Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 14]

Willem G. van Maanen
Een man op zichzelf

Vertel eerst eens, zegt Alfred Kossmann als ik hem opzoek, en hij bedoelt niet een verhaal, maar de laatste bijzonderheden over mijn vrouw en kinderen en, als ik zo goed wil zijn, over mezelf. Voor een verliteratuurd man, zoals Alfred (Fred voor zijn vrienden) zichzelf wel noemt, lijkt zo'n uitnodiging een vorm van beleefdheid, maar het is wel degelijk belangstelling, hertelijkheid. De voorstelling van Alfred Kossmann als een man op afstand, gereserveerd, voornaam, gecultiveerd, het prototype van de koele intellectueel, berust op een misverstand. Hij kan het allemaal op zijn tijd zijn maar hij is het niet, of liever: het is hem niet. Het is maar een deel van hem, en niet het belangrijkste. Het zijn eigenschappen of aangeleerde gedragingen die hij gebruikt om zichzelf in stand te houden, en dat gaat zonder enig dramatisch vertoon of anderssoortige poeha, want zucht tot imponeren of welke vorm van aanstellerij ook is hem volkomen vreemd.

Hoe hij zichzelf ziet weet ik niet, maar ik vermoed dat wat hij ziet hem niet opwekt tot wijziging van de aard van het geziene, laat staan van de positie van de ziener, om nog maar niet te spreken van het doen van navraag bij anderen naar waarde of werkelijkheidsgehalte van het model in kwestie. Het is nu eenmaal zoals het is, we zijn er 65 mee geworden, we moeten het ermee doen en we doen het er ook mee. Bij sommigen kan dat de indruk wekken van een zekere mate van eigenzinnigheid; in feite is het onwil tot aanpassing, en het woord onwil is hier geheel misplaatst, omdat het de betekenis van een protest heeft, terwijl er nu juist niets meer valt te protesteren. Kossmann de nonconformist dan? Nog te sterk, en vanwege het voorvoegsel ook te negatief. Fred is, om een karakteristiek van een tijdgenoot van Erasmus aan te halen, een homo pro se, een man op zichzelf. Dat geldt ook voor zijn plaats in de tuin der letteren, maar over de schrijver Kossmann wilde ik het niet hebben, alleen (enkel, zou hij zeggen) over de mens achter de schrijver.

Wat een onzin! Alsof de schrijver niet ook de mens is, alsof er achter de schrijver nog iets of iemand anders zou zitten dan de schrijver. Onzin van dezelfde orde als het verlangen zich of een ander het masker af te rukken om nu eindelijk eens iemands ware gezicht te zien. Of achter dat masker zit weer een masker, of het masker is het gezicht zelf. Fred, tussen haakjes, heeft vele gezichten, want een mens op zichzelf is niet per definitie van hout en iemand die zich niet wenst aan te passen heeft de vrijheid van jas en pet te wisselen, voor zijn eigen genoegen. Situaties genoeg die ik van nabij heb gadegeslagen: Fred in literair gezelschap, Fred in de kroeg, Fred achter de microfoon, Fred op recepties. Receptie in een wit paviljoen in Scheveningen bijvoorbeeld, toen hij de correct geklede minister Cals vroeg waarom hij zijn korte broek niet aanhad, zinspelend op Cals' hopmanschap bij de padvinders. ½ Achter de microfoon, tijdens een paneldiscussie, woedend op Geert van Oorschot, niet om diens wegwerpen van alle romans die hij niet zelf had uitgegeven, maar om het (Freds) glas rode wijn dat hij inpikte na zijn eigen zoveelste te hebben omgegooid. In gezelschap van de Van Vrieslands, in hun huis aan de Weesperzijde, waarbij Vic en Fred elkaar alleen nog in citaten uit de wereldliteratuur toespraken, niet om elkaars belezenheid op de proef te stellen maar omdat het de enige gespreksvorm was waarin ze elkaar misschien nog eens konden verrassen. Fred in de Amsterdamse kroeg ten slotte, Rooie Nelis voor de kenners, waar hij een tijdlang stamgast was, middelpunt van gaande en komende Jordaners die hun verhaal aan hem kwijtwilden, niet in de hoop dat het nog eens literatuur zou worden maar omdat ze een gewillig oor bij hem vonden. Niet een gelovig oor, want geloof is niet Freds sterkste zijde, maar gewillig, zeer aandachtig en op zijn tijd ook zeer kritisch, hetgeen de verteller eerder aan- dan ontmoedigde. Kaarsrecht op zijn stoel, zonder de ander ook maar enigszins tegemoet te komen in houding, gebaar of accent, kreeg Fred het verhaal in steeds wisselende versies te horen, waarbij het van het aantal ingenomen borrels afhing of het er beter of slechter van werd. Materiaal voor de schrijver? Welnee, daar was het te onbenullig voor, maar wel bracht zo'n zitting hem tot de overtuiging, versterkte die overtuiging althans dat niet de ervaring het verhaal levert maar het verhaal de ervaring, een overtuiging (die we ook bij Max Frisch vinden) die in verscheidene van zijn boeken nader is uitgewerkt. Nog onlangs las ik in het Vrije Volk, waarin Kossmann een wekelijkse kolom heeft, onder de titel ‘Terugblik’ een herinnering aan die Jordaanse periode, en nu was het de schrijver zelf die zijn eigen ervaringen in vijf, zes versies goot, de ene nog smartelijker en ongeloofwaardiger dan de andere.

[Op 24 februari 1972, enkele weken na zijn vijftigste verjaardag, kreeg Alfred Kossmann een ernstig auto-ongeluk. Het heeft hem lichamelijk invalide gemaakt. Hij loopt met een kruk over straat en door het huis. Zijn lezers weten het, want hij heeft het zelf beschreven, het eerst in zijn novelle Laatst ging ik spelevaren uit 1973. Niet meer dan een jaar ligt tussen het ongeluk en het boek over het ongeluk, tussen de ervaring en het verhaal. Dat is kort, maar als de ervaring nu eens bestaat bij de gratie van het verhaal? Dan is een tijdsaanduiding niet terzake. Ik denk overigens dat de schrijver het woord ervaring zou willen vervangen

[p. 15]

door het woord beleving. Wat iemand beleeft is niet te verbaliseren; zodra dat gebeurt is het al ervaring. Misschien is ervaring zoiets als bewustgemaakte beleving. Of juist verdrongen beleving?

Alfred Kossmann

Dergelijk gepsychologiseer is Fred niet welgevallig, en in een gesprek had hij me al lang de pas afgesneden of het onderwerp geïroniseerd. Hij heeft me wel eens verteld dat hij van Freud maar een enkel boek had gelezen, en dat nog met grote tegenzin. Wonderbaarlijk voor een schrijver die zulke onthullende portretten van zijn personages weet te maken. Ook in zijn jongste novelle Slecht zicht (1986) treden weer enkele figuren op waaraan de psycholoog zijn vingers zou aflikken: de goed geconserveerde en nog altijd uitdagende tante Sophie, de integere, op het oog meegaande Alice die niettemin zowel Sophie als haar eigen ex-man in het gezicht spuugt, die ex-man zelf, om wie het verhaal min of meer draait en die juist doordat de verteller ‘hem niet voor zich ziet’ bij de lezer zoveel kans krijgt zichtbaar te worden.

Bij het lezen viel me weer eens op met hoeveel plezier, dat is bij hem een humaan soort leedvermaak, Kossmann zijn eigen personages beziet en bestuurt, en dat is een trek die hij ook in het dagelijks leven bezit. De mensen amuseren hem, terwijl het erop lijkt dat ze hem onverschillig laten, alsof hij zichzelf niet helemaal tot die soort rekent. Hij kan oprecht verbaasd zijn over sommige reacties, waar een ander al lang verontwaardigd zou zijn, stelling zou nemen of van zich afslaan. Dat laatste kan ik me van Fred eenvoudig niet voorstellen. Hij zal zeker zijn portie agressie met zich meedragen, maar die komt er dan niet als zodanig uit. Wellicht is hier sprake van een vorm van sublimatie, maar ik denk eerder dat hij agressie een beetje belachelijk vindt, beneden de maat, van dezelfde orde als bijvoorbeeld jaloezie, wel menselijk maar nu niet iets waar we veel verder mee komen. Misschien ook dat hij alles al in het gesprek afreageert, want verbaal is hij scherp genoeg. Een scherpte, al of niet verstopt achter ironie, een wapen waarop hij een meester is (overigens eerder op de degen dan op de sabel). Een verfijnde roddel weet hij zeer te waarderen, en ik meen dat genre ook wel eens in zijn romandialogen tegen te komen. De personages kunnen elkaar soms op dodelijke, maar wel altijd sierlijke wijze afmaken. Is er verband tussen de man die het in zijn leven van het gesprek moet hebben en de praters in de roman? In elk geval komen de vaak uitgebreide en zeer gevarieerde dialogen in Kossmanns boeken niet uit de lucht vallen, en betekenen ze meer dan een literair genre alleen. Ik bedoel: een analyse van Kossmanns proza zou wel eens meer kunnen vinden in de dialoog dan in de beschrijving, meer in de gesprekken tussen de personages dan in hun doen en laten. Wat dat betreft vertoont hij enige overeenkomst met een auteur als Henk Romijn Meijer, met wie hij trouwens ook

[p. 16]

eenzelfde intelligentie en helderheid van geest gemeen heeft.

Helderheid, naast redelijkheid en tolerantie, is een kenmerk van Fred, zowel van de schrijver als de mens. Over dingen die hem zelf nog niet recht duidelijk zijn praat hij niet graag. Hij is niet iemand die zichzelf bewondert maar ook niet iemand die zichzelf veracht, hij lijkt ook objectief tegenover zichzelf te staan, zonder veel illusies, zonder zelfbeklag. Terwijl er in zijn leven toch omstandigheden genoeg zijn die zoiets zouden rechtvaardigen. Maar als hij daarover spreekt of schrijft doet hij het in de derde persoon: ‘Wat doet een man die in ernstige zorgen leeft? Laat hij doorgaan met zijn werk. Steeds maar hetzelfde denken over hetzelfde levert geen nieuwe gedachten op en zelfs het oprechtste verdriet verveelt.’ Het is alsof hij zijn eigen vader is die hem toespreekt.

Over zijn familie spreekt Fred met een mengeling van eerbied en ironie. Zijn vader heeft zeker een rol van betekenis in zijn leven gespeeld, en als we zijn tweelingbroer, de historicus Ernst Kossmann mogen geloven, hebben de zonen nooit de noodzaak gevoeld zich uit hun (intellectuele) milieu te verwijderen. Geen jeugdtrauma's, geen writers goldmine? Misschien dat aanpassing aan anderen, aan de maatschappij niet nodig is voor iemand die zich in zijn ouderlijk milieu thuisvoelt, maar ik heb mijn twijfels. Fred vertelde eens dat zijn vader altijd te kleine huizen huurde om dan, als het gezin in de huiskamer te lawaaiig werd, vanuit zijn aangrenzende studeerkamer te kunnen brullen dat ze stil moesten zijn. Het leek mij een mooi gegeven voor een verhaal, maar zover is het nooit gekomen. Ook de uit Duitsland afkomstige grootvader Kossmann, die hier zijn moedertaal kwam onderwijzen en Wilhelmina nog Duitse les heeft gegeven, komt niet als personage in Freds romans voor. Hij kan er boeiend over vertellen, hij is ook wel een beetje trots op zijn voorouders, wie weet verhindert dat hem wel er literatuur van te maken. Zo verliteratuurd als hij zelf zegt te zijn is hij blijkbaar toch niet, gelukkig voor hem die hem ook buiten zijn boeken ontmoet.