Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 27]

Pierre H. Dubois
Herlezen is een avontuur

De uitspraak boven dit artikel is de eerste zin van het nawoord van Alfred Kossmann bij de herdruk in één band van drie kleine romans onder de gemeenschappelijke titel Studies in paniek. Het is een bijzonder aardig nawoord, waarin over de relatie van een auteur met zijn eigen werk niet alleen behartenswaardige maar vooral ook wijze dingen worden opgemerkt. Kossmann was toen 45, en aangezien het leven voornamelijk ‘sadder’ en ‘wiser’ maakt, zal hij nu, twintig jaar later, nog wel wijzer zijn dan hij toen al was.

Dat herlezen een avontuur is, geldt overigens niet alleen voor de auteur van een boek maar ook voor zijn criticus, en al is de werking niet gelijk, herlezen is voor de laatste, misschien nog meer dan voor de schrijver, een les in betrekkelijkheid (en bescheidenheid).

Ik herlas van Kossmann De misdaad uit 1962, een roman die ik destijds boeiend en persoonlijk vond, maar niet in alle opzichten geslaagd. Ik weet inmiddels niet meer of de wereldliteratuur eigenlijk wel ‘in alle opzichten geslaagde’ boeken kent; de volmaaktheid is tenslotte een goddelijk privilege, en voor wie het godsbestaan al een probleem is waarmee de wetenschap weinig kan aanvangen, en de wetenschap een aangelegenheid waarmee de kunst niet verder komt, - die kan waarschijnlijk maar beter eenvoudig toegeven dat zulke uitspraken niet veel anders zijn dan pretentieuze dooddoeners.

Dat neemt niet weg dat de schrijver van een boek voor zulke uitspraken, uiteraard maar helaas, meestal gevoeliger is dan zij waard zijn. In het hierboven genoemde nawoord, bij drie andere romans dus, deelt Kossmann mee dat hij zich telkens na het schrijven liet verleiden tot een uiteenzetting van de bedoeling van zijn verhaal. Ik neem aan dat hij hier de samenvatting op het oog had die uitgevers voor een flaptekst plegen te gebruiken. Want hij merkt op dat dit hem wel eens duur te staan is gekomen, omdat de critici zijn rationalisaties achteraf soms vergeleken met de werkjes zelf.

Dat gebeurt inderdaad vaak. Maar van tijd tot tijd is het nog erger wanneer de critici vanuit hun lectuur in combinatie met een op allerlei min of meer duistere elementen berustende voorstelling die zij van de schrijver en zijn werk hebben, hun eigen ‘rationalisaties’ ontwerpen. Ik denk dat dit de verklaring is voor het feit dat Kossmann, in het geval van De midaad, de behoefte heeft gehad in een periodiek (het was het Hollands Weekblad) zijn commentaar te geven op een aantal besprekingen van deze roman. Ik geloof dat een auteur dat beter niet kan doen. Maar begrijpelijk is het wel, want hij weet hoe hij zijn boeken heeft geschreven, onder welke omstandigheden en beïnvloed en gedreven door welke toevalligheden en impulsen, ook al zullen die zonder twijfel minder toevallig en impulsief zijn geweest dan het hem voorkwam. In ieder geval hebben zij, als het goed is, niets programmatisch en niets theoretisch. Zijn rationalisering is dan ook nooit iets anders dan een goedbedoelde, maar onvermijdelijk ‘vervalsende’ simplificatie.

De criticus die dergelijke gegevens niet kent, komt er allicht toe het boek te beschouwen als een ‘object’ dat aan die rationalisatie behoort te worden afgemeten, of tenminste dient te beantwoorden aan de ‘bedoeling’ van de auteur, voor zover de criticus meent daarover te zijn ingelicht. Dat zulke ‘bedoelingen’ niet als zodanig bestaan en dat een boek ook geen ‘object’ is maar de uitdrukking van iets ondefinieerbaars, schept de bekende misverstanden tussen de schrijver en zijn critici. Maar dat maakt het werk dan tegelijkertijd weer tot de bron van een nooit eindigende dialoog tussen schrijver en lezer.

Bij de herlezing van De misdaad heb ik mij dat opnieuw gerealiseerd; ik heb het boek anders, misschien minder ‘geconditioneerd’, gelezen en ik denk nu dat deze roman niet alleen boeiend en persoonlijk is, maar een van de belangrijkste boeken uit het oeuvre van Kossmann.

Als men het als een ‘object’ beschouwd, een ‘ding’ dat beantwoorden moet aan bepaalde eisen en normen, stuit men ongetwijfeld op ‘fouten’ of althans ‘onwaarschijnlijkheden’. Daar is in dit geval door de kritiek (ook door mij) nadrukkelijk op gewezen. Maar wie zich daar niet door laat leiden - en dat doet men bij een herlezing niet, of minder - kan gemakkelijk vaststellen dat Kossmann hier een onderwerp heeft aangegrepen, waarbij hij zich in sterke mate betrokken voelt of gevoeld heeft. De waarschijnlijkheid of het psychologisch ‘kloppen’ van een personage is niet de grootste van zijn zorgen geweest, vermoed ik, waarmee ik allerminst wil zeggen dat hij daar zorgeloos mee zou zijn omgesprongen.

Van de misdaad in kwestie, de moord op een klein meisje in de beboste omgeving van een provinciestadje, wordt na een aanvankelijke aarzeling een notabele inwoner verdacht, mr. Leo Zogt, directeur van het plaatselijk museum en dichter, die omstreeks de tijd van de moord in die omgeving werd waargenomen. Hij is onschuldig, want hij heeft de moord niet gepleegd, zoals later blijken zal. Maar in de eigen ogen gaat hij niet vrijuit, omdat hij in zichzelf het kwaad kent in die meer specifieke vorm die door Krafft-Ebing in zijn standaardwerk over seksuele afwijkingen, Psychopathia sexualis, naar de schrijver Leopold von Sacher-Masoch, masochisme werd genoemd: het vinden of ondergaan van seksueel lustgevoel in leed, zowel dat van anderen als van zichzelf.

Kossmann had al vroeger blijk gegeven van zijn belang-

[p. 28]

stelling voor dit onderwerp in een studie die hij publiceerde over deze Oostenrijkse auteur, die misschien niet zo'n groot schrijver is, maar die wel een ervaring van seksuele aard heeft uitgebeeld die nauwelijks ‘abnormaal’ kan worden genoemd in deze zin, dat masochistische, evenals sadistische, en in combinatie sado-masochistische gevoelens beangstigend frequent zijn en bijna in ieder van ons in aanleg voorkomen. Ongetwijfeld is het ook dit besef dat Kossmann ertoe heeft gebracht een dergelijk onderwerp te kiezen.

Op het eerste gezicht lijkt zijn roman een verhaal over iemand met een ‘abnormale’, masochistische, sado-masochistische, aanleg. Maar wat het boek opmerkelijk maakt is vooral dat het Kossmann toch klaarblijkelijk om meer te doen is geweest dan om een ‘case-study’ in de gedaante van een roman. Het is de confrontatie met een veel algemenere tendens dan een zaak van pathologie, en zelfs met een levensgevoel ‘en filigrane’ daarachter.

Zogt is dan ook geen pathologisch geval, al verwijst zijn naam naar de naamgever van de afwijking; Zogt is een gecultiveerd man die, stellig dank zij zijn cultuur, een zelfbeheersing bezit die hem ervan weerhoudt, hoe masochistisch zijn aanleg ook is, ‘te ver’ te gaan.

Maar wat is ‘te ver’? Dat is de vraag die ook Emants al stelde in zijn discussie met de criticus Carel Scharten in De Gids van 1915, toen deze hem aanviel over de ‘pathologie’ van Emants' personage in de roman Liefdeleven. Emants kwam tot de conclusie dat tussen gezond en ziek zijn, tussen ‘normaal’ en ‘abnormaal’, moeilijk een grens is aan te geven.

Wat een schrijver als thematiek aantrekt, is dan ook op zichzelf niet relevant. Kossmann, die een intelligent schrijver is, weet dat. Het stelt hem in staat zijn ‘obsessies’ - en obsessie is wat een auteur tot schrijven dwingt - met schijnbaar flegmatische afstandigheid gestalte te geven, maar dat neemt zijn emotionele betrokkenheid bij zijn ‘obsessie’ niet weg.

Het is deze betrokkenheid die zich in Leo Zogt weerspiegelt. Zogt is zich van zijn seksuele neiging ter dege bewust. Hij doet er in zijn leven herhaaldelijk vrij onschuldige concessies aan. Maar in het perspectief en het bewustzijn van deze anomalie ondergaat hij dat niet als onschuldig. Hij houdt de grenzen wel in het oog, maar hij realiseert zich hoe bewegend die zijn en hoe gevaarlijk men daarop balanceert. Hij had de moord Kunnen plegen, hij kent die vreemde en troebele begeerte, en het is dan ook niet zonder betekenis dat hij zichzelf half bewust in de positie van verdachte manoeuvreert. Zelfs heeft dit m.i. een dubbele betekenis, enerzijds een ‘diepere’ schuldbekentenis tegenover zichzelf, anderzijds op hetzelfde moment de machteloze erkenning van zijn horigheid aan deze neiging.

Maar achter de roman schuilt meer dan de anomalie van Zogt. Het is duidelijk dat Kossmann geïnteresseerd is in het masochisme; maar dat hij er in zijn werk gebruik van maakt, betekent vooral dat dit thema tot zijn materie behoort, tot zijn weg naar een algemenere thematiek. Verschillende personages uit de roman vertonen verwante neigingen, Cornelia Debuk, jeugdvriendin en advocate, Lydia Verburg, haar rechtsgeleerde lesbische vriendin die zelfmoord pleegt, Maria Sanders, die Zogts minnares is geweest en de moeder van de zoon die hij niet wenst en die wordt grootgebracht door zijn broer, en zelfs de laatste vrouw die in het laatste avontuur van Zogt verschijnt, wanneer zijn onschuld wat de moord betreft al vaststaat. Niet voor niets is er met iedereen wel iets aan de hand. Leo Zogt, de dichter, koos ooit voor zijn verzamelde gedichten als motto de regels van Shakespeare:

Kossmann met vrienden op Aegina

Call it not love, for love to heaven is fled,
Since sweating lust on earth usurp'd his name...

Hij weet dat de seksualiteit niet de liefde is en de liefde veelal niet meer dan het substituut, of erger het surrogaat, van het onbereikbare; en dat beide twee van de sterkste drijfkrachten van de menselijke natuur zijn. Daarom kan de abnormaliteit gerelativeerd worden tot iets ‘menselijks’, dat minder schrikbarend is dan in het ‘normale’ verkeer wordt gedacht.

Kossmann heeft niet voor niets aan zijn roman op enkele plaatsen motto's meegegeven die daarop wijzen, bijvoorbeeld waar Goethe zegt dat de natuur in haar abnormaliteiten haar geheimen onthult. Veelzeggender nog is een citaat uit Frank Harris' My Life and Loves, waarin deze opnieuw Shakespeare aanhaalt die van zichzelf zegt dat hij is ‘more sinned against than sinning’.

Dat is geen gedachte van Zogt, het is de projectie van Kossmanns denken over het menselijk leven in het raam van begrippen als seksualiteit en liefde, motoren en elementen van het bestaan. Het beeld dat hij ervan geeft, dat zijn personages ervan hebben, is niet opwekkend; maar het is kennelijk een doorleefde en doorleden realiteit. Hij wil niet ontmoedigd zijn, want het wekt de suggestie dat zich in Zogt een zekere katharsis voltrekt, maar het is tegelijkertijd eerlijk genoeg in de doordringende ondertoon van onoplosbare vergeefsheid.

Bij herlezing is dat wat blijft, en de fouten en onwaarschijnlijkheden liggen, voor zover ze er zijn, zo voor de hand dat ze nauwelijks nog gewicht in de schaal leggen tegenover de ernst en de droefheid waarvanuit het boek geschreven werd.