Bzzlletin. Jaargang 15-16

Nico Scheepmaker
Aart van Zoest

Ik overdrijf toch niet als ik zeg dat de Nacht van de Poëzie in het Utrechtse Muziekcentrum Vredenburg het jaarlijkse hoogtepunt is voor de Nederlandse dichters en poëzieliefhebbers. Vier weken van te voren geheel uitverkocht (plaatsen 32,50!) en 2500 man in de zaal (eredivisieclub Excelsior zou zo'n massa mensen graag bij elke thuiswedstrijd op de tribune zien!), die van acht uur 's avonds tot half vijf's morgens met grote aandacht blijven luisteren. Dat vind ik eigenlijk het meest opmerkelijke: het geduld van de mensen, hun incasseringsvermogen bij het aanhoren van al die verschillend geaarde dichters met hun andersgezinde poëzie (Hans Faverey-Jan Boerstoel, Hugo Claus-Annie M.G. Schmidt). Je krijgt de indruk dat al die toehoorders, al zijn zij voor het merendeel jongeren, respect hebben voor ieders manier van dichten, onder het motto dat alles van waarde weerloos is. Met het gevolg dat door niemand een steen door de ruit van de dromen wordt geslagen - ook al kan dat soms het belangrijkste besluit zijn, ooit door een mens genomen!

Dat waren achtereenvolgens Lucebert en Lodeizen. Denk je ook niet dat je het culturele niveau van een krant kunt aflezen aan de mate waarin zij aandacht besteedt aan zo'n culturele gebeurtenis van belang als de Nacht van de Poëzie? Van de landelijke dagbladen schreven de Volkskrant, Trouw, Algemeen Dagblad, NRC Handelsblad, Het Parool en Het Vrije Volk er uitvoerig over. Alleen De Telegraaf zweeg in alle talen.

Ik heb er dit keer extra op gelet omdat ik, voor het eerst, tot de 23 uitverkoren dichters behoorde. Een hele eer, zeker voor een ‘sonnettendichter’ als ik, hoewel juist de Nacht van de Poëzie (in tegenstelling tot Poetry International in Rotterdam) de ‘light verse’-dichters of wie daar voor moeten doorgaan nooit geschuwd heeft: Jean-Pierre Rawie, Driek van Wissen, Simon Knepper, Kees Stip en Drs. P zijn ooit in de Nacht van de Poëzie opgetreden. Daarom wordt het misschien tijd dat de poëziecritici ‘ons soort dichters’ ook weer eens serieus gaat nemen.

Jean-Pierre Rawie vindt het terecht vervelend dat hij altijd dat hij altijd bij het ‘light verse’ wordt ingedeeld. Omdat zijn zwartgallige, vaak op dood en verderf gerichte gedichten, desondanks van humor en betrekkelijkheid doordrenkt zijn, trekken de domsten onder de recensenten daaruit automatisch de conclusie dat meneer alleen maar grapjes-op-rijm maakt! Kort geleden kreeg hij van een recensent te horen dat hij sinterklaasverzen schreef - daaruit blijkt om te beginnen al dat deze poëzierecensent niet weet wat sinterklaasverzen zijn! Ten eerste gaan die zelden over ziekte en dood, drankzucht en liefdesverdriet, en ten tweede zitten sinterklaasgedichten qua metrum en rijm per definitie onbeholpen in elkaar, en dat is wel het laatste wat je van de gedichten van Jean-Pierre kunt zeggen!

In Onze Taal heeft W. van der Waal een tijdje geleden als Nederlandse term voor ‘light verse’ of ‘plezierdicht’ het

[p. 95]

woord ‘lichtgedicht’ beleefd aanbevolen. De term ‘plezierdichten’ (geïntroduceerd door Drs. P) vindt hij misleidend, want niet elk plezierdicht is plezierig van aard, bovendien suggereert het woord dat andersgeaarde poëzie niet plezierig om te lezen zou zijn. Rob Zuiker verklaart zich in Onze Taal tegen ‘lichtgedicht’. ‘Light verse’, waarvan ‘lichtgedicht’ is afgeleid, is geen synoniem voor ‘pleziergedicht’, betoogt hij, want onder ‘light verse’ vallen ook het nonsensgedicht en de humoristische poëzie.

Ik geef het maar even door. Zelf weet ik niet goed raad met al die termen. Neem een onderwerp als ‘de dood’, in aanleg geen vrolijk onderwerp. Er zijn weinig dichters die er niet over gedicht hebben. Maar het hangt dan van de aard en aanleg van de dichter af, of hij dat onderwerp op een loodzware, afstandelijke, lichtvoetige, afwerende of ernstig-verdrietige wijze onder woorden brengt. Er zijn dichters die het ook in zulke droeve omstandigheden niet kunnen laten een sprankje humor in het gedicht in te vlechten, en er zijn anderen die dat wel uit hun lijf zullen laten. Beiden kunnen dat in sonnetvorm doen, en wie is dan de plezierdichter, en wie de serieus te nemen dichter? In Nederland is het geloof ik zo, dat je benoemd wordt naar je eerste gedichten. Waren dat ‘light verse’-verzen, dan ben je voor de rest van je leven een plezierdichter, zie Jean-Pierre Rawie. Maar begin je als ‘gewone’ serieuze dichter, dan kun je later nog zoveel strapatzen uithalen (denk aan ‘Wordplay-swordplay’ van Vestdijk-Roland Holst, denk aan E. du Perron met zijn pornografische gedichten, denk aan nog vele andere dichters aan wie ik nu even niet denk), maar niemand zal je van dan af aan bij de plezierdichters indelen. Intussen geloof ik, dat je eerder van een ‘plezierdichter’ een goed, serieus gedicht kunt verwachten, dan van een serieus dichter een goed plezierdicht. Neem Kees Stip. Die begon zijn dichtersloopbaan met het uit de oorlogsjaren daterende gedicht ‘Marche militaire’, dat begint met de strofe:

De zon was een maan in de mist,
wij liepen in lange colonnen;
zo zijn deze dingen begonnen
waar niemand het einde van wist.

en dat zeven vierregelige strofen verder eindigt met:

O God in de hemelen die
de wereld alleen hebt gelaten;
hier komen uw dode soldaten
en zingen van blonde Marie.

De tussenliggende strofen zijn niet minder, maar het gaat nu even om het idee. Welnu, na ruim veertig jaar Trijntjes Fop (of Trijntje Fops) te hebben gemaakt is Kees Stip weer min of meer teruggekeerd naar zijn uitgangspunt, getuige ‘De ondergang’, een sonnet in de nieuwe bundel Een kind met kikkerpoten, met een adembenemende laatste regel:

Ik heb vannacht zo akelig gedroomd:
we waren aan het einde van de tijden.
De ondergang viel niet meer te vermijden.
Gelukkig was mijn fiets opnieuw verchroomd,

want op iets roestigs over straat te rijden
daarvoor ben ik te netjes en beschroomd.
Mijn pantalon was rafelvrij gezoomd,
Mijn haar was keurig door mijn kam gescheiden.

Zo goed als nieuw dus reed ik door de stad,
het enige verkeer in alle straten.
Ik voelde me miljarden jaren jong.

Toen zag ik God staan bij een groot zwart gat,
van alles en van iedereen verlaten.
Probeer het nog eens riep ik maar hij sprong.

Cricket is erg ontspannend. Speciaal voor mij, omdat ik er niet aan doe en er niet naar kijk. Nou ja, we zijn wel een keer met Hazel meegereden om naar Tony te kijken op een van zijn zaterdagen van lekker in de buitenlucht en jongens onder mekaar in smetteloos wit. Hij stond toen we aankwamen in het buitenveld met de rechterarm afhangend langs het lijf terwijl de linker achter de rug om de rechter bij de elleboog vasthield. In de veertiger jaren noemden Amsterdamse jongens van de Balthazar Floriszstraat zo'n houding ‘slutterig’. Hij keek toe hoe op grote afstand de bowler met pathetische armzwaai steeds weer een bal wierp teneinde wicketpaaltjes om te gooien, wat niet lukken kon omdat er een man voor stond met breed hout en onmatig bordkarton voor zijn schenen en hoger. Alle deelnemers leken een beetje op kartonnen

[p. 96]

figuren, ook zij die met gekruiste benen op een terras langs de kant thee dronken en spraken van imperiale tijden onder onbegrijpelijke cijfers die waarschijnlijk de stand van de match aangaven. Het is een van de charmes van de Duitse taal dat voor kartonnen figuren het woord ‘Pappfigur’ bestaat, maar dit tussen haakjes.

Sommige vraagstellingen zijn voor mij als cricket. Ik weet dat ze bestaan. Er zijn mensen die er zich mee bezig houden en ik gun ze dat genoegen graag. Of Jean-Pierre Rawie bij de categorie ‘light verse’ moet worden ondergebracht of als serieuze dichter dient te worden beschouwd? Dat moeten anderen dan ik maar uitmaken, die er wel verstand van hebben en er zich wel over willen opwinden. Licht of zwaar, je hoort dat vooral zeggen van muziek, en het taalgebruik alleen al maakt me lusteloos. Rawie maakt uitstekende poëzie, vind ik, en dat geldt ook voor zijn collega's Boerstoel, Van Wissen, Stip, die ik hun gedichten wel heb horen zeggen vanaf een muziekkiosk die was opgesteld voor het paleis op de Dam tijdens een poëzie-happening onder leiding van de verbazingwekkende en bewonderenswaardige Vinkenoog.

Ook bij die gelegenheid viel waar te nemen hoe veel poëzieliefhebbers er zijn. De mensen luisterden, genoten, en terecht. Het doet me deugd maar verbaast me niet. Wist je dat er een boekje bestaat waarin de behoefte aan poëzie een van de drie fundamentele menselijke behoeften wordt genoemd?

Op minder ontspannen wijze ga ik om met amdere vragen de poëzie betreffende. Wat is goede en wat is slechte poëzie? Dàt zijn vragen. That's no cricket.

Voor Frans de Waal en zijn uitgeverij Lectofrance ga ik een bundeltje maken van mooie Franse gedichten, ook zo toegankelijk mogelijk, opdat de schoolgaande jeugd het lezen en appreciëren kan. Vollon, De Bellay, Ronsard, Baudelaire, Verlaine, ze komen er in, je ziet het voor je. Maar het zou toch aardig zijn als er iets onverwachts meekomt. Dus lees ik in de bundel Poètes d'aujourd'hui die Léautaud aan het begin van deze eeuw maakte, samen met Ad. van Bever. Daar zit nog wel wat moois in, maar ook erg veel rommel. Waarom rommel? Vooral omdat het zo oudbakken is, niet eens zo zeer van taal als wel van thematiek. Er overvalt de lezer onzer dagen het gevoel dat de poëzie van toen vooral een zaak was van bejaarde heren die nog wel wat wilden kirren maar toch vooral klagen, over jeugd die voorbij is en de naderende dood, dat soort werk. Poëzie ruikend naar urine in jaeger-ondergoed, wel erg geschikt helaas voor de opleiding Frans MO-a, zoals ik aan den lijve heb mogen ondervinden toen ik mij voor het behalen van dat hoogwaardig diploma bekwaamde. Het is mogelijk dat het sindsdien allemaal heel anders is geworden. Gelukkig voor de poëzie krabbelden ook Apollinaire en Cendrars al woorden op papier in de dagen van de bundel Poètes d'aujourd'hui. Poëzie van een vorm, met een inhoud, die ons nu nog goed bevalt.

Of poëzie goed of slecht is heeft met de vorm en met de inhoud te maken. Langs de bekende slingerwegen van de geschiedenis worden de accenten verlegd. Soms lijkt de vorm alles te zijn: Engelman. Soms gaat de inhoud duidelijk voor: didactische en epische poëzie. Soms is er een perfekt evenwicht: Hadewych.

Ook bij het zoeken naar het geheim van de poëzie valt zo'n slingerbeweging te constateren. Heel lang heeft het geleken dat verheven onderwerpen de tekst poëtisch maakten. Maar dan komen de zwarte romantici, de ‘poètes maudits’ die allerlei laags en banaals hun gedichten binnenbrengen, en dan raakt de weg vrij voor literatuurwetenschappers die het geheim exclusief in de vorm zoeken. Tot de Nederlandse drakendoder Karel van het Reve op het slagveld verschijnt. In de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam heeft hij het me wel eens gedemonstreerd hoe hij die Lotman met één enkele steek in het zand kon doen bijten. Ik denk dat op dat moment Lotman de papfiguur was die hij als sparringpartner voor zichzelf had neergezet, zoals hij later met Maatje en Sötemann deed in Leiden. Het geniale van Karel is dat hij het in drie minuten kan, de tijd dat je moet wachten op het afroepen van je naam.

‘Ik ben geboren uit zonnegloren en een zucht van de ziedende zee.’ Dat is poëzie. Dat is mooi, we weten het allemaal. En Lotman weet te vertellen dat het door de klanken komt. Maar ja. Wat zou zo'n Lotman zeggen van: ‘Ik ben geboren in Apeldoren en mijn zuster in Zierikzee?’ Arme Joeri Lotman: hij lag voor onze geestesogen dood te bloeden op de vloer van de UB. Ik had hem wel willen helpen, hem overeind trekken met ijzersterke argumenten waarover ik meende en nog steeds meen te beschikken. Maar ik moest natuurlijk veel te veel lachen om Karels aplomb en het slimme gezicht dat hij trok. En dan, wat is gelijk krijgen? Cricket, of niet soms? Het geheim van de poëzie, zoals het geheim van alle kunst, moet worden gezocht in een schemerig grensgebied waar vorm nog maar net geboren is en tot betekenis groeit. Dat is het gebied van de iconiteit, de tekens die het nog maar nauwelijks zijn, door de gelijkenisrelatie die ze leggen tussen vorm en inhoud, hoogst individueel eerst en daarom ook vaak niet herkend of miskend of onbegrepen. Maar toch weer niet àl te individueel of àl te onbegrepen, zodat er toch herkenning, erkenning en vervoering ontstaat. Een vervoering die zichtbaar wordt gemaakt door 2500 mensen wanneer ze bereid zijn om een nacht niet naar bed te gaan en nog aandachtig en respectvol te luisteren bovendien.