en ging naar de keuken om ze daar onhandig te openen. Hij kan wel zeggen dat hij een groot aantal mogelijke werkwijzen had bedacht.

Toen hij met zijn tanden het midden van de zak openscheurde, spoot de melk in zijn gezicht. ‘Zou de tijd zo...?’ schudde hij geschrokken zijn hoofd, dat droop van de melk. Hij rukte en plukte aan de zak. Beestachtige kansen en condities. De melkdruppels waren er op zich wel en hun zachtheid was ontegenzeglijk. Deze ervaring kwam eens naar boven in de vorm van een vraag: Meester, heeft u wel eens zo'n verscheurde, onteerde plastic zak gezien? ‘Ja, dat heb ik,’ sprak hij met koele reserve.

(Vertaling: Mari Alföldy, m.m.v.: Henry Kammer)

Bibliografie

Fancsikó és Pinta. (novellen) Boedapest, 1976.

Pápai vizeken ne kalózkodj! (novellen). Boedapest, 1977.

Termelési regény (kisssregény). (roman). Boedapest, 1979. 473

Függö. (-bevezetés a szépirodalomba-). (roman). Boedapest, 1981.

Kiszavatol a lady biztonságáért? (-bevezetés a szépirodalomba-). (roman). Boedapest, 1982. 187

Kis magyar pornográfia. (-bevezetés a szépirodalomba-). (roman). Boedapest, 1984. 241

A szív segédigéi. (-bevezetés a szépirodalomba-). (roman). Boedapest, 1985.

Bevezetés a szépirodalomba. (-bevezetés a szépirodalomba-). (roman). Boedapest, 1986. 724