Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 3]

[Nummer 145]

Ernst H. Kossmann
Een gelukwens

Groningen, 31 januari 1987

Beste Fred,

Dit is een felicitatiebrief. Wij beiden worden vandaag 65 jaar. Jij werd op 31 januari om twaalf uur geboren in het Leidse Diakonessenhuis aan de Witte Singel waar nu de universiteitsbibliotheek staat, tien minuten nadat ik ter wereld kwam. Die geboorte-uren ken ik zo goed omdat ze door onze ouders zorgvuldig zijn opgeschreven. De laatste dagen heb ik enige orde in mijn kasten moeten aanbrengen om plaats te maken voor de boeken en papieren die ik op het Instituut voor Geschiedenis hier in mijn kamer bewaarde en, nu ik die als emeritus verlaat, naar mijn eigen huis moet meenemen. Al doende ging ik bladeren in de veeldelige dagboeken van onze vader en dat kun je zonder gêne doen want zij bevatten vrij zakelijke verslagen zonder veel lyriek.

Hij voerde, wij weten het, geen opwindend bestaan. Waarschijnlijk heeft hij er in zijn jeugd soms van gedroomd zijn leven anders in te richten dan dat van zijn vader, onze grootvader, maar hij deed dat ten slotte niet. Hij, de rijk getalenteerde, werd geen dichter en geen musicus maar vond zijn geluk (een zeer betrekkelijk geluk, zonder twijfel, maar toch een geluk) in de rust gevende existentie van ambtenaar en beschouwelijk intellectueel, auteur van heel wat zakelijk wetenschappelijk-filologisch werk, in de avonduren de componist van groot opgezette muziek waarvan eigenlijk nauwelijks iets ooit werd uitgevoerd, vader op zijn beurt van drie zoons die zich met min of meer succes elk specialiseerden in één van zijn ambities: één werd musicus, een ander - ik - werd historicus, jij werd schrijver. Wij drieën hebben zijn erfenis dankbaar verdeeld. Een van de dingen die mij bij het doorkijken van zijn oude papieren opviel, was het geweldige doel dat hij, geboren in 1893, zich als jongeman, voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog, stelde: niets minder dan een vernieuwing van de Nederlandse letterkunde die zijns inziens door de beweging van tachtig in een verkeerd spoor was gekomen. Hij voelde afkeer van de lyrische exaltatie van die dichters en zocht liever aansluiting bij huiselijker, eenvoudiger en vormvastere poëzie. Hij waardeerde Staring en De Génestet en probeerde in grote ontwerpen van lange gedichtencycli en berijmde historische drama's een didactisch soort literatuur te schrijven die meer zou zijn dan de induviduele uitdrukking van een individuele emotie. Toen hij zijn behoefte aan zelfexpressie later geheel en al in zijn kamermuziek uitleefde, zocht hij het ook daar, behalve in kamermuziek, in grote projecten, een opera (waarvoor jij de tekst schreef), een mis en je herinnert je ongetwijfeld zo goed als ik hoe hij daar in zijn rustige en elegante handschrift avond na avond in mooi gekartonneerde banden de partituren uitschreef. In zijn vele gepubliceerde wetenschappelijke werk concentreerde hij zich op concrete detailproblemen. Zijn artistieke ambities vlogen veel hoger maar hij deed eigenlijk nooit veel moeite iets van al deze literaire en muzikale schrifturen in de openbaarheid te brengen. Misschien zag hij in dat hij er nooit in slaagde zijn bedoelingen te realiseren en stelde hij zich daarom tevreden met zijn genot in het maken van deze dingen. Als ik over hem nadenk - met gevoelens van diepe erkentelijkheid - wordt hij raadselachtig.

Waarom jij al heel jong - hoe oud was je: negen, tien jaar? - verhalen bent gaan schrijven weet ik niet. Waarom ik dat ook deed weet ik wel: ik deed het je na. Wij moeten als kinderen enige tijd met elkaar hebben gewedijverd maar ik kan me niet herinneren dat deze competitie door jaloezie vergiftigd werd. Al schreef en rijmde ik als lagere scholier en gymnasiast graag met je mee, ik heb voorzover ik weet nooit werkelijk gedacht een scheppende literator te kunnen worden en dat ook niet gewild. Het valt me, nu ik hier wat over mijmer, trouwens op dat wij beiden ons leven lang weinig of geen last van naijver hebben gehad, niet tegenover elkaar maar ook niet tegenover anderen, en ik denk eigenlijk dat wij evenmin door wedijver tot grotere inspanningen werden aangedreven. Komt dat door een aangeboren passiviteit in onze natuur - onze vader bezat die, denk ik, in sterke mate - of door een evenzeer aangeboren en vanzelfsprekend gevoel van eigenwaarde? Nog een vraag: heb jij ooit gemeend te moeten vernieuwen en hebben wij op onze terreinen ooit zulke grote onderwerpen gemaakt als hij? Wij beiden hebben ongetwijfeld meer en dikkere boeken geschreven dan hij maar ik geloof niet dat we zijn plezier in de creatie van het grandioze hebben gedeeld.

Wij hebben elkaar, zo lees ik in het dagboek, op 24 mei 1922 voor het eerst met een zekere mate van bewustheid waargenomen. De twee jongens hebben elkaar, zo staat er, ‘een heelen tijd aangekeken, toegebabbeld en toegelachen. Tot nu toe hadden ze 't beiden al wel eens gedaan tegen den ander... maar nooit had de ander dan blijk gegeven daar notitie van te nemen... Nu was het werkelijk een wederzijdsch bekijken en reageeren, dus een bepaald contact. We hebben ze dat ook vanochtend nog eens laten vertoonen.’

Je zult je deze kennismaking niet herinneren. Mij in elk geval was zij ontschoten. Maar wel herinner je je onze ontmoeting op 4 juli 1943 in het station van Karlsruhe. Onze broer Bernd en ik waren op 9 februari 1943 door de politie van ons bed in

[p. 4]

het ouderlijk huis in Rotterdam gelicht en met zeer veel andere jongelui als gijzelaars naar het concentratiekamp van Vught vervoerd, ‘plutocratenzoontjes’ die na de aanslag van 5 februari op de NSB-generaal Seyffardt als represaille werden opgepakt. Bernd werd met vele anderen een paar weken later weer vrijgelaten, ik bleef gevangen tot het restant van de oorspronkelijke groep, 180 van de 1800, waartoe ik behoorde, als arbeider naar Duitsland werd vervoerd, naar Straatsburg. Maar uit Straatsburg werden wij op 10 juni 1943 als onbruikbaar verwijderd. De groep werd gesplitst en over Zuid-Duitsland verspreid. In de loop van de volgende maanden werd ik in verscheidene plaatsjes in de buurt van Heidelberg tewerk gesteld. Twee dagen na mijn vertrek uit Straatsburg kwam jij daar aan, op 12 juni. De politie had je in de nacht van 8 op 9 februari niet te pakken gekregen omdat je ergens anders logeerde maar in het voorjaar ontsnapte je de dans niet en via de gevangenis werd je ten slotte toch naar Duitsland gezonden. Je had Straatsburg mogen kiezen omdat ik daar al rondhing. Je kwam dus te laat, ik was er alweer weg. Via de drukke correspondentie met onze ouders die toen nog mogelijk was en ondanks de censuur redelijk verliep, kregen we elkaars adres en wij spraken af naar elkaar toe te reizen. Zondag 4 juli 1943 ontmoetten we elkaar op het station van Karlsruhe. We hadden elkaar van begin februari af niet gezien. Zo lang waren we in ons leven nog nooit van elkaar verwijderd geweest. Op 5 juli schreef ik naar onze ouders in Rotterdam: ‘Toen ik bij het uitstappen uit mijn sneltrein Fred daar zag staan... schrok ik en dacht ik in een spiegel te kijken; een dergelijke gelijkenis was ik volkomen ontwend.’ Twee weken later kwamen we tezelfder plaatse weer bijeen. Ik schreef diezelfde dag: ‘een verademing van niet geringe kwaliteit in de woestenij van dit bestaan.’ Later werd ook jij uit Straatsburg verbannen en kwam jij ook in het Heidelbergse terecht en wij hebben elkaar toen heel regelmatig gesproken en zijn ten slotte na de bevrijding samen naar Nederland teruggebracht.

Wij zijn na de oorlog van elkaar verwijderd geraakt. Trouwens, ook in onze jeugd zijn we, al deden we veel samen, nooit op elkaar aangewezen en van elkaar afhankelijk geweest. Maar na 1945 liepen onze in de oorlog zich weer dicht naderende levenswegen uiteen. Jij begon direct aan de voorbereiding van je schrijverscarrière. Ik begon een nieuwe studie. En toen jij lange reizen ging maken en vaak maanden weg was en ik in het buitenland kwam te wonen, werd het contact tussen ons soms heel los al stuurden we elkaar trouw onze publikaties, een voor jou zeer onvoordelige ruil want je schreef heel veel meer dan ik. Jouw zendingen hebben nu al veertig jaar tot de vreugden van mijn leven behoord. In veel van de dingen die je schreef heb ik een toon, een timbre, een houding herkend die mij zo nauw verwant waren dat ik er delen van mijzelf in vond uitgedrukt. Natuurlijk heb ik niet alles wat je in de openbaarheid bracht kunnen begrijpen. Maar voor een man als ik, met de mentaliteit die ik, een historicus, bij mijzelf heb proberen te construeren of uit aanwezig materiaal heb ontwikkeld - een niet lyrische, opzettelijk koele mentaliteit - was het vaak een genot om allerlei emoties, confessies en herinneringen die ik als stukken van mijn persoonlijke wereld ervoer, in jouw boeken te zien verwerkt. Zeker, je schrijft gereserveerd, afstandelijk en zonder enige exuberantie maar jouw literaire vorm laat toch de expressie van veel individueels toe en ik had zo vaak het gevoel dat ik, je tweelingbroer, van dat individuele soms iets met je deelde. Een wonderlijk gevoel. Het ligt ten grondslag aan deze brief, een felicitatie- en een dankbrief. Ik hoop dat ik spoedig weer een boek van je zal krijgen.

Commentaar Alfred Kossmann

Toen ik gedichten schreef onder invloed van Nijhoff schreef jij gedichten onder invloed van Heine. In diezelfde heel vroege jaren formuleerde jij een wereldbeschouwing die - is het zo? - het psychisme heette, een hechte theorie en ik volgde je, overtuigd van mijn falen, met een zwakke theorie die biosme heette. Over je superioriteit als denker kon je in je brief niets melden. Die aanvaardde ik. In 1950 vroeg Adriaan van der Veen mij een artikel voor de NRC te schrijven over A. Roland Holst. Ik stelde in dat artikel de duistere Holst tegenover de heldere Nijhoff en liet jou mijn onderwerp lezen. Jij wees mij erop dat Holst helder was voor een lezer die zijn wereldbeschouwing kende en Nijhoff duister omdat in zijn werk geen wereldbeschouwing te vinden was. Ik keerde mijn artikel om. Zondag 4 juli 1943 ontmoetten wij elkaar op het station van Karlsruhe. Ik was vergezeld door Cornelis Israël (later als auteur Isaac Faro) die ik in Straatsburg had leren kennen. Wij liepen over het perron en hij zei: ‘Daar is je broer.’ Ik had langs je heen gekeken omdat ik op zoek was naar jou en niet naar mijn spiegelbeeld. Ik heb deze anecdote eerder verteld maar hij past hier.

de tweelingbroers Kossmann, links Ernst, rechts Alfred