Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 29]

Sarah Verroen
Venus in bont
De paradox van het masochisme

Het lijkt de laatste jaren populair geworden om perversies in de seksualiteit te integreren en vooral het sadomasochisme begint zijn obscure reputatie te verliezen en wordt door een aantal voorlopers als een bevijdend en onschuldig theaterspel gezien. Deze groep lijkt de vertrouwde seksualiteit als beperkt te ervaren en heeft een rollenspel gecreëerd om zichzelf op erotisch gebied te kunnen ontplooien. Op zichzelf hoeft dit natuurlijk nauwelijks verbazing te wekken, want een van de grootste gevaren verbonden aan seksualiteit - de behoefte tot overgave - wordt immers door het sadomasochisme ingedamd. Onder zorgvuldig geënsceneerde omstandigheden wordt de masochist gedwongen zich over te geven en de ingebouwde codes in de vorm van afspraken verhinderen elke vorm van onverwachte intimiteit. De hartstocht is geïnstitutionaliseerd zou je kunnen stellen in een vastgelegd patroon, wat beide partners veiligheid biedt, zolang ze zich aan hun vastgelegde rollen houden. En gewoonlijk doen ze dit. In principe zijn de wreedheid en de seksualiteit aan elkaar verwant. Gewoonlijk blijven wij langer verliefd op onze kwellers dan onze weldoeners, en de verveling - de machtigste liefdesdoder - slaat gemakkelijk toe in een relatie waaruit elke beweging is verdwenen. Het kwellen en gekweld worden houdt per definitie elke relatie in beweging, al kent paradoxaal genoeg het lijden-onder-de-liefde weinig variatie. Zowel de lichamelijke als de geestelijke wreedheid heeft in eerste instantie te maken met macht, en geliefden plegen elkaar een verschrikkelijke macht toe te bedelen. Men kan de ander verlaten, men kan zelf verlaten worden, hetgeen gevolgen heeft die het hele bestaan kunnen ontregelen en bovendien zijn wij bereid een vrijwel ongelimiteerde dosis verwijten van onze partners te incasseren. Vrijwel iedereen blijft machteloos in de liefde, want het is een wankel evenwicht tussen twee mensen, die nooit met zekerheid kunnen vaststellen of ze inderdaad genoeg en evenveel van elkaar houden. In het sadomasochisme als seksuele uitingsvorm is het lijden een stuk prettiger geregeld. Men spreekt de aard van de kwelling van tevoren af en de masochist is te allen tijde gerechtigd zijn partner af te remmen wanneer deze te ver mocht gaan. Tenzij de masochist een dermate vergaande rolverdeling ambieert, dat hij de macht van zijn kweller tot het uiterste toe wil ondergaan.

Leopold von Sacher-Masoch, de Oostenrijkse schrijver, die eigenlijk alleen door zijn Venus in bont bekend zal blijven heeft in dit boekje verslag gedaan van een dergelijke relatie, al blijft onduidelijk of het hier zijn persoonlijke ervaringen betreft. Wel wordt aangenomen dat Sacher-Masoch in 1869 een contract ondertekende waarin hij zich verplichtte een half jaar lang als slaaf van ene mevrouw Fanny Pistor te figureren. Er moet een foto bestaan, zo vermeldt Alfred Kossmann in zijn studie over Sacher-Masoch, waarop de schrijver aan haar voeten ligt en opkijkt naar zijn vriendin, terwijl zij lui op de canapé hangt met in haar linkerhand een zweep.

Sacher-Masoch was in de eerste plaats een idealist, die zich volledig aan de liefde wilde overgeven. De vrouw zag hij als een louter door instincten gedreven wezen, dat zich door primitieve opwellingen liet leiden en de man kon slechts met overgave lijden onder haar wreedheid. Natuurlijk kon Sacher-Masoch met een dergelijke instelling niet anders dan in conflict komen met de vrouw die hij ontmoette. Zoals Kossmann in Martelaar voor een dagdroom constateert heeft Sacher-Masoch nooit willen beseffen dat zijn beeld van de liefde een hersenschim was, hetgeen onverbeterlijke fouten in zijn werk opleverde. In Venus in bont biedt Sacher-Masoch de lezer een perfecte analyse van de meester-slaaf relatie, maar zijn eindconclusie blijkt onzinnig - ik kom daar later op terug - omdat de schrijver weigert zijn illusies op te geven.

Tweemaal is Sacher-Masoch getrouwd, en zijn beide echtgenotes moesten weinig van het masochisme hebben. Zijn eerste vrouw Aurora Rümelin verafschuwde zelfs de seksuele geaardheid van haar echtgenoot, maar de schrijver had weinig geduld met vrouwen, die weigerden hem te slaan. Dreigend hield hij zijn vrouw voor dat het dienstmeisje hem wellicht beter van dienst kon zijn en zij leerde inderdaad hem te mishandelen. Later liet hij zijn eigen zwepen vervaardigen waaronder een knoet voorzien van zes staarten en scherpe spijkers. Sacher-Masoch moet er plezier in gehad hebben als hij een vrouw kon dwingen hem te mishandelen, want sadisme en masochisme blijven keerzijden van dezelfde medaille en zijn tot op zekere hoogte inwisselbaar.

De ware sadist slaat de masochist niet, omdat hij zo graag geslagen wil worden. Volgens Alfred Kossmann heeft Sacher-Masoch dit nooit willen begrijpen. ‘Hij wil dat de despotische vrouw ook werkelijk despotisch is en niet een Neeltje Goedbloed die zijn wensen vervult. Maar de werkelijk wrede vrouw vervult haar eigen wensen, niet die van de masochist, mishandelt hem naar eigen smaak, niet naar de zijne. En doet hem dus pijn (...) zonder zich te houden aan de precieze voorwaarden die zijn lust garanderen.’ Hij weigerde in te zien ‘dat men een vrouw niet kan dwingen uit eigen behoefte datgene te doen wat men van haar verlangt.’

Dit lijkt wellicht een treffende verklaring waarom het Sa-

[p. 30]

cher-Masoch nooit gelukt is het masochisme begrijpelijk te maken voor een groter publiek. Wellicht zal iedere man bezocht door dezelfde dagdroom als Sacher-Masoch zijn beschrijving van een despotische vrouw herkennen, maar de schrijver heeft nooit over de afstand leren beschikken, die noodzakelijk is voor het schrijven van een geslaagd literair werk. Het is misschien mede daarom dat Sacher-Masochs werk gedeeltelijk vergeten, bij obscure uitgeverijen gepubliceerd en dikwijls verguisd is. Zijn literaire kwaliteiten die buiten kijf staan, zijn overspoeld door een te grote betrokkenheid bij zijn masochisme, een afwijking waaraan hij zich ook als schrijver nooit heeft kunnen onttrekken. Zo concludeert Alfred Kossmann in Martelaar voor een dagdroom, een studie die overigens meer vragen oproept dan beantwoordt, hetgeen vermoedelijk precies Kossmanns bedoeling is geweest. Er bestaat geen betrouwbare biografie over Leopold von Sacher-Masoch, het grootste deel van zijn werk is verdwenen en zelfs Venus in bont is althans in Nederland in geen jaren meer herdrukt. En dat nog wel terwijl het masochisme meer openlijke aanhangers heeft dan ooit.

Sacher-Masoch beoogt in de novelle Venus in bont het verloop van een sadomasochistische relatie psychologisch te verklaren, hetgeen deze negentiende-eeuwse Oostenrijkse schrijver ten dele gelukt is. Severin, de masochistische mannelijke hoofdpersoon uit Venus in bont heeft zijn ervaringen als slaaf opgetekend in een dagboek en probeert lering te trekken uit een erotische dagdroom, die hij tot werkelijkheid had willen maken. De seksuele fantasie blijft immers vooral opwindend, zolang zij niet wordt uitgevoerd. De realiteit werkt storend op een fantasie die we in scène proberen te zetten, omdat we nooit perfect controle kunnen uitoefenen over de persoon waarmee ze wordt uitgevoerd. Dit in tegenstelling tot de eenzame fantasie waarin de geilheid ongeremd tot een hoogtepunt kan komen aangezien er geen moment van werkelijke overgave of gevaar sprake is. Severin is behept met een allesoverheersend verlangen naar heerszuchtige vrouwen. Dromerig en intellectueel van aard zoekt en vindt hij de objecten voor zijn fantasieën in de literatuur, terwijl hij in werkelijkheid nog nooit met een vrouw naar bed is geweest. In het leven is hij een dilettant, zegt hij van zichzelf, die nooit verder is gekomen dan het eerste bedrijf. Alleen zijn fantasie en de geschiedenis van de oudheid kunnen de vrouwen produceren, die hem prikkelend voorkomen en Severin droomt en leest verder, terwijl hij intellectuele theorieën verzint die zijn seksuele voorkeur moeten rechtvaardigen tot hij op zesentwintigjarige leeftijd een vrouw ontmoet, die geïnteresseerd raakt in zijn bevlogen ontboezemingen. Wanda von Dunajew, een mooie jonge weduwe, is een vrouw die leeft op haar vrouwelijkheid. Genotzuchtig, vrolijk en zonder overbodige scrupules zoekt ze minnaars die haar willen vermaken, al is ze tegelijkertijd op zoek naar een man die sterk genoeg is om haar overtuigend te kunnen temmen. In de tussentijd is zij niet van plan zich te vervelen.

Wanneer ze Severin ontmoet, die samen met haar in een klein pension verblijft en zijn lustgevoelens op een stenen beeld in de tuin projecteert raakt ze enigszins geïmponeerd door de ernst waarmee hij zijn erotische verlangens uiteen zet en nieuwsgierig hoort ze Severin uit naar de ‘eigenaardigheid’ die hem ertoe brengt zich volledig aan een vrouw te willen onderwerpen. Severin verklaart de slaaf van een despotische vrouw - bij voorkeur Wanda - te willen zijn. Het is bepaald geen luchtig rollenspel wat hij zich voorstelt, maar een serieuze verbintenis met haar, die hem vernedert en zelfs over zijn leven kan beschikken. Eigenlijk beweert Severin alleen te geloven in kameraadschappelijke huwelijken gebaseerd op wederzijds respect, maar zolang de cultuur man en vrouw niet gelijk stelt moet hij zich behelpen en kiezen tussen de rol van ‘hamer of aambeeld’. Zelf zegt hij voor de laatste te tekenen aangezien mannen zich per definitie tot despotische vrouwen aangetrokken voelen. Met deze ietwat hypocriete redenering maakt Severin zijn eigen seksuele afwijkingen tot algemene norm, terwijl Wanda geenszins ongevoelig voor het experiment hem gelijk geeft, al voelt zij beslist enige twijfel. Avontuurlijk van karakter komt Severins voorstel haar voor als een spannend spel, maar ze is tevens bang voor de consequenties van een dergelijke onderneming. Wanda is een vrouwelijke vrouw, die nooit verliefd kan blijven op een man, die zich vrijwillig aan haar onderwerpt of haar op een voetstuk blijft zetten. Alleen de masculiniteit in een man kan haar wezenlijk aantrekken en blijvend boeien. Wanda beseft dat ze niet anders kan dan Severin verraden,

[p. 31]

want hij houdt van haar en wenst - uiteraard - zijn gevoelens beantwoord te zien.

Severin blijkt minder verstandig en neemt elke verantwoordelijkheid bij voorbaat op zich. Hij kent immers alleen de dagdroom en kan niet zoals Wanda voor wie het slechts een spel moet zijn voorspellen dat de verwezelijking van een fantasie de vernietiging ervan impliceert. Toch laat Wanda die inmiddels in hoge mate gefascineerd is zich overhalen tot een afspraak om Severin als haar slaaf te behandelen. En ze pakt het weloverwogen aan. Ze laat zich bontjassen aanmeten, die haar het nodige gezag moeten verlenen, ze schaft zich een zweep aan, en maakt een afspraak met Severin, die haar vorderingen verrukt gadeslaat. De eerste masochistische scène verloopt dan ook bevredigend, al schrikt Wanda soms van haar eigen enthousiasme, want Severin te mishandelen windt haar wel degelijk op. Voor Severin die haar bezorgde vragen wegwuift lijkt Wanda's angst een geruststelling te betekenen, ze ‘speelt’ nog steeds de sadistische rol, die hij haar toedicht, maar hij is nog niet bevredigd en wenst hun verbintenis te bestendigen.

Wanda echter blijkt zich de volgende dag een tikje te schamen voor de overtuiging waarmee ze de zweep gehanteerd heeft en ze probeert de gebeurtenissen terug te draaien, wat haar niet lukt. Ze is ondanks zichzelf geprikkeld geraakt door de gebeurtenissen en ze vrijen die nacht hartstochtelijk, al blijken de rollen zich te keren, Severin bijt zijn minnares bijvoorbeeld tot bloedens toe, wat haar overigens niet onaangenaam is. De eerste fase van hun uitzonderlijke relatie, namelijk die van het experiment is hiermee afgesloten. Severin en Wanda weten ongeveer wat ze aan elkaar hebben en waartoe ze in staat zijn.

Sacher-Masoch voert nu handig een episode in, waarin de beide geliefden noodgedwongen afstand van elkaar moeten nemen. Een vriendin van Wanda komt bij haar logeren en Severin wordt tijdelijk buiten spel gezet, wat hij ietwat angstig ondergaat. Wanda echter amuseert zich met haar vriendin, doet knorrig tegen Severin, die haar lijkt te irriteren en ze waarschuwt hem nogmaals expliciet voor haar vrouwelijke natuur, die door karakterloosheid wordt bepaald. ‘Voel je nooit zeker bij de vrouw van wie je houdt,’ zegt ze tegen Severin, die wel luistert, maar haar niet begrijpt. ‘(...) Te allen tijde heeft enkel ernstige diepe cultuur het zedelijk karakter geschapen; zo laat de man ook als hij zelfzuchtig, als hij boosaardig is, zich altijd leiden door principes, de vrouw daarentegen enkel door haar opwellingen. Vergeet dat nooit en voel je nooit zeker bij een vrouw van wie je houdt.

Zodra de vriendin vertrokken is, lost de spanning tussen Severin en Wanda op en ze vinden elkaar terug, maar Wanda is nu overtuigd van het feit dat haar dromerige aanbidder nooit op haar liefde kan rekenen. Ze vertelt hem dat ze nooit zullen trouwen, maar dat hij geestelijk voor haar zo belangrijk is geworden, dat ze hem niet meer kan missen. Severin, geprikkeld door de gedachte hoe weinig hij voor Wanda betekent, biedt zich opnieuw als slaaf aan, Wanda stemt nu toe en het net begint zich vaster aan te trekken. Wanda en Severin zijn het erover eens dat Severins liefde eenzijdig is en zal blijven - al zullen zij dit nooit uitspreken - en daarmee is iedere kans op een onschadelijk rollenspel verkeken. Severin is de afhankelijke partij, die geen enkel recht op Wanda's emotionele leven zal kunnen laten gelden.

Het psychologische effect volgt onmiddellijk. Severin schrikt als hij ziet hoe bewust en gedetailleerd Wanda de zaken aanpakt - ze stelt contracten op waarin haar absolute macht wordt vastgelegd - en begint onmiskenbaar terug te krabbelen. Zijn fantasie dreigt werkelijkheid te worden en voor het eerst begint Severin te beseffen wat het betekent om zich op leven en dood uit te leveren aan een vrouw, die hij goed beschouwd niet eens kent, maar Wanda stelt hem met ‘bewogen stem’ gerust, want in feite zijn beiden alleen nog maar in staat tot de valse emoties, die worden opgelegd door hun fundamentele ongelijkheid. Wanda raakt nu werkelijk geïntrigeerd en is vast van plan zich over te leveren aan haar meer primitieve driften. Van enige zinnige communicatie is intussen geen sprake meer, want Severin wordt gekweld door afwegingen waarin hij Wanda's karakter en intenties probeert te beoordelen. Terecht is hij bang dat Wanda haar macht zal misbruiken, ze zou hem weleens kunnen martelen voor haar eigen plezier in plaats van het zijne, al blijven deze twijfels een niet mis te verstane prikkelende factor, want Wanda begint te voldoen aan zijn ideaalbeeld van de vrouw, en zo iemand laat zich natuurlijk niets gelegen liggen aan het zelfrespect van Severin.

De tweespalt in het genot van Severin wordt versterkt wanneer Wanda zoals afgesproken op jacht gaat naar minnaaars en hij begint haar te verwijten dat ze zijn ‘fantasie te ernstig opvat’. Hij wil hun beider toekomst niet opofferen aan een ‘gril’, maar het is te laat, Wanda weet dat ze niet meer terug kunnen en dreigt Severin te verlaten wanneer hij zich onttrekt aan hun afspraak. Severin, die gebonden blijkt aan het ideaalbeeld wat Wanda voor hem vertegenwoordigt, blijkt niet bij machte haar los te laten, en zal steeds opnieuw zwichten voor Wanda's chantage, terwijl ze niet van Severin kan houden, omdat hij niet mannelijk genoeg is. Ieder contact dat zij met Severin als haar slaaf onderhoudt bevestigt de onmogelijkheid van hun liefdesrelatie.

Het verdere psychologische verloop is voorspelbaar. Wanda en Severin vertrekken naar Italië waar niemand hen kent en zij zich ten volle kunnen uitleven. Wanda leidt een prettig leven met minnaars en operabezoeken, terwijl Severin als haar knecht fungeert en geregeld afgetuigd en gekweld wordt op een niet mis te verstane wijze. Van enige ontwikkeling in hun verhouding of karakters is geen sprake meer, en Sacher-Masoch lijkt in het laatste deel van Venus in bont meer zijn eigen fantasieën te openbaren dan enig inzicht in het masochisme van Severin te geven. Wanda is van een veelzijdige vrouw tot een onverschrokken tiran geworden en Severin zelf wacht lijdzaam op zijn ondergang, die niet lang op zich laat wachten.

Wanda ontmoet een mooie Griek, die in het bezit is van de masculiene aard waarnaar Wanda verlangt. Hij is arro-

[p. 32]

gant, mannelijk en jaloers op Severin, die hij begrijpelijk liever kwijt dan rijk is. Severin beseft al snel dat Wanda blijvend verliefd is geworden op haar nieuwe minnaar, en de bodem valt weg uit de toch al summiere relatie tussen Wanda en Severin. Helaas is de kous hier nog niet mee af. Severin wordt na een mislukte zelfmoordpoging onvermijdelijk geconfronteerd met de wreedheid van Wanda, die hijzelf in haar geactiveerd heeft. Wanda, die zoals de meeste mensen over een latente wreedheid beschikte, werd door haar geliefde vrijwel gedwongen de heerszuchtige rol te spelen, die hem opwond.

Wanda neemt op gepaste wijze afscheid van Severin als zij hem in haar slaapkamer lokt, hem vastbindt aan een zuil en vervolgens haar Griekse minnaar roept en hem de zweep overhandigt. Severin, doodsbang, voelt zich in zijn eer aangetast, al ervaart hij eerst een ‘bovenzinnelijke’ opwinding als de Griek hem begint te slaan. Toch verklaart Severin zichzelf zichzelf na deze laatste afranseling voor genezen. De poëzie is verdwenen, de ratio wint het van zijn fantasie en hij acht zichzelf een gezond man. Nadat Wanda hem verlaten heeft eindigt Venus in bont onmiskenbaar moralistisch wanneer Severin, immers genezen van zijn seksuele afwijking, zich komisch genoeg bekeerd heeft tot het sadisme. Alleen ervaart hij dat niet als een ‘eigenaardigheid’.

‘Zo moet je vrouwen dresseren,’ vertrouwt Severin een vriend toe, die verbaasd gadeslaat hoe de eerste een zweep van de muur rukt als zijn minnares de eieren te hard gekookt heeft. ‘Als ik haar complimenten had gemaakt, had ze mij de strop om mijn nek gelegd, maar nu, nu ik haar met de zweep opvoedt, aanbidt ze me,’ zegt Severin, en misschien ligt in deze bizarre woorden uit de mond van een masochist wel een overtuigend bewijs voor de paradox van het masochisme besloten.

Venus in bont. Leopold von Sacher-Masoch. De Arbeiderspers. 1969. Vertaling en nawoord van Alfred Kossmann.

Leopold von Sacher-Masoch: Martelaar voor een dagdroom. Alfred Kossmann. Een studie en twee verhalen. Bzztôh. 1985.