Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 93]

[Aart van Zoest
Nico Scheepmaker
Droite de Réponse]

Robert André is voorzitter van de Internationale Vereniging van Literaire Critici. Ieder jaar publiceert deze vereniging een overzicht van wat er op letterkundig gebied in de wereld gebeurt. Deze publikatie komt op de volgende wijze tot stand. Robert André vraagt een lid van zijn Vereniging om kort en krachtig te vertellen wat er voor interessants in zijn land is verschenen, in het afgelopen jaar. Is er niemand voor een land beschikbaar, dan komt daarover geen informatie, zo eenvoudig is dat. Het streven is echter om zo compleet mogelijk te zijn. Robert André doet zijn best om elk jaar weer in zoveel mogelijk landen mensen te vinden die bereid zijn om even op een rij te zetten wat de belangrijkste kenmerken zijn van de literaire produktie in die landen.

Hij heeft het mij gevraagd toen ik neerlandistiek onderwees in Parijs. De Internationale Vereniging van Literaire Critici is namelijk Parijs-gecentreerd, omdat daar zowel de voorzitter als de penningmeester wonen. Een secretaris is er niet. De voertaal binnen de Vereniging is uitsluitend Frans. Het is kostelijk om mee te maken dat een aantal mensen nog stand houdt op een laatste bastion van francofonie temidden van een ordinaire allesoverspoelende oceaan van internationale engelstaligheid.

Leuk werk is het niet om zo'n jaaroverzicht op te stellen. Je moet een selectie maken, die meestal nogal voor de hand ligt. Ik moest het de eerste van de twee keer dat ik het deed hebben over 1982. Dus: De aanslag, De junival, Mokusei, Veertig, Van geluk gesproken, Het denkende hart van de barak, en ook nummer honderd van mijn favoriete literaire tijdschrift, Bzzlletin, omdat het gewijd was aan de literaire kritiek. Een persoonlijke touch: aandacht voor een boekje van Carolijn Visser dat ik leuk had gevonden, Grijs China. Om je een idee te geven, schrijf ik op wat ik over La Chine grise schreef. ‘La jeune journaliste, toute seule, a voyagé en Chine. En autobus, en bateau, à vélo, à pied, en train, en quatrième classe. Son compte-rendu donne de la Chine non-officielle, populaire au sens littéral du mot, une image d'une impressionnante véracité.’ Kijk dat bedoel ik, in zo'n overzicht komen er nooit meer dan platte algemeenheden uit - ik althans zie geen kans om kortweg aan buitenlanders uit te leggen waarom die reportages nou zo bijzonder waren. En dan, grote twijfel bekruipt me bij dat soort werk: wie zou dat lezen? Zouden er zich inmiddels al Franse of andere buitenlandse uitgevers hebben gemeld bij Carolijn Visser om een vertaling te laten maken? Zou er iemand ter wereld denken: ik ga Nederlands leren om dit te kunnen lezen? Ja, voor Schillebeeckx doen ze het, maar niet vanwege mijn bijdragen aan ‘L'année littéraire dans le monde’. En toch, de deugd wordt soms beloond. Van het een kwam het ander. Ik ontmoette Robert André, die mij deelgenoot maakte van zijn teleurstelling over het geringe aantal Nederlandse leden binnen zijn Vereniging. Omdat ik een zwak karakter heb, door iedereen aardig gevonden wil zijn, kortom met een natte vinger te lijmen ben, trad ik toe. Natuurlijk zeurde het stemmetje van mijn geweten, want je behoort niet straffeloos tot een calvinistische natie: ben ik wel een literaire criticus? Dat is toch iemand die in de krant schrijft wat er mankeert aan boeken die hij zelf niet in staat is te schrijven? Maar ik luisterde niet en bevond mij dus in mei 1984 op Sardinië, in Alghero, waar het jaarlijkse congres van de Internationale Vereniging van Literaire Critici werd gehouden. Ik ontmoette er critici uit velerlei landen. Uit Oost-Europa de geoefende bezoekers van congressen in het westen. Uit India een Sikh die mij het Sikh-wezen kon uitleggen. Uit Japan een mythologische ex-kamikazepiloot die het overleefd had en nu geheel uit prothesen was opgetrokken - ik heb wat met hem afgeglimlacht aan het ontbijt, maar ik kon helaas zijn Frans niet verstaan. Een uiterst verfijnde criticus uit Brussel, die de Belgische koninklijke familie frekwenteerde. Neusje van de zalm voor de snobistische mens was een hertogin, Edmée de La Rochefoucauld. Ze is de weduwe van een nazaat van de schrijver van de Maximen, de prins van Marcillac, die na de dood van zijn vader de titel hertog de La Rochefoucauld mocht voeren en als zodanig ook in de literatuurgeschiedenis bekend is, vanwege die Maximen vooral en ook vanwege zijn literaire samenwerking met zijn vriendin, Madame de La Fayette, auteur van een van de mooiste romans ooit geschreven, La Pincesse de Clèves. Geheel in de traditie van de familie heeft Edmée de la Rochefoucauld 28 letterkundige werken geschreven. Ze zit in menige literaire vereniging of jury (van de Prix Femina bijvoorbeeld), is de negentig gepasseerd maar hoopt op een zetel in de Académie Française.

Ze heeft Proust nog gekend en vooral Valéry. Bij haar thuis hangt een portret van Valéry dat zij zelf heeft geschilderd. Ik heb in Alghero een dansje met haar gemaakt, het hoogste wat een eenvoudig mens op dit gebied bereiken kan, omdat hertogin vlak onder koningin komt en de koningin met vreemden niet danst, zoals ik uit

[p. 94]

zeer betrouwbare bron heb gehoord.

Ik bedoel maar, je begrijpt niet waarom zo weinig Nederlandse critici zich aansluiten bij de Association Internationale des Critiques Littéraires. In 1985 vond het jaarlijks congres plaats in Alma Ata, zonder mij, jammer nu ik achteraf weet dat er in Kazakhstan ook wat te beleven valt. Maar vorig jaar was ik erbij in Marseille. Het thema was ‘Poésie et critique de la poésie’, en de organisatie allergeestigst. Tijdens de openingszitting deelde Robert André mede dat zij die een voordracht wilden houden (een ‘communication’, een ‘intervention’) hun naam konden opschrijven op een schoolbord achter in de zaal. Dat gaf gedrang en elke dag een verrassingspakket aan saaie en aardige verhalen en van alles daar tussenin. Aardig vond ik de voordracht van Pierrette Chantôme-Doyon over jeugdgedichten van Stendhal. En het bericht over de hedendaagse Japanse poëzie door Ichiro Saito, die er was in plaats van de kamikazepiloot. Hij legde op kostelijk onbevangen wijze uit wat er speelt in de Japanse poëzie van nu, en hield een pleidooi voor de dichteres Ito Hiromi, die schreef:

Mijn grootmoeder was medium
Mijn moeder dreef duivels uit
Mijn oudste tante was geisha
Mijn jongste tante had tb
Mijn andere tante was steriel
Mijn grootvader verlamd
Mijn oudste oom ging voortijdig dood
Mijn jongste oom zegt praktisch niks
Mijn vader is hun bloedverwant niet
De man van mijn moeder en mijn eigen man
Zijn verdwenen
Vlak voor ik van mijn dochter beviel.

Om ook iets bij te dragen heb ik gesteld dat het misschien wel lijkt dat we in een tijd leven van doelgroepenliteratuur - vrouwen schrijven voor vrouwen, homo's voor homo's, junks voor junks, oude mannen voor oude mannen. Maar dat de goede poëzie goed is vanwege iets algemeen geldigs dat er in zit en de toegankelijkheid verzekert ook voor hen die niet tot de doelgroep behoren. Voorbeeld: Jotie T'Hooft. Voordeel: van hem bevinden zich drie vertalingen in de voortreffelijke bundel Poésie flamande d'aujourd'hui, Actes Sud, 1986. De vertalingen zijn van Albert Bontridder en naar mijn smaak echt heel goed.

Seigneur, sans nom et sans visage,
Daigne de ta hauteur jeter un regard
Sur ta licorne affligée
Qui de tes feux espère le partage.

Zo vertaalde hij de eerste strofe van ‘Eenhoorn’:

Here, zonder naam en zonder gezicht
Zie vanuit den hoge
Op uw droeve eenhoorn neer
Die danig hunkert naar uw licht.

Robert André merkte op dat hij niet geloofde dat homo's voor homo's schrijven maar dat je zelfs in vertaling wel kon horen: ‘la poésie néerlandaise est très belle’.

[p. 95]

Je hebt twee soorten van congreslanden, of misschien wel drie, maar ik ken er maar twee: het Zwitserland-model en het Joegoslavië-model. Ik heb de meeste sympathie voor het Zwitserland-model. Elk jaar wordt in Montreux het Gouden Roos-festival gehouden, waar wordt uitgedokterd wat het beste TV-amusementsprogramma van het voorgaande jaar was. Waarom willen ze dat weten, zul je vragen. Och, je moet het als een soort spelletje zien, het heeft weinig gewicht, maar het is leuk thuiskomen, als je een Gouden, Zilveren of Bronzen Roos hebt gewonnen, - de winnaars ontlenen er een zeker recht van bestaan aan. Ik vond het er altijd wel leuk, Anne ging op eigen kosten mee, we logeerden meestal in ‘Villa Tilda’, die uitzag op het meer en bijna tot in details beschreven lijkt te zijn in de Booker Prize-winning roman Hotel du Lac van Anita Brookner, en we ontmoetten er aardige en/of boeiende mensen, zoals Linda van Dyck en haar toenmalige vriend Lasse Hallstrom, een erg aardige jongen, van wie we toen nog niet konden vermoeden dat hij de onlangs door iedereen bejubelde en inderdaad voortreffelijke film My life as a dog zou maken. Met de Oostenrijkse regisseur en acteur Axel Corti (lang, donker, bril, geestig) hadden we ook een mooie band. We hebben samen nog het initiatief genomen tot een actie voor de Alternatieve Roos, toen het bij de Gouden Roos mis dreigde te gaan met de rangschikking van wat echt goed en leuk was en wat alleen maar ‘Noors-leuk’ was, en nu, zestien à zeventien jaar later, is hij DE Oostenrijkse TV-regisseur, zoals je in januari nog hebt kunnen zien in het tweeluik Het lichtblauwe handschrift van een vrouw naar de novelle van Franz Werfel. Anne was wel een beetje verliefd op hem, maar dat kwam natuurlijk alleen door de naam, - ze is ook verliefd op Tom Conti.

Het sympathieke van het Zwitserland-model vond ik, dat ze mensen van heinde en ver naar het lustoord Montreux lokten op het moment dat de hotels daar toch nog halfleeg stonden omdat het weer er dan weliswaar al tegen de lente aan hing, maar je meestal toch nog dwong met je jas aan op de terrasjes te gaan zitten. Het wekte de schijn dat je er als gast met veel strijkages ontvangen werd, je kreeg het gevoel dat ze al die televisiemensen en journalisten als loon voor een jaar hard werken nu eens wilden fêteren op een tiental dagen zinvolle ontspanning, maar in werkelijkheid vulden ze op die manier hun hotels en portemonnees in de stille tijd voor het toeristenseizoen. Die opzet heb ik bij de Joegoslavische congressen nooit kunnen ontdekken. Ik heb er maar een zelf meegemaakt, maar ik ken de verhalen over andere. Hoe lang het geleden is weet ik niet meer, ik weet alleen dat Tito al dood was, en dat men uit alle werelddelen schrijvers en dichters naar Belgrado had gelokt om daar in volle ernst te congresseren over ‘de toekomst van de roman’. De titel kan ook iets anders hebben geluid, maar was dan toch even vaag en omvangrijk en multi-interpretabel. Het verschil met het Montreux-model was, dat de regering die een of meer schrijvers afvaardigde voor hen de reiskosten betaalde, en dat de Joegoslavische regering als gastheer het hotel en de voedselvoorziening voor haar rekening nam. Dat was natuurlijk meegenomen voor de hotels, al zullen die wel een vriendenprijsje hebben moeten berekenen, maar het kostte de Joegoslavische regering kapitalen, waar dan alleen wat internationaal prestige tegenover stond. En daarvoed je niet de bevolking, hooguit het zelfbewustzijn van de regering mee. Als enige tegenprestatie werd van je verwacht dat je je netjes gedroeg, met twee woorden sprak, en voldoende dankbaarheid ten toon spreidde voor al die gastvrijheid om die niet te willen misbruiken voor lastige vragen over de binnenlandse situatie. De tweede dag de beste werd de hele meute in groepjes van tien tot vijftien man verdeeld om in klein gezelschap te discussiëren over de toekomst van de roman (of wat het ook was), en terwijl wij daar, in een zaaltje rond een glazen tafel in gemakkelijke fauteuiltjes onder leiding van een Engels sprekende Joegoslavische schrijver wat wereldvreemd zaten te keuvelen, voelde ik opeens de behoefte in mij opkomen een actuele kwestie te berde te brengen over een Belgradose student die iets satirisch had geschreven waarin Tito er niet zo best afkwam. De naam weet ik niet meer, maar die wist ik me toen ook niet meer te herinneren, want ik had er vlak voor ik naar Belgrado vloog over gelezen in NRC Handelsblad en toen verzuimd het uit te knippen en mee te nemen. Dus toen ik een uurtje al dat aarzelende gepraat van de Australiër, de Indiër, de Oostenrijker over de toekomst van de roman had aangehoord, en er op een gegeven moment iets in het algemeen gezegd werd over de vrijheid van de schrijver, dacht ik: nu moet het toch maar even gezegd worden, hier in het hol van de leeuw, en ik zei dat we hier nu wel op ons gemak over de toekomst van de roman zaten te praten, maar dat intussen een Joegoslavische collega in Belgrado vast zat om iets dat hij geschreven had! Of we daar niet eens over moesten praten?

[p. 96]

Nu moet ik zeggen dat ik zulke onderwerpen altijd zowel niet als wel ter sprake wil brengen. Wel om de voor de hand liggende redenen. Niet om drie verschillende redenen: 1. je trekt de aandacht als uitslover, 2. je verstoort de vriendschappelijke, serene sfeer, 3. je kunt jezelf maar half duidelijk maken in de vreemde taal die je als Nederlander altijd in het buitenland moet spreken. Natuurlijk spreek ik heel aardig Engels, ik spreek zelfs redelijk servokroatisch, tenslotte heb ik een half jaar in Belgrado slavische talen gestudeerd, maar als je zo'n heikel onderwerp te berde wilt brengen in het land van opsluiting, dan zou je dat met alle subtiliteiten die je in het Nederlands ter beschikking staan willen doen, maar dat kan dan nooit. Dat kan zelfs, in een internationaal gezelschap, in Nederland zelf niet, want ook dan moeten wij altijd heel beleefd in het Engels, of het Duits, het woord voeren, want wij zijn immers Nederlanders, de erkende taalwonderen van Europa?

Maar goed, ik zei het dan toch maar op mijn onbeholpen wijze in de voertaal Engels, maar denk maar niet dat ik van enige kant steun kreeg. Met name een oude Australische, grijsharige schrijver begon meteen met te zeggen dat we voor zulke onderwerpen niet bij elkaar zaten, dat hij helemaal uit Australië was gekomen om over de toekomst van de roman te discussiëren en nergens anders over, en hij werd daarin met graagte bijgevallen door een goeroe uit India. Ik sputterde tegen dat het toch interessant was om over de toekomst van de roman te spreken met inbegrip van de toekomst van de romanschrijvers, en ik werd wel een beetje bijgevallen door een Deense, en als ik me goed herinner door een Westduitse jongeman, maar dat mocht toch geen naam hebben. Erger was, dat de Joegoslavische gespreksleider voorgaf dat deze kwestie geheel nieuw voor hem was. Over wie ging het dan eigenlijk? Ik moest toen toegeven dat de naam me even ontschoten was, de achternaam begon met een S, dacht ik, en ik legde nog eens uit wat ik me van dat NRC Handelsblad-artikel herinnerde, maar nee, daar was hem niets van bekend, zei hij, de vuile leugenaar. Want zo goed ken ik de intellectuele kringen in Belgrado wel, dat ik weet dat niets hen op het gebied van censuur, gevangen zetting en dergelijke ontgaat, - ze weten het meestal al eerder dan de autoriteiten zelf. Het vreemde is, dat zo'n confrontatie je blijkbaar zeer emotioneert, en nog vreemder is, dat die emotie zich geen uitweg zoekt in je stem (want die trilt niet, die slaat niet over, die gaat niet stotteren), maar in je hand. Terwijl er wat tegenstribbelend gepraat werd over het onderwerp dat ik als een steen in de kalme vijver had gegooid, reikte ik naar het kopje thee dat op een schoteltje op de glazen tafel voor me stond, en merkte al meteen toen ik het een centimeter had opgetild dat ik het beter maar kon laten staan en koud laten worden, want mijn hand trilde als een gek. Net zo erg als de hand van Pierre Janssen, toen deze vorig jaar in het Broeker Huis voor een man of dertig een lezing kwam houden voor 't Nut, toch geen emotionele gebeurtenis, zou je denken, maar in de pauze moest hij na het een paar keer vergeefs geprobeerd te hebben zijn pogingen staken om het door hem bestelde kopje koffie zonder morsen naar de mond te brengen, want het zat er die avond kennelijk niet in. Dat had ik die middag in Belgrado dus ook, waarbij mijn emotie, veroorzaakt door het aan de orde moeten stellen van een impopulair probleem in andermans taal, nog versterkt werd door het feit dat de kwestie zelf in twijfel werd getrokken door die aardige, autochtone, helemaal niet stokoude of aderverkalkte en daardoor betrouwbaar ogende gespreksleider die van niets zei te weten, waardoor ik te kijk werd gezet als verspreider van indianenverhalen. Op dat moment nam een lange, dertigjarige Joegoslaaf die belangstellend in de deuropening tegen de deurpost had gehangen het woord. Ik zal hem eeuwig dankbaar blijven, want hij zei, in niet al te best Engels (misschien had hij ook eerst moed moeten vatten om het woord te nemen), dat mijn verhaal klopte, er was een student gevangen gezet om iets dat hij geschreven had, en hij noemde ook diens naam die ik nu dus weer vergeten ben. Opluchting en triomf! De gespreksleider haalde toen bakzeil, hij zou eens nader informeren, beloofde hij, iedereen haalde opgelucht adem omdat we nu weer gewoon over de toekomst van de roman verder konden praten, en ik reikte roekeloos naar mijn kopje thee om al halverwege te ontdekken dat ik dat toch maar beter nog een dagje kon uitstellen...