Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 17]

C. Reedijk
Voornamelijk over een Rotterdamse jeugd

Alfred Kossmann en ik kennen elkaar bijna zestig jaar. In de nazomer van 1927 werden hij, zijn tweelingbroer Ernst en ik toevertrouwd aan de zorgen van een aardige jonge onderwijzeres die de leiding had van de eerste klas van de openbare lagere school in de Adriën Mildersstraat, in het sombere Westen van Rotterdam. Ik herinner mij de namen van zeker de helft van de jongens in die klas en zie, zonder de hulp van foto's, de bijbehorende gezichten scherp voor me, met inbegrip van haardracht en andere karakteristieken.

De jongens Kossmann leken uiteraard veel op elkaar, maar waren niet verwisselbaar. Ernst was bedaard en in die tijd aan de dikke kant. Fred was mager en zenuwachtig, stotterde en trok soms bekken. Die verschillen werden later minder groot.

Op 31 januari 1928 was de tweeling jarig. Ik werd gevraagd voor het partijtje. Ik denk dat daaraan een kennismaking tussen de moeders vooraf gegaan is. Of zijn er briefjes gewisseld? Zoiets hoorde er toen nog wel bij.

Ernst en ik zijn tot op vandaag goede vrienden gebleven. De relatie met Fred zit anders in elkaar. Wahlverwandtschaft? Een zwaar woord. De twee broers vormden, bij elkaar opgeteld, verreweg het interessantste element in die eerste klas, zij behoorden tot een milieu dat anders was dan het mijne en dat boeide mij. Evenals Ernst was ik in die eerste tijd ook dik en bedaard. De contrasterende bewegelijkheid van Fred zal de doorslag gegeven hebben. Op de achtergrond speelde de omgang tussen onze ouders een rol. Mijn vader was onderwijzer, een verstandige en in zijn gezonde jaren evenwichtige man. Mijn moeder, oudonderwijzeres, was muzikaal, had als jong meisje met de Tachtigers gedweept en bracht haar gezin wel eens van zijn stuk door een zonsondergang, die wij heel goed zelf konden waarnemen, te beschrijven in de taal der dichters. Ze was nerveus en wat onzeker. Na de dood van mijn vader heb ik een groot respect voor haar gekregen. Mevrouw Kossmann, blond en, vanuit mijn ooghoogte bezien, rijzig, vond ik mooier en meer een dame dan mijn kleine, wat slordige moeder.

Vader Kossmann was een geleerde. Hij was Neerlandicus, had een briljant proefschrift geschreven en bleef zijn leven lang wetenschappelijk actief. In zijn jeugd dichtte hij verzen die nooit gepubliceerd zijn. Hij componeerde stapels muziek waarvan nooit iets is uitgevoerd, ook niet de muziek die hij schreef voor de opera buffa Tegenspoed is niet te koop van zijn zoon Alfred. Een deel van zijn creativiteit speelde zich dus af in het luchtledige, maar ik geloof dat zijn zelfironie hem behoedde voor frustraties. Zijn ambt als adjunct-bibliothecaris en later als directeur van de Rotterdamse Gemeentebibliotheek beschouwde hij terecht als een nuttige levensvervulling. Ik heb veel aan hem te danken: vooral na de dood van mijn vader gaf hij op een behoedzame manier richting aan mijn bestaan.

Deze volstrekt ongelijke ouderparen bezochten elkaar op gepaste tijden, of maakten een wandeling en dronken ergens koffie. Dat er voldoende gemeenschappelijke gespreksstof was moet ik aannemen. Maar hoe de communicatie nu eigenlijk verliep, daar kan ik mij geen voorstelling van maken.

De vriendschap tussen Fred en mij speelde zich voornamelijk buitenshuis af. Uit plichtsgevoel vochten wij soms mee met klasgenoten tegen jongens van een school voor rijkeluiskinderen. Dat deden we in vlagen van kunstmatige opwinding, want eigenlijk voelden wij niets voor dat soort gewelddadigheden.

Op een donkere najaarsmiddag stonden wij op een onbebouwd stuk land terzijde van de Beukelsdijk bij een slootje te knoeien met een schepnet. Ik denk dat Ernst erbij was. Er kwam een schoffie langs, van onze leeftijd, maar groot en ruig, dat ons het vistuig onmiddellijk afhandig maakte. Op dat ogenblik kwam Kossmann senior poolshoogte nemen. Hij zag ons voor gek staan en galoppeerde ons te hulp. In zijn fladderende loden cape en met zijn scherpe puntbaardje speelde hij met élan de rol van erudiete duivel. Heb je een visbewijs? vroeg hij de jongen op snerpende toon. Nee meneer. - Heb je een plaagbewijs? - Nee meneer. Geef hier dat net en donder op. Een smadelijke redding.

Ik herinner mij een andere ‘redding’. Op een gegeven ogenblik betrokken wij een benedenhuis met een tuintje. Terwille van onze lichamelijke opvoeding werd daar een stellage met ringen en een rekstok aangebracht. Fred, uitgesproken slecht in gymnastiek, probeerde niettemin een vogelnestje en maakte een buiklanding op het grind. Door ademnood kon hij niet eens gillen en ik stond doelloos wat aan hem te sjorren. Vanuit de achterkamer overzag mijn vader de situatie. Hij rende de tuin in, droeg de zoutzak in zijn armen naar binnen, als een klein kind, legde hem op de divan en behandelde hem ook verder als een klein kind: Fredje, wat heb je nou gedaan? Dit optreden van mijn sterke vader bewonderde ik oprecht en zijn gevoeligheid trof mij. Maar tegelijk geneerde ik mij over die anachronistische scène. Zo behandel je een jongen van acht jaar niet! Wat deden we verder? Wandelen. Waarover spraken wij? Ik weet het niet. Liepen we te zwijgen? Dat is onwaarschijnlijk. Hoe beoefenden wij de vriendschap? Gewoon. Zomaar.

Ik herinner mij een wandeling naar Overschie. Bij het

[p. 18]

Aelbrechtsplein werd je voor twee centen overgezet. Je kon toen nog de Schie blijven volgen tot aan de ophaalbrug midden in het dorp. Terug langs het jaagpad op de andere oever. Daar werden wij overvallen door een stortbui en wij kwamen drijfnat thuis. Ik incasseerde het standje waarin mijn moeder gewend was haar ongerustheid te ontladen. Over Fred bereikte mij enkele dagen later via de moeders een merkwaardig verhaal. Terwijl hij zich onderwierp aan een preventieve behandeling tegen verkoudheid of erger zou hij verklaard hebben: Ik zal vanavond God bidden dat Kees niet ziek wordt. Ik vond dat bericht, waar of niet, pijnlijk. Bij ons thuis was de godsdienst een vreedzaam aflopende zaak. Maar wij hadden een grootmoeder die vroomheid aan wilskracht paarde. Toen wij nog klein waren paste zij wel eens op tijdens een concertgang van onze ouders. Zij maakte van die gelegenheden gebruik om haar kleinkinderen tot het geloof terug te voeren. Zij was een vrouw wier handen niet konden rusten. Tijdens haar bekeringswerk schilde zij grote hoeveelheden aardappelen. Let wel: in de huiskamer. Ik vond dat onuitsprekelijk vies. De aanblik en de geur van rauwe aardappelen, tezamen met de akelige geluiden van staal op zetmeel, vervulden mij met walging en doen dat nog. Het heeft jaren geduurd voordat ik op een normale manier kon piekeren over het al dan niet bestaan van een hogere macht zonder daarbij geremd te worden door associaties met de onesthetische vlijt van mijn grootmoeder. Ten tijde van de wandeling naar Overschie was ik daar bepaald nog niet overheen. Dat Fred een godsdienstige bevlieging had was zijn zaak. Maar dat hij mij daar in betrok vond ik nogal benauwend. Eén ding stond vast: ik kon hem geen rekenschap vragen over zijn putatieve interventie te mijnen behoeve bij zijn Opperwezen.

Achteraf vond ik het niet oninteressant om na te gaan wanneer die crisis plaats vond. Dat heb ik gedaan. Met behulp van het Rotterdams Jaarboekje en aanvullende inlichtingen van de Gemeentelijke Archiefdienst heb ik vastgesteld dat wij op zijn laatst in 1928 gebruik hebben kunnen maken van het jaagpad op de noordoostelijke oever van de Delfshavense Schie. Dat verviel als wandelroute toen het eerste stuk van het Verbindingskanaal tot stand kwam. Het klinkt heel eenvoudig, maar in werkelijkheid was mijn onderzoek ingewikkeld en tijdrovend. Hoe dan ook, de schrijver Alfred Kossmann geloofde op zesjarige leeftijd in God. Ik ben blij dat ik deze bijdrage aan de geschiedenis der Nederlandse letterkunde heb kunnen leveren. Overigens: als ik op mijn geheugen was afgegaan zou ik deze episode later geplaatst hebben.

Wij waren alle drie enigszins verliefd op onze schooljuffrouw. Die was niet alleen aardig, maar had ook een fraai figuur. De tweeling rapporteerde daar thuis geestdriftig over, met descriptieve details. Een dergelijke openhartigheid lag niet in mijn aard.

Een tijd lang waren wij lid van een clubje waarin wij, buiten schoolverband, de rhythmische gymnastiek beoefenden. Wij leerden daar, jongens en meisjes in zwarte tunieken, begeleid door een piano en soms door een koffergrammofoon, ons snel en soepel op de tenen voort te bewegen, één arm licht gebogen en schuin omhoog, de andere losjes schuin omlaag. Bij de eerste de beste gelegenheid dat in de reguliere gymnastiekles de looppas in het vierkant aan de orde was en wij, Ernst, Fred en ik, argeloos onze pasverworven antroposofische élégance demonstreerden, onderbrak de dienstdoende leerkracht de exercitie en vroeg of wij gek geworden waren. Bij onze uitleg grijnsde hij sarcastisch met zijn gouden hoektand. Zo hebben wij geleerd om verfijningen, verworven in een bepaalde levenssfeer, niet al te nadrukkelijk elders uit te dragen. Verder herinner ik mij weinig over gemeenschappelijke belevenissen in onze lagere schooljaren. In de twee hoogste klassen hadden wij een meester die ons net niet afranselde, maar verder wel een inventieve sadist was.

Signeren op de boekenmarkt 1960, foto: Mieke Hille

In een interview naar aanleiding van zijn afscheid als hoogleraar in de geschiedenis na de middeleeuwen aan de Groningse universiteit vertelde Ernst onlangs dat hij en Fred, ten koste van hun schoolplichten, zich amuseerden met het in elkaar zetten van een tijdschriftje. Dat circuleerde waarschijnlijk onder familieleden. Zonder mij ook maar enigermate te kort gedaan te voelen stel ik vast dat ik er nooit iets van gezien of gemerkt heb. Ook het verhaal ‘Wayo of de vondeling’, dat Fred schreef toen hij elf jaar oud was en dat in 1968 door Querido gepubliceerd werd in Jong gedaan, was mij tot op dat tijdstip onbekend. Ik citeer er één zin uit: ‘Wayo verpleegde Vermeer en Van den Berg zeer goed, want hij had te Consylvolia het verplegen van niet al te samengestelde wonden geleerd en daar hij zich uitstekend van zijn taak kweet waren zijn vrienden vlug genezen.’

In de inleiding die hij voor Jong gedaan schreef deelt Fred mee dat hij op zijn veertiende jaar serieus met poëzie begon. Hij herinnert zich dat hij het een en ander aan zijn vader toonde en dat deze volstond met een literair-histori-

[p. 19]

sche kwalificatie: typisch na-Tachtig. Fred gaf zijn verzen ook ter lezing aan mìjn vader. Die zei: ik vind het mooi maar je meent er niets van. Dat heb ik pas veel later gehoord. In die fase, halverwege de jaren dertig, mocht ik Freds poëzie ook lezen. Ik had er grote bewondering voor. Op zijn aanwijzingen ging ik Nijhoff en A. Roland Holst lezen. En natuurlijk sloeg ik ook zelf aan het dichten. Die gruwelijke activiteit hield vanzelf op toen het dieptepunt van mijn puberteit gepasseerd was.

De jaren waar ik nu over spreek werden vooraf gegaan door een periode waarin Fred en ik elkaar een beetje ontliepen. Ik denk dat het aan mij lag. Ernst en ik waren zonder kleerscheuren op het gymnasium terecht gekomen, maar Fred was gezakt voor zijn toelatingsexamen. Mijn aanpassing aan de gymnasiale habitus verliep waarschijnlijk niet zonder schokeffecten. Ik neem graag aan dat ik een tijdlang onuitstaanbaar was. Een jaar na Ernst en mij verscheen Fred dan toch ook op het Erasmianum. Hij zou er volslagen mislukken. Ik ga daar verder niet op in, niet uit kiesheid, maar omdat ik er geen sluitende verklaring voor heb. Een totaal gebrek aan interesse speelde natuurlijk een rol. Eén leraar, de classicus Lopes Cardozo, zag iets in hem en probeerde hem te redden, maar het lukte niet. Fred verdween en ging volontairen bij een boekhandel.

Na de zopas aangeduide inzinking floreerde de vriendschap weer. Soms gedroegen wij ons als Titaantjes, flaneerden met grote hoeden en lange pijpen over de Heemraadsingel, wisselden van gedachten over Ter Braak en Du Perron en legden elkaar de psychologie van onze ouders uit. Fred was een tijdje voorzichtig verliefd op mijn zuster. Zelf dobberde ik mee met de ups en downs van een te lang volgehouden gymnasiumliefde.

In 1939 stierf mijn vader. Hij werd begraven in zijn geboortedorp in de Hoekse Waard. Een paar weken later fietste ik er met Fred nog eens heen om de grafsteen te inspecteren en de doodgraver uit te leggen dat de chèque heus onderweg was. Freds ouders waren heel aardig voor mijn moeder, en hijzelf was dat ook.

De tocht door het brandende Rotterdam die Alfred Kossmann beschrijft in Geur der droefenis is een parafrase op de wandeling die wij samen maakten, niet op de dag na het bombardement, toen alles was afgezet, maar - mischien - een week later. De stad stond niet meer in lichterlaaie, ze smeulde.

De oorlog hebben wij voor een gedeelte samen beleefd. In 1943 raakten Fred en Ernst in de diaspora en eind 1944 kreeg ik ook nog even pech. Toen wij elkaar na de bevrijding terug zagen hadden we alle drie de behoefte om zo snel mogelijks iets zinnigs te gaan doen. Ernst ging geschiedenis studeren. Fred richtte in Museum Boymans een tentoonstelling in: ‘In het verborgene gedrukt’, en moest de ontstelde koningin Wilhelmina uitleggen waarom er ook Duitse teksten getoond werden. Niet zo lang daarna ging hij werken bij de uitgever Ad. Donker. Ik pakte het ook krachtig aan, voor mijn doen: ik trouwde, werd adjunct-commies bij de Gemeentebibliotheek en maakte mijn studie af.

Onze jeugd was voorbij, maar dat betekende geenszins dat er niets amusants meer te beleven viel. Wij besloten om samen Lewis Carrolls Alice-boeken te vertalen. Het was een idee van Fred. Hij deed Alice's Adventures in Wonderland en ik Through the Looking-Glass, maar wij hielpen elkaar met lastige passages en vooral met de zeer moeilijke kolder-gedichten. Het boek verscheen in 1947 en is tot op heden tien maal herdrukt. Wij hebben het plan gehad om ook The Hunting of the Snark te vertalen. Aan dat project heeft Fred waarschijnlijk meer gedaan dan ik, maar wij zijn er in ieder geval in blijven steken.

Fred begon omstreeks die tijd aan De nederlaag, die in 1950 verscheen. Op zoek naar materiaal voor deze herinneringen vond ik de doorslag van een schriftuur van mezelf die ik absoluut niet meer thuis kan brengen. In dat verhaal van meer dan 1200 woorden introduceer ik eerst de jonge auteur A.K. met enkele biografische notities en een alinea over zijn reeds verschenen werk. Dit gedeelte maakt de indruk geschreven te zijn door een priester-recensent die sinds zijn seminarietijd de reputatie meetorst dat hij toen zo geestig was. Dan volgt godbetert, doodernstig en bijzonder pretentieus, een lange beschouwing over De nederlaag, die binnenkort zal verschijnen. Ik geneerde me ontzettend toen ik dit product na 38 jaar herlas. Wat kunnen wij in 's hemels naam voorgehad hebben met deze uit de pan gerezen blurb? Hier en daar bespeur ik een Boorman-achtig aroma. (De tous les jeunes écrivains de notre époque, M. Kossmann est certes celui qui offre au prodigieux et inépuisable thème de nos souffrances les plus admirables ressources).

Zelfs als deze afschrikwekkende dwaasheden niet opgedoken waren zou ik mij nu niet gewaagd hebben aan een beredeneerd oordeel over Freds werk. Ook in gesprekken met hem kom ik zelden verder dan oprechte maar ongearticuleerde lof. Ik bewonder zijn talent en de zelfdiscipline waarmee hij het hanteert.

Mijn verhaal vertoont geen spoor van discipline. Ik schrijf maar wat op. Ik zou nu langzamerhand moeten nagaan waarom er bij het klimmen der jaren zo weinig veranderd is in onze vriendschap. Zo'n onderzoek zou al spoedig leiden tot quasi-wijsgerigheid of tot sentimentaliteit. Daar heeft niemand iets aan.

Het ongeluk dat Fred in 1972 overkwam ging uiteraard een caesuur vormen in zijn bestaan en in dat van Yda. Zij moesten hun leven in de Jordaan inruilen tegen het comfort van Amsterdam-Zuid en jaarlijks een paar maanden op Aegina.

In 1980 maakten wij met zijn vieren per auto een uitstapje - ik gebruik dat woord opzettelijk - naar Bremen, Worpswede, Lübeck en de Harz. Het was niet bedoeld als een literaire bedevaart, maar het gaf ons toch bevrediging te zien wat Thomas Mann en Heinrich Heine gezien en beschreven hebben. Mijn vrouw en ik bewaren aan die ontspannen reis een goede herinnering, ik misschien vooral omdat zij een late voortzetting was van de fietstochten die Fred en ik als jongens ondernamen, niet op zoek naar het spectaculeire maar nieuwsgierig naar kleine varianten op ons leven van alledag.

Vorig jaar heb ik, omwuifd door het huldebetoon waar oppassende ambtenaren bij hun pensioengang op mogen

[p. 20]

rekenen, afscheid genomen van mijn vak. Eind januari van dit jaar heeft Ernst zich blijmoedig aan een soortgelijk protocol onderworpen. Fred, die fiscaal gerekend wordt tot de kleine zelfstandigen, werd uiteraard ook 65, maar nam nergens afscheid van. Toch hoop ik dat hij in deze vorm mijn hulde en goede wensen zal willen aanvaarden. Ik hoop ook dat wij nog een poosje in staat zullen zijn elkaar te helpen bij de verzorging van niet al te samengestelde wonden die de tand des tijds ons toebrengt.

Alfred Kossmann, 1949, foto: Annelies Romein

Commentaar Alfred Kossmann

Herinneringen aan mijn kindertijd heb ik nauwelijks en ik weet niet of ik dat betreur. Wij groeiden op in een slechte tijd in een slechte wijk in een slechte stad, en mijn herinnering maakt ons tot een slecht gezin waarin ik zenuwachtig stotterend, duurzaam overspannen mij geen raad wist. Dat kan niet juist zijn. De gedachte dat ik ooit een kind ben geweest, door mijn moeder gewassen en aangekleed, komt mij absurd voor en boezemt mij weerzin in. Maar dan zie ik een foto: mijn vader wandelend op de Hoogstraat, met aan iedere hand een zevenjarig jongetje, en ik ben vertederd. Hoe is dit te rijmen? En hoe dit dan ook nog te rijmen met trouw aan mijn familie en aan het vriendje uit de kindertijd? Ik weet het niet. De memoires van mijn vriendje lees ik met huiver, zoals ik de memoires van wildvreemden lees. En ik ben daarin aanwezig, gered na gehannes met een schepnet en een val op het grind, wandelend naar Overschie, biddend tot God, ritmische gymnastiek beoefenend! Gelukkig herinner ik mij niets van dit alles. En gelukkig is het door mijn vriend geboekstaafd.

De onderwijzeres van de eerste klas had mooie ‘borstels’, zeiden mijn tweelingbroer en ik, waarschijnlijk omdat het woord ‘borst’ ons te geslachtsloos was. De onderwijzer van de hoogste klassen sloeg wel degelijk. Niet ons, uitsluitend jongens van lagere stand.

Zo vreemd die kindertijd. Zullen wij, waarde vriend, niet proberen om meer te houden van onze ouderdom?