Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 82]

Sarah Verroen
‘Ik heb niets geschreven wat niet verkeerd gebruikt kan worden’
In gesprek met Anja Meulenbelt

Je hebt je lang als feministe gemanifesteerd, die ook toevallig schreef. Pas de laatste tijd ben je jezelf nadrukkelijk schrijfster gaan noemen. Hoe komt dat?

Ja, dat is een proces geweest dat tamelijk veel tijd in beslag heeft genomen. Ik ben heel anders begonnen dan de meeste andere schrijvers. Ze nemen op een zeker moment het besluit schrijver te willen worden. Ze gaan oefenen en leggen zich er helemaal op toe, terwijl ik ben begonnen met het schrijven van artikeltjes voor de vrouwenkrant waar we een oplage van 150 stuks al heel wat vonden. Later ben ik gaan schrijven voor Sekstant, De Nieuwe Linie, want er bestond een waanzinnige behoefte aan materiaal uit de vrouwenbeweging. Ik schreef weliswaar met plezier, maar ik deed het met een specifiek doel. Het ging mij om het nuttigheidseffect. Achteraf zitten er best dingen tussen waarvan ik denk dat ze ook stilistisch gezien helemaal niet zo gek zijn, maar ik voelde altijd die dwang dat het nuttig moest zijn. Alles wat ik publiceerde moest een politiek of didaktisch maar zeker een feministisch nut hebben. Gaandeweg begon ik te merken dat een dergelijk uitgangspunt me te veel beperkingen oplegde. Ik merkte dat de behoefte om te schrijven op zichzelf ging staan. Geleidelijk aan ben ik gaan schrijven om het schrijven, al schrijf ik nog steeds naast mijn literaire werk scholings- en theorieboeken. Maar ik heb heel lang last gehad van het idee dat schrijven om het schrijven te luxueus en te liberaal was.

Wat is het technische verschil tussen het schrijven van een theoretisch boek en een roman? Voor iemand die erg theoretisch is ingesteld lijkt me het laatste toch niet gemakkelijk.

Het lijkt heel gespleten maar zo voelt het voor mij echt niet. Als ik een theoretische verhandeling schrijf denk ik echt aan de vraagstelling en ik probeer zo duidelijk mogelijk naar voren te brengen waar het om gaat. Maar als je een roman schrijft heb je het over mensen, die zich natuurlijk niet volgens de regels of de ideologie gedragen. Als je ze dat wel liet doen kreeg je ontzettend vervelende, schematische en ongeloofwaardige mensen. Het zijn dus twee verschillende manieren van denken.

Ik kan me voorstellen dat een romanpersonage - als schrijver heb je je personages tenslotte niet altijd in de hand - plotseling gedragingen gaat vertonen, die rechtstreeks tegen de belangen van het feminisme ingaan. Zou je in een dergelijk geval de tekst publiceren?

Alba is zo'n roman waarvan vooral strenge feministes vinden dat die verkeerd gebruikt kan worden. Als je vervelend wilt doen zou je kunnen zeggen dat Alba een boek is waaruit blijkt dat heteroseksuele relaties beter zouden zijn dan lesbische. Het staat er alleen niet. Wat je er hoogstens uit zou kunnen halen is dat niet alle lesbische relaties per definitie beter zijn dan hetero-betrekkingen. Als je erover gaat nadenken hoe je boeken gebruikt kunnen worden, dan ga je jezelf automatisch censureren en schrijf je al gauw helemaal niet meer. Ik heb niets geschreven wat niet misbruikt kan worden.

Je schrijft over persoonlijke dingen met een duidelijk feministisch uitgangspunt. Heb je nooit eens behoefte om iets heel anders te gaan schrijven?

Ik vind al dat ik erg tussen verschillende genres heen en weer slinger. Er is een boek over schrijfsters, waarin ik naga hoe ze in het literaire bedrijf zitten, een bundel interviews met mannen, een boek met veel voetnoten over geslachtsverschillen en een roman als Alba of Een kleine moeite is weer iets totaal anders. Zelf vind ik het prettig om zo te werken, maar ik merk dat veel mensen er moeite mee hebben. Ze krijgen die twee kanten van mij niet bij elkaar opgeteld. Erg politiek georiënteerde mensen begrijpen niet dat ik romans schrijf, want dat beschouwen ze als een soort franje, terwijl een heleboel anderen vinden dat ik maar eens met die theorie moet ophouden. Mijn wetenschappelijke werk wordt vaak niet serieus genomen, omdat ik romans schrijf en mijn literaire werk wordt als een bijkomstigheid gezien, omdat ik toch in de eerste plaats feministe en docente ben.

In zowel De schaamte voorbij als Alba en Een kleine moeite vinden de gebeurtenissen hun oorsprong in jouw privéleven. Zou je kunnen stellen dat je op een bepaalde manier verantwoording wilt afleggen?

Het is in ieder geval niet mijn bedoeling. Natuurlijk zijn er altijd onbewuste motieven, maar ik heb met De schaamte voorbij absoluut geen verantwoording over mijn privéleven willen afleggen. Mijn meest bewuste motief indertijd was het feit dat we in de vrouwenbeweging theorieën hadden, die mijlenver van de praktijk afstonden. Mijn leven heb ik als een soort illustratiemateriaal gebruikt, want de werkelijkheid is nu eenmaal chaotischer en moeilijker dan de theorie. Alba is maar een zeer gedeeltelijk autobiografisch boek, al is mijn eigen bestaan er een aanleiding voor geweest en Een kleine moeite gaat over de relatie tussen mijn moeder en mij. Ik wist dat dochter-moeder relaties erg ingewikkeld waren en dat het voor veel feministes

[p. 83]

nog een grotere kluif was dan hun relaties met mannen. Ik had zoveel materiaal uit mijn eigen leven en bovendien wist ik daar het meeste van. Dat is voor mij een veel grotere motivatie geweest dan te willen laten zien hoe ik leef, want daar heb ik geen behoefte aan.

Wordt het geen automatisme om van belangrijke gebeurtenissen uit je bestaan een boek te maken?

Het gaf een heleboel opschudding toen ik een relatie begon met een man na een tijd alleen met vrouwen geleefd te hebben, net als de ziekte en de dood van mijn moeder. Door zulke gebeurtenissen word je uit je vanzelfsprekendheden gerukt an dat geeft aanleiding tot een nieuw denkproces. Daar komt nog weleens een roman uit voort. Ik ben wel benieuwd of ik nog eens een roman kan schrijven zonder dat de pleuris in mijn privéleven is uitgebroken.

Alba is een boek dat nog het meeste als roman is opgezet. Je hebt veel aandacht aan de vorm gegeven.

Ik wou gewoon eens proberen of ik een roman kon schrijven zonder didaktisch of politiek doel. Er waren verschillende redenen om me niet aan de werkelijke feiten te houden. De eerste heel praktische was dat ik na De schaamte voorbij wist wat je mensen allemaal aandoet als je ze in een boek gebruikt. De tweede - het klinkt misschien wat raar voor iemand die veel autobiografisch materiaal verwerkt - was dat het werkelijke leven vaak te chaotisch en te oninteressant is om een boek van te maken. Als schrijfster wilde ik de vrijheid om me niet aan de waarheid te hoeven houden, want als je iets autobiografie noemt ben je ook verplicht je aan de waarheid en niets dan de waarheid te houden. Bovendien had ik de baldadige zin om gewoon een liefdesroman te schrijven over een man en een vrouw met een gelukkig einde. Ik was benieuwd of me dat zou lukken. Natuurlijk bestond er wel degelijk de aanleiding dat ik zelf een relatie met een man was begonnen, maar in feite wilde ik gewoon een liefdesroman schrijven.

Werd het schrijven moeilijker toen je je eenmaal serieus met de vorm ging bezighouden?

Nee, ik heb Alba eigenlijk snel geschreven toen ik mijn besluit eenmaal genomen had. Wat ik wel veel moet doen is schrappen. Het herschrijven bestaat voor mij voor een groot deel uit weggooien en weglaten, want ik ben lerares, wat tegelijkertijd mijn kracht en mijn handicap is. Daardoor heb ik nogal de gewoonte om dingen uit te leggen en bovendien de verschrikkelijke neiging om dingen te herhalen. Dat is niet goed. Je moet het verhaal het verhaal laten, het zo kaal mogelijk houden en de lezers zelf hun conclusies laten trekken. Zelfs bij De schaamte voorbij heb ik zwaar geselecteerd, want het was helemaal niet mijn bedoeling om een autobiografie te schrijven. Ik wilde laten zien hoe je feministe wordt aan de hand van de gebeurtenissen uit het leven van een vrouw. Met dat idee in je hoofd laat je alles wat je als ruis of irrelevant ervaart weg en eigenlijk bleek De schaamte voorbij toen ik het achteraf teruglas veel gecomponeerder te zijn dan ik dacht. Maar het is waar dat ik tegenwoordig meer dan vroeger met de vorm bezig ben. Ik denk erover na, wat te maken heeft met het feit dat je je toch een vak hebt eigengemaakt. Het verhaal in Alba is tamelijk simpel en triviaal, vind ik en wat langzamerhand een uitdaging voor me wordt is met zo'n verhaaltje iets te doen waardoor het spannend wordt om te lezen.

Alba is een liefdesroman met een happy end, hetgeen in de literatuur niet vaak voorkomt. Is het je in de kritiek kwalijk genomen dat je de roman zo laat eindigen?

Ik vergeet recensies altijd weer snel, maar ik geloof niet dat het zo direct is gezegd. Wel geloof ik dat er een dergelijke ondertoon viel te beluisteren. Je geeft mensen een aanleiding om zo'n boek te gaan vergelijken met kasteelromans, die ook altijd voorspoedig eindigen. Ik kon het van tevoren voorspellen en het gebeurde ook prompt. Het interessante blijft dat critici kolommen volschrijven over een boek dat ze als een kasteelroman beschouwen. Dat lijkt me met elkaar in tegenspraak, want over kasteelromans schrijf je niet zo boosaardig.

Kun je je voorstellen dat je een honderd procent fictief boek zou schrijven?

Ik geloof niet dat dat bestaat maar de laatste tijd begin ik er zin in te krijgen om wat meer fictief te schrijven. Bij het schrijven van fragmenten merk ik dat ik in de derde persoon, dus vanuit een ander standpunt ga schrijven, maar je kunt natuurlijk niet om jezelf heen. Je eigen persoonlijkheid blijft in je werk kruipen, al is het alleen maar door de manier waarop je andere karakters schept en begrijpt. Toch blijf ik met het gevoel zitten dat het luxueus is om iets te schrijven wat volstrekt verzonnen is.

In jouw mensen komen dikwijls mensen uit je directe omgeving voor, hetgeen gemakkelijk problemen kan veroorzaken. Hoe ga je daarmee om?

Langzamerhand heb ik daar een paar normen voor moeten ontwikkelen. Mijn zoon bijvoorbeeld heb ik gevraagd of hij het ermee eens was om in mijn boeken voor te komen, want hij heeft zijn relatie met mij niet uitgekozen en ik vond dat hij er wat over te zeggen had. Sommige mensen kon ik moeilijk vragen wat ze ervan vonden, omdat het contact nu niet direct gezellig is, maar dan probeer ik me te onthouden van al te grote oordelen. Ik houd het open en beschrijf hoogstens hoe ik persoonlijk iemand ervaren heb, zodat niemand het ermee eens hoeft te zijn. Verder probeer ik nooit uit rancune te schrijven of de behoefte om iemand iets betaald te zetten.

Mensen reageren niet zelden emotioneel op hetgeen je schrijft. Heb je daar een verklaring voor?

Dat weet ik niet zo erg. Als feministe wist ik natuurlijk dat ze kwaad zouden worden. Ik had dat vanaf mijn eerste artikeltje verwacht en ik ben daar nooit zo ontsteld over geweest. Maar dat mensen kwaad worden om een boek als Een kleine moeite verbaast me enorm. Het is een volkomen onschadelijke roman waaraan volgens mij niemand zich een buil kan vallen. Ik vind het een bizar en interessant verschijnsel. Die woede kan te maken hebben met het gegeven dat in Een kleine moeite de hoofdpersoon alle moge-

[p. 85]

lijke moeite doet de rancune tegen haar moeder op te geven. Het lijkt er soms een beetje op of jij als schrijver de lezer probeert te overtuigen van de morele noodzaak daarvan.

Het rare is dat ik alleen mijn eigen ervaringen heb opgeschreven. Ik heb heel weinig de neiging om tegen mensen te zeggen dat ze hetzelfde moeten doen als ik. En boosheid vind ik dan een beetje onbenullig, want als zo'n boek je niet bevalt klap je het dicht. Het is wel zo dat ik iedereen kan aanraden te trachten het met je ouders nog een beetje rond te krijgen voordat ze doodgaan, want ik denk dat het een prettiger gevoel is en dat je daarna een stuk opgeruimder door het leven stapt, maar dat is mijn privémening waarvan ik toch aanneem dat niemand daar zich veel van aan zal trekken.

Wat vind je na tien jaar van je eerste boek De schaamte voorbij?

In De schaamte voorbij heb ik mijn eigen leven erg politiek geduid en verklaard vanuit het bestaande machtsverschil tussen mannen en vrouwen. Tien jaar later denk ik dat mijn problemen indertijd ook met socialisatieverschillen, gegroeide persoonlijkheidsverschillen en met mijn individuele karakter te maken hadden. Vroeger had ik de neiging om me zodanig in een liefde te verliezen dat ik zelf niet meer wist waar ik was. Daar kwam bij dat ik me bij voorkeur verloor in mannen, die me in feite slecht behandelden. Natuurlijk zit je dan als vrouw behoorlijk scheef en het was heel belangrijk voor me om een flinke tijd voor wat betreft de heren abstinent te zijn. Gelukkig kwamen daar toen dames voor in de plaats, dus het was niet echt zielig. Maar ik denk dat mijn identiteit onderhand zo stevig is geworden dat ik me niet meer zo dreig te verliezen in iemand en ik hoef me ook niet meer zo schrap te zetten in relaties. Als je wel bang moet zijn voor identiteitsverlies kun je de liefde natuurlijk wel vergeten, al is er een bepaalde mate van vertrouwen en overgave nodig - anders is er niks aan. Maar vroeger was ik in hoge mate verslaafd aan piekervaringen. Als het te rustig werd dacht ik dat er niets meer gebeurde. Ik was bang om mijn vrijheid te verliezen, dus koos ik altijd mannen waarmee het per definitie onmogelijk was. Ze waren getrouwd dan wel buitenlands, dus ze stonden altijd op het punt om weer op te stappen. Dat gaf mij grote emoties, terwijl ik niet bang hoefde te zijn voor mijn vrijheid. Aan dat soort combinaties kun je op een bepaalde manier verslaafd raken. Ik vond het een hele ontdekking toen ik merkte dat je tevreden en gelukkig in een relatie kunt zijn zonder voortdurend op de rand van het drama te leven.

Heeft het schrijven geholpen om dit dilemma op te lossen?

Ja, De schaamte voorbij heeft een groot stuk van de chaos voor mezelf geordend. Ik kon ophouden met almaar te blijven cirkelen om de dingen die ik had meegemaakt. Als ik iets opgeschreven heb kan ik het van me afzetten. Je kunt letterlijk een boek in de kast zetten en weten dat je daar niet meer op hoeft terug te komen. De enige manier waarop ik met conflicten in mijn leven kan omgaan is ze te proberen te begrijpen. Het is een stuk minder pijnlijk en in ieder geval beter hanteerbaar als je begrijpt wat er aan de hand is en je het kunt benoemen. Met denken kom ik een heel eind, heb ik gemerkt, maar ik moet schrijven om er werkelijk greep op te krijgen.

Anja Meulenbelt, foto: Ine van den Broek

Alle drie jouw niet-theoretische boeken hebben als thema de liefde in welke vorm dan ook. Waarom?

Ik vind dat liefde een onderwerp is dat zich slecht leent voor theorie en zich heel goed leent om tot literatuur omgebouwd te worden. Het is een heel complex en emotioneel verschijnsel met veel interne tegenstrijdigheden. Zodra je erover gaat theoretiseren blijft er van de essentie niet zo verschrikkelijk veel meer over. Je pakt het verschijnsel niet met een voetnoot. Het is hetzelfde als met erotiek waarover je best theoretisch zinnige dingen kunt zeggen, maar tegelijkertijd blijf je het gevoel houden dat de erotiek zelf verdwenen is. De meeste boeken over seksualiteit zijn waanzinnig a-seksueel.

Je schrijft je boeken in spreektaal. Heb je daar een bewuste bedoeling mee of is het jouw natuurlijke stijl?

Wat ik bewust doe is het niet moeilijker maken dan strikt nodig is. Ik houd zelf van helder taalgebruik, waarin ik natuurlijk ook getraind ben, omdat ik al zolang lesgeef. Heel erg goede schrijvers kunnen schrijven in een stijl waarvan je soms de zinnen twee keer moet lezen om te begrijpen wat er staat, maar ik heb zelf een hekel aan niet zulke goede schrijvers met een ingewikkeld taalgebruik. Ik ben toch een beetje bang dat mensen vaak denken dat een boek om literatuur te zijn een bepaalde toonhoogte moet hebben, een bepaalde ingewikkeldheid van zinsbouw. Een populaire opvatting is dat een tekst meer lite-

[p. 86]

rair niveau heeft naarmate hij moeilijker leesbaar is, terwijl de dingen die het moeilijkste zijn om te schrijven lang niet altijd het moeilijkste lezen.

Schrijf jij met het gevoel dat je een boodschap wilt overbrengen?

Ik probeer dat niet te doen. Voor zover er in Alba en Een kleine moeite boodschappen zitten ben ik me daar niet van bewust. Natuurlijk ben ik wel een wereldverbeteraar, maar toch geen moralistische, hoop ik. Ik weet dat een heleboel wereldverbeteraars alles beter weten en vinden dat iedereen moet vinden wat zij vinden. Daar heb ik heel weinig last van. Ik denk dat iedereen het zelf maar moet uitzoeken. Wat dat betreft ben ik vreselijk liberaal, maar ik vind het wel leuk om dingen die ik heb geleerd of ervaren over te dragen. Het kan wel zijn dat er in De schaamte voorbij een boodschap zit. Ik wilde mensen laten zien hoeveel onderdrukking er in het moderne leven zat. Ik was zo razend over die schijn van de seksuele revolutie, die we net achter ons hadden, en de dubbele moraal, die nog steeds gold al riep iedereen dat we allemaal mochten doen waar we zin in hadden. Ik was zo kwaad op al die mannen die graag gebruik maakten van het feit dat ik als vrije vrouw leefde, terwijl zij zichzelf verstopten en krampachtig vasthielden aan de veiligheid van hun huwelijk. Zo heb je het leukste van beide systemen in handen. En de vrouwen het slechtste.

Anja Meulenbelt, foto: Ine van den Broek