Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 3]

[Nummer 143]

Ivo Gay
Ennius, vader van het Romeinse epos

In 1902 werd te Rome een beeld gevonden met de inscriptie ‘Q. Ennius’. Het hoofd ontbrak. Zo is het ook met het werk van deze Ennius gesteld: er zijn alleen fragmenten bewaard gebleven en hoe zijn omvangrijk oeuvre er in zijn totaliteit uitzag, kunnen we alleen maar gissen. Toch is Ennius geenszins te veronachtzamen, want men kan rustig beweren dat zonder Ennius er geen Lucretius of Vergilius zouden zijn geweest.

Omdat ik veronderstel dat Ennius voor velen een wat vage en moeilijk te plaatsen figuur is, begin ik met een korte biografische inleiding. Quintus Ennius werd in 239 v.C. geboren. Twee jaar daarvoor was de Eerste Punische Oorlog, die de Romeinen sinds 264 met Carthago voerden, na de beslissende overwinning ter zee van consul Caius Lutatius Catulus in het voordeel van Rome beëindigd. Het jaar daarop, in 240, werden voor het eerst Griekse tragedies in een Latijnse bewerking van Livius Andronicus in Rome opgevoerd. De basis voor een Latijnse literatuur was gelegd.

Quintus Ennius werd dus in 239 geboren en wel te Rudiae (nu: Rugge), een oude Calabrische stad, waar het hellenisme zijn invloed sterk had laten gelden. Zijn geboorteplaats maakt Ennius een ‘semi-Graecus’, een halve Griek, zoals de historicus Suetonius^1. hem later zou noemen. Het twintig kilometer van Rudiae gelegen Brundisium was al een Romeinse kolonie voordat Ennius werd geboren, zodat men kan aannemen dat hij al op jeugdige leeftijd met het Latijn vertrouwd was. Hij studeerde in de stad Tarente, die door de Grieken was gesticht en waarvan de cultuur volledig Grieks was. Hier maakt Ennius diepgaand kennis met het Griekse drama, de filosofie van het neopythagoreïsme en de Griekse gastronomie, waarvan een overdadig gebruik hem de jicht deed krijgen, waaraan hij in 168 ten slotte zou bezwijken.

Ofschoon opgevoed in de Griekse tradities voelde Ennius zich een echte Romein. Hij nam dienst in het Romeinse leger en bracht het tot centurio, honderdman. In 204 diende hij op Sardinië. Daar trok hij de aandacht van de aarts-Romein en kampioen van het antihellenisme Marcus Porcius Cato, die in die periode quaestor^2. op Sardinië was. De halve Griek Ennius werd de leraar Grieks van de Griekenhater Cato en hij vergezelde hem zelfs naar Rome.

Hij ging op de Aventijn wonen en voorzag in zijn levensonderhoud door het geven van Griekse les. Door zijn literaire werk kon hij zijn vrij beperkte inkomen aanvullen. Rijk is hij nooit geworden, ondanks zijn vriendschap met vooraanstaande Romeinen als Cato, Scipio Africanus Maior en Fulvius Nobilior. Dat hij bescheiden leefde en zich slechts één meid kon permitteren, wordt afgeleid uit een door Cicero vermelde anekdote^3.. Toen Scipio Nasica, die consul was in 191, een keer bij Ennius aanklopte, zei de meid van Ennius dat haar meester niet thuis was. Dat geloofde Scipio niet. Hij dacht dat de dichter hem niet wilde ontvangen. Toen Ennius later Scipio opzocht, riep Scipio dat hij niet thuis was. Ennius antwoordde dat hij zijn stem had herkend, waarop Scipio zei: ‘Als ik als vriend jouw meid wil geloven, waarom heb jij dan geen vertrouwen in mij persoonlijk?’

Pas in Rome werd Ennius helemaal doordrongen van de gedisciplineerde grootheid van de stad. In zijn werken klinkt dan ook de stem van de dichter-soldaat die werd geïnspireerd door Romes zege op Hannibal en de overwinningen in het Oosten. Beheerst door dit gevoel werd Ennius - ondanks zijn Griekse opvoeding - Romeinser dan de Romein en wat Sainte-Beuve ooit over Vergilius schreef, is zeker geldig voor Ennius: ‘Il avait touché fortement la fibre romaine.’

Ofschoon van Ennius fragmenten zijn bewaard van twintig tragedies, twee komedies, een of twee fabulae praetextae^4., satiren en filosofische poëzie, bestaat zijn hoofdwerk uit de Annales, een geschiedenis van Rome in achttien boeken. Ennius was de eerste Latijnse dichter die de typisch Griekse hexameters in dit werk gebruikte. Net als van alle andere werken van Ennius beschikken wij slechts over fragmenten van deze Annales: 565 hele en halve hexameters, waarvan sommige een twintigtal aaneensluitende verzen vormen. We bezitten ongeveer een veertigste deel van het gehele werk. Het was Ennius' bedoeling de glorie van Rome van het begin tot aan zijn eigen tijd te bezingen. Dit was geen nieuw idee, maar het grote verschil tussen zijn werk en de Bellum Poenicum (De Punische Oorlog) van zijn iets oudere tijdgenoot Naevius was het gebruik van de hexameter. Van dit verschil was Ennius zich terdege bewust, want wanneer hij de Eerste Punische Oorlog gaat behandelen, schrijft hij:

...Scripsere alii rem
versibus quos olim Fauni vatesque canebant.^5.

Hiermee wil Ennius, overigens zonder aan het werk van Naevius afbreuk te doen, het archaïsche karakter aantonen van het tot dan toe in de Latijnse literatuur gebruikte Versus Saturnius of Versus Faunius dat, zoals in vele Indo-europese talen, niet gebaseerd was op de lengte van de klinkers, maar op het woordaccent.

Ennius begint zijn Annales met de legenden omtrent Aeneas en Romulus. Het tweede en het derde boek zijn gewijd aan de koningen en dan gaat hij over tot de stichting en de vroege lotgevallen van de republiek (509 v.C.) tot het begin van de Derde Macedonische Oorlog (171

1. Suetonius, De Grammaticis I.

2. Quaestors werden in de provincies aan hoge magistraten toegevoegd als ambtenaren voor financiële aangelegenheden.

3. Cicero, De Oratore III, 68, 276.

4. Fabulae praetextae zijn tragedies waarin onderwerpen uit de Romeinse geschiedenis worden behandeld. De overige tragedies behandelden onderwerpen uit de Griekse mythologie en de mythische geschiedenis.

5. Alle citaten uit het werk van Ennius komen uit: Remains of Old Latin I (ed. E.H. Warmington), London, Cambridge (Mass.), 1967. Fragment 231-2: ‘Anderen hebben deze gebeurtenis beschreven in verzen die eens de Faunen en zieners zongen.’

[p. 4]

v.C.). De strijd met Pyrrhus en Carthago krijgt een prominente plaats.

Charles Callandé de Champmartin: Romulus en Remus

Het werk is gebaseerd op een chronologische volgorde, zoals men uit de titel kan afleiden. Een gebrek is de consequente disproportie tussen de gedetailleerde behandeling van de gebeurtenissen die plaatsvonden vlak voor of tijdens het leven van de schrijver en de soms al te summiere behandeling van de gebeurtenissen uit het verre verleden. Er is ook een disproportie - in sfeer - tussen het legendarische en het historische. De aanroeping van de muze en de tussenkomst van een godheid lijken een al te sfeerloze imitatie van Homerus om geslaagd te mogen worden genoemd. Wanneer Ennius Homerus bijna evenaart is dat in zijn snelle beschrijvingen en in de energie waarmee hij zijn helden doet spreken. De eenheid van het werk ligt in het doordrongen zijn van de idee van de grootheid die geleidelijk door Rome werd bereikt. In dat opzicht zijn de Annales eerder een Romaïde.

In tegenstelling tot bijvoorbeeld het Chanson de Roland of het Nibelungenlied, epen die na een lange orale traditie pas eeuwen later hun definitieve vorm kregen, kunnen de Annales niet bogen op traditie. Het epos van Ennius is ‘maakwerk’. Hier is een auteur aan het woord die er aanspraak op maakt persoonlijke inspiratie van Homerus te krijgen of, sterker nog, die beweert een tweede Homerus, een alter Homerus te zijn. Met de woorden Visus Homerus adesse poeta,^6. die een echo bij Vergilius vinden,^7. roept hij het visioen op waarin Homerus hem de kennis bijbrengt van geboorte en dood en de onsterfelijkheid van de ziel door reïncarnatie. Ennius' ambitie is dan ook om het Homerische metrum - de hexameter - te introduceren in de Latijnse literatuur en zo werd hij de heraut van een nieuw tijdperk. Ennius was geen Homerus, maar genialiteit kan hem niet worden ontzegd. Toch is Ovidius' antithesis ingenio maximus, arte rudis^8. meer dan een halve waarheid: Ennius was een robuust, masculien dichter met enthousiasme voor grootsheid in karakter en actie. In dat opzicht overtrof hij soms zelfs Vergilius, zoals in zijn beschrijving van de overwinnaar van de Samnieten en van Pyrrhus - Manius Curius Dentatus:

Quem nemo ferro potuit superare nec auro,^9. en van Fabius Cunctator, die als tacticus een waardig tegenstander van Hannibal bleek te zijn:

Unus homo nobis cunctando restutuit rem
Noenum rumores ponebat ante salutem
Ergo postque magisque viri nunc gloria claret.^10.

Ovidius had gelijk toen hij stelde dat er veel ruwheid in Ennius' poëzie schuilt. Soms vervalt hij in droge details en het geduld van de lezer wordt meer dan eens op de proef gesteld door zijn woordspelletjes en overdreven alliteraties, zoals:

O Tite tute Tati tibi tanta, tyranne, tulisti.^11.

Men staat even te kijken bij een bizarre tmesis als:

Saxo cere comminuit brum^12. i.p.v.: saxo cerebus comminuit;

en de merkwaardige woorden zoals:

divom domus altisonum cael^13.

en

Laetificum gau^14.

en

endo suam do^15.

waarvan de laatste een soort van herinnering aan het Homerische oproept.^16.

De Enniaanse hexameter slaat een pover figuur vergeleken bij de Vergiliaanse. Hij kan onhandig spondeïsch of fantastisch dactylisch zijn en monosyllabische woorden op het eind van het vers zijn even welkom als polysyllabische. Ennius' gebreken zijn echter te verklaren door zijn tijd en de taak die hij zich stelde. Hij moest met een nieuw metrum worstelen dat in feite niet bij de structuur van het Latijn paste. Ennius is een beginneling wanneer men hem met Vergilius vergelijkt, maar als dichter stijgt hij mijlenver boven zijn voorgangers Naevius en Livius Andronicus uit. En dat is niet alleen te verklaren door de geest van het hellinisme dat zijn invloed begon te laten gelden. Wanneer men Ennius leest, voelt men de aanwezigheid van een kunstenaar. Hij had oog voor schoonheid en dat blijkt uit zijn voorliefde voor het adjectief pulcher (mooi), uit zijn natuurbeschrijvingen: silvai frondosai (lommerrijke bossen); amoena salicta (de lieflijke wilg); zijn beschrijvingen van de azuren diepte van de hemel (caeli caerula templa) zowel 's nachts als overdag. Zijn beschrijving van de gouden zonsopgang, waarin hij de hexameter heel effectief laat eindigen op een eenlettergrepig woord, is meesterlijk:

Simul aureus exoritur sol.^17.

Ennius spant zich steeds weer in om de door hem verhaalde gebeurtenissen een extra sfeertje te geven door een vakkundig gebruik van adjectieven: Remus zal voor zijn mis-

6. Fragment 5: ‘De dichter Homerus verscheen aan mijn zijde.’

7. Aeneis II, 270-1: ‘...Hector visus adesse mihi...’

8. Tristia II, 424: ‘schitterend qua talent, ruw qua techniek.’

9. Fragment 209: ‘Die niemand noch met ijzer, noch met goud kon overwinnen.’

10. Fragment 360-2: ‘Eén man redde door zijn dralen onze staat. Hij hechtte meer belang aan onze veiligheid dan aan geruchten.
Daarom straalt nu meer en meer de glorie van onze held.’

11. Fragment 109: ‘O jij, tiran Titus Tatius, voor jezelf heb je die beproevingen op je genomen.’
Voor de aardigheid wil ik twee Engelse vertalingen van dit vers citeren, waarbij de alliteratie is bewaard gebleven: ‘For thyself, O Titus Tatius, thou tholedst those terrible troubles.’ (J. Wright Duff, A Literary History of Rome I, p. 109, London 1953);
‘Thyself to thyself, Titus Tatius the tyrant, thou tookest those terrible troubles.’ (E.H. Warmington, o.c.)

12. Fragment 13, pag. 450: ‘Met een steen kliefde hij zijn hersenpan.’

13. Fragment 34, pag. 460: ‘Huis van de goden, hoogklinkende heem (= hemel).’

14. Fragment 33, pag. 460: ‘blijmakende vreug (= vreugde).’

15. Fragment 35, pag. 460: ‘in zijn pa (= paleis).’

16. Ilias I, 426: ‘Naar het paleis van Zeus met de koperen drempel.’

17. Fragment 80-100, v. 96: ‘Tezelfder tijd rees de gouden zon ter kimme.’

[p. 5]

daad boeten met zijn warme bloed (calido dabis sanguine poenas^18.), en het is het zoete geluid van de stem van de nymf Egeria (suavis sonus Egeriai^19.) dat het oor van koning Numa Pompilius treft. Een blos kan niet beter worden geschilderd dan in het vers

Et simul erubuit ceu lacte et purpurra mixta.^20.

Daarnaast had Ennius gevoel voor dramatiek. De uitbarsting van smart bij de dood van koning Romulus is daarvan een voorbeeld:

O Romule, Romule die
Qualem te patriae custodem di genuerunt
o pater, o genitor, o sanguen dis oriundum
Tu produxisti nos intra luminis oras.^21.

En wanneer Ennius beschrijft hoe Ilia, de dochter van Aeneas, verschrikt ontwaakt en haar zuster vertelt over haar droom waarin ze haar dode vader ziet, dan klinkt er in nagenoeg elke versregel tederheid door

Quamquam multa manus ad caeli caerula templa
Tendebam lacrumans et blanda voce vocabam
Vix aegro tum corde meo me somnus reliquit.^22.

De verstrekkende literaire invloed van Ennius in de Oudheid geeft hem nu nog een belangrijkheid die niet in verhouding staat tot de nog geen duizend bewaard gebleven verzen. Hoe fragmentarisch zijn oeuvre ook tot ons is gekomen, het blijft een feit dat door de incorporatie van de hellenistische literaire tradities en door zijn rijpheid als dichter, vergeleken met zijn voorgangers Livius Andronicus en Naevius, Ennius ‘de vader’ van de Latijnse literatuur is.

Guerin: De moord op Cato

Voor Lucretius was Ennius ‘onze dichter. Als eerste uit het lachend Helicon-landschap bracht hij den krans met altijd groen blad mee, die bij het volk van Italië eens stralen zou in vermaardheid.’^23.

Dit is ietwat overdreven. Men mag nooit vergeten dat Ennius voorgangers had die hem beïnvloedden en dat de Romeinse staat en geschiedenis hem behoorlijk onder de indruk brachten. Ennius' grootheid blijkt uit de mate waarin latere Latijnse dichters inspiratie in zijn werk vonden. Heden ten dage zou men over plagiaat spreken, maar de Romeinse dichters vonden het overnemen van verzen van voorgangers een eerbetoon. Vergilius gaf ronduit toe (volgens de overlevering) dat hij goud had verzameld uit de mesthoop (ex stercore) van Ennius. En dat oude goud kreeg bij hem soms een opmerkelijke glans. Wat te denken van de stoutmoedige onomatopee van Ennius:

At tuba terribili sonitu taratantara dixit^24.

en de wat beschaafdere klank bij Vergilius:

At tuba terribilem sonitum procul aere canoro

Increpuit...^25.

en Ennius' metafoor:

...irarum effunde quadrigas.^26.

wordt in een wat afgezwakte vorm door Vergilius overgenomen:

irarumque omnes effundit habenas.^27.

Het bekende onomatopeïsche vers uit de Aeneis (VIII, 596):

18. Fragment 103.

19. Fragment 124.

20. Fragment 352: ‘En daarbij bloosde ze alsof er melk met puroer werd gemengd.’

21. Fragment 118-120: ‘O Romulus, o goddelijke Romulus. Tot welk een waker over het vaderland maakten de goden je. O vader, o stamvader, o bloed aan de goden ontsproten. Jij voerde ons het rijk van het licht binnen.’

22. Fragment 46-48: ‘Hoewel ik dikwijls in tranen mijn handen uitstrekte naar het azuren hemelgewelf en hem telkens weer met zoetgevooisde stem riep, verliet de slaap mij ten slotte met mijn hartepijn.’

23. Lucretius: De Rerum Natura I, 117 e.v. (vert. Ida Gerhardt).

24. Fragment 143: ‘Maar de trompet sprak met angstwekkende klank taratantara.’

25. Vergilius: Aeneis IX, 503: ‘Maar daar schalde van ver de trompet uit schetterend koper zijn angstwekkende klank.’

26. Fragment 550: ‘Laat vierspannen van woede los.’

27. Aeneis XII, 490: ‘En hij liet aan zijn woede de vrije teugel.’

[p. 6]

 

Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum^28.

komt in licht gewijzigde vorm drie keer in de fragmenten van de Annales voor.^29.

Zo zou men nog een hele tijd kunnen doorgaan. Ennius werd tot in de tweede eeuw beschouwd als de eposdichter par excellence en zijn Annales werden zo belangrijk geacht dat ze werden bestudeerd en becommentarieerd door geleerden als Quintus Vargunteius, M. Antonius Gnipho, en Marcus Pompilius Andronicus. De encyclopedisch geleerde Varro en ook Cicero uitten in hun werk hun bewondering voor Ennius. Cicero citeert veelvuldig uit het werk van ‘noster Ennius’ (onze Ennius), zoals hij hem noemt. In de eerste eeuw v.C. begon de belangstelling voor Ennius' werk te tanen. De invloed van dichters zoals Catullus, die beïnvloed waren door de alexandrijnse poêzie, verdrong die van Ennius. Cicero zag dat in en omdat hij Ennius een pleitbezorger van de oudromeinse deugden vond en geen slaafs navolger van de Griekse metra, schreef hij in zijn Tusculanae disputationes^30.: ‘Dat (= Ennius) is een groot dichter, al wordt hij tegenwoordig door napraters van Euphorion geminacht.’ Als men echter bedenkt hoe groot de invloed van Ennius was op de dichters uit de tijd van Augustus, dan is hun misprijzen voor zijn stijl niet altijd fijnzinnig. Ovidius en Propertius vinden voor het werk van de dichter geen ander adjectief dan hirsutus, wat ‘ruig’, ‘onverzorgd’ betekent. Ook Horatius drijft in zijn Saturae mild de spot met Ennius en deze mildheid is te danken aan het feit dat Horatius genoeg verstand had om in te zien dat Ennius een belangrijke vernieuwende rol in de poëzie had gespeeld.

Het spreekt voor zich dat de Annales werden verdrongen door Vergilius' Aeneis. Toch bleef Ennius' naam tot in de tweede helft van de tweede eeuw gerespecteers. Na de publikatie van de Aeneis werd hij echter weinig gelezen. Pas in de tijd van Hadrianus (117-138) met zijn voorkeur voor het archaïsche werd Ennius weer de meester van het prevergiliaanse epos. Als dichter werd Vergilius te modern gevonden, net zoals men dat vond van Cicero als redenaar en Sallustius als geschiedschrijver. De favorieten van die tijd werden Ennius, Cato en Caelius. De omstreeks 130 geboren Aulus Gellius schrijft in zijn compilatiewerk Noctes Atticae (Attische nachten) dat de Annales in het theater van Puteoli werden voorgelezen. Hij is de laatste die meldt dat er een volledig manuscript bestond. Na de derde eeuw wordt Ennius geciteerd door Nonius, Charisius, Diomedes, Macrobius, Servius en Priscianus, maar zij gebruikten denkelijk bloemlezingen. In de middeleeuwen was Ennius vergeten. De vroegste editie van de fragmenten dateert van 1564.

Samenvattend zou ik Ennius als volgt willen typeren: hij was een belangrijk tragediedichter; hij was een onbelangrijk komediedichter; hij was de voorloper van Lucilius op het gebied van de satire, van Lucretius als leerdichter, van Vergilius als epicus. Hij zorgde ervoor dat een vleugje Griekse cultuur insijpelde in het boeren- en soldatenkarakter van de toenmalige Romein. Kortom hij was de grootste figuur op cultureel gebied voor Lucretius en Cicero.

28. ‘En de hoef omwoelde met viervoetig getrappel het rulle veld.’

29. Fragment 204: ‘...totam quatit ungula terram.’
Fragment 283: ‘...sommo sonitu quatit ungula terram.’
Fragment 429: ‘It eques et plausu cava concutit ungula terram.’

30. Cicero: Tusculanae disputationes III, XIX.