Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 125]

Nico Scheepmaker
Aart van Zoest
Droite de Réponse

Op 8 augustus 1983 schreef Willem Frederik Hermans uit Parijs de volgende ingezonden brief in NRC Handelsblad:

‘ROBBENEILAND

In NRC Handelsblad van 19 juli stond een lezersbrief die door niemand minder dan de burgemeester van Amsterdam, Ed. van Thijn, aan het Robbeneiland was gewijd.

Dank zij leugenachtige voorlichting denkt menigeen in Nederland dat het Robbeneiland zoiets is als het Duivelseiland van de Dreyfus-affaire, een moorddadig eenzaam oord, waar een onschuldige gevangen gehouden wordt op water en brood. Ook Ed. van Thijn blijkt dit te denken, maar niets is minder waar. Het Robbeneiland is een eiland vlak bij Kaapstad, waar zich onder meer een moderne gevangenis bevindt, van alle gemakken voorzien. Iedereen die dat wil en niet de argwaan van de politie wekt, kan dagelijks met een veerbootje op en neer varen naar het Robbeneiland.

Onjuist is 't verhaal van Van Thijn dat de door hem diep bemedelijde Nelson Mandela sinds een jaar niet meer op het Robbeneiland zou verblijven, maar in een andere nog gruwelijker gevangenis. Van de wal af kun je met een eenvoudige verrekijker gemakkelijk het tegendeel constateren, als je naar het Robbeneiland kijkt. Daar zit Nelson Mandela achter een tafeltje in de tuin en bestudeert een schriftelijke cursus (agologie, meen ik) waarop hij zich heeft ingeschreven bij de voortreffelijke Zuidafrikaanse universiteit voor schriftelijk onderwijs Unisa.

Men versta mij wel: ik wil niet suggereren dat Nelson niets te klagen heeft, ik ben bovendien een vreedzaam mens die liefst zoveel mogelijk mensen in vrijheid zou zien rondlopen, maar dat de Zuidafrikaanse staat iemand als Nelson Mandela, leider van de communistische terreurorganisatie ANC, die onschuldige mensen met bommen te lijf gaat om maar zoveel mogelijk aandacht van pers en televisie te krijgen, in verzekerde bewaring heeft gesteld, kan nu toch ook weer niet totaal onredelijk worden genoemd. Van Thijn is, zie Hollands Maandblad dec. '82, blz. 16, een aanhanger van de theorie dat democratisch socialisten “als het om de staat gaat, politieke blindgangers zijn”. 't Zijn dus onontplofte bommen, bezijden het doel in de grond gezakt. Van Thijns nieuwste briefje bewijst dat hij nog altijd niet tot beter inzicht is gekomen. Als hij, in plaats van een plein in Amsterdam naar Steve Biko te noemen, die stad eens een flinke opknapbeurt gaf? Zou hij zich dan niet veel verdienstelijker maken, dan met al dat onvruchtbare getob over andermans Robbeneiland?’

Even los van de inhoud: wat vind je van de toon van deze brief? Alles wat verband houdt met de staat Zuid-Afrika is mooi en de moeite waard. Een ‘moderne’ gevangenis, ‘van alle gemakken voorzien’. De Zuidafrikaanse universiteit is ‘voortreffelijk’, en je kan Mandela ‘aan een tafeltje’ zien zitten met behulp van ‘een eenvoudige verrekijker’. Ook kun je het Robbeneiland bezoeken met ‘een veerbootje’. Zo simpel is het allemaal! Het zijn het soort verkleinwoordjes waarmee het verplegend personeel de patiënten van een krankzinnigeninrichting denkt te kunnen sussen. Nelson Mandela is daarentegen de leider van een ‘terreurorganisatie’ (sterker nog: van ‘een communistische terreurorganisatie’), die ‘onschuldige mensen’ te lijf gaat met bommen, en waarom? Alleen maar om ‘zoveel mogelijk aandacht van pers en televisie te krijgen’. Kan het kleiner, kan het misselijker? Gelukkig zit hij nu aan een tafeltje in de tuin in de zon een schriftelijke onzincursus te studeren, dus wat zeurt zo'n oliebol als ‘niemand minder dan’ Ed. van Thijn nou eigenlijk? Soms zou je willen dat W.F. Hermans wat subtieler schreef en vooral: Wat subtieler argumenteerde. ‘It's not done’ om je zo neerbuigend en zo spottend uit te laten over een politieke gevangene die door de grote meerderheid van de mensen in Zuid-Afrika als hun leider wordt beschouwd en al 24 jaar gevangen zit. Hermans was indertijd ook slecht geïnformeerd. In april 1982 (een jaar en vier maanden voor hij de aandrang voelde zijn ingezonden brief te schrijven) werden Mandela en Sisulu, samen met Kathrada, Mhlaba en Mlangeni, van Robbeneiland naar de Pollsmoor-gevangenis op het vasteland overgebracht. In NRC Handelsblad van 12 augustus 1983 wijst de Werkgroep Kairos er bovendien op dat de veerdienst Kaapstad-Robbeneiland slechts toegankelijk is voor iemand die in het bezit is van een vergunning om een bezoek te brengen aan een gevangene. Zo'n vergunning vermeldt nadrukkelijk dat de toestemming slechts geldt voor de afstand van de

[p. 126]

boot naar de bezoekersruimte. En over die ‘gewone verrekijker’ schreef Sietse Bosgra van het Komitee Zuidelijk Afrika: ‘Als je de afstand van tien kilometer zou kunnen overbruggen zie je nog alleen maar de hoge muren om de gevangenis.’

Niet dat Hermans helemaal ongelijk had toen hij Robbeneiland idyllischer afschilderde dan het Duivelseiland van damals. In ‘Voices for Freedom’ van Amnesty International, wordt in een artikel van september 1985 (ruim drie jaar na Mandela's overheveling naar Pollsmoor) gesproken over een kleine elitegroep onder de politieke gevangenen, misschien 5% van het totaal uitmakend, die onder wat betere omstandigheden op Robbeneiland kunnen leven. Zij hebben een kleine cel voor zichzelf, ontvangen betere kleding en hebben een betere slaapgelegenheid, en vele van hen krijgen toestemming te studeren. Mary Benson schrijft in ‘Nelson Mandela’ ook:

‘Het pijnlijkste van alles was het verlies van het leven als gemeenschap waarvan de mannen in de loop van jaren waren gaan genieten in de speciale sectie op Robbeneiland, en terwijl vroeger iedereen een eigen cel had gehad, waren ze in Pollsmoor samen opgesloten en hield men hen volstrekt gescheiden van alle andere gevangenen. Op het eiland hadden ze zich in vrijheid kunnen bewegen binnen hun sectie en hadden ze het grootste deel van de dag in de buitenlucht doorgebracht. Nu konden ze niet uit wandelen gaan; ze hadden geen sprietje gras gezien sinds ze het eiland hadden verlaten. Degenen die wilden studeren konden niet van de anderen verwachten dat ze hun mond hielden, en andere kleine “privileges”, die het leven draaglijker hadden gemaakt, waren ingetrokken.’ En: ‘Het was een bittere ironie dat Robbeneiland nu een aangenaam oord leek.’

Had Hermans dan toch weer gelijk, in zijn ingezonden brief? Wat een aantal feiten betreft wel. Maar de triomfantelijke toon waarop hij ze poneert, de tegenstellingen die hij in zijn voorstelling van zaken schept, maken die brief toch tot een ‘document inhumain’ dat niet voor hem pleit. Maar dat betekent niet dat hij daarom geboycot moet worden, op welke manier dan ook. Ik vind het prima als een instantie of zelfs een stad of land tot een economische of culturele boycot oproept en zich daar dan, wat de eigen organisatie betreft, ook aan houdt (ik zou meer landen kunnen bedenken die voor zo'n boycot in aanmerking komen), maar ik vind het onzin dat iedereen zich daar dan, op straffe van een boycot of het ontzeggen van zaalruimte, ook aan zou moeten conformeren. Hoewel allerlei Russische dissidenten (Boekovski, Amalrik, Grigorenko, Kaminskaja, Koeznjetsov) mij ontrieden in 1980 naar de Olympische Spelen in Moskou te gaan omdat ik mij dan zou laten gebruiken door de Sovjetpropaganda, ben ik toch gegaan, omdat ik daar mijn speciale redenen voor had. Hoewel ik deze Russen nog aanzienlijk hoger acht dan de Amsterdamse gemeenteraad. Zoiets moet iedereen maar voor zichzelf uitmaken, en dan kunnen degenen die NIET gegaan zijn (naar de USSR of Zuid-Afrika) daar het hunne van denken, er wenkbrauwfronsend over schrijven en de persoon in kwestie overslaan bij de invitaties voor een groots en meeslepend feestmaal, maar een ander (directeur Stedelijk Museum) verbieden hem uit te nodigen zijn foto's te laten bekijken, - dat kan niet in een democratie. Tenzij die niet voor 100% democratie is.

[p. 127]

In Mandarijnen op zwavelzuur meldt W.F. Hermans dat Adriaan Morriën voortgaat op voeten die een hoek van 167 graden met elkaar maken. Toen het mij gegeven was om op de Avenue Franklin D. Roosevelt te Parijs naast W.F. Hermans voort te stappen besloot ik om onopvallend te observeren hoe hij zelf zijn voeten plaatste. Ik moet zeggen: keurig evenwijdig, recht naar voren. Opvallend was wel de buitensporige kracht waarmee de benen op de aarde werden neergezet. Dit was het tegendeel van gratie, lichtvoetigheid. Hier werd gelopen of het er om ging om zo mogelijk alles wat er nog zou kunnen leven boven of onder het asfalt dood te trappen. Of nee. Hier liep iemand op schoenen alsof het klompen waren.

Hermans liep helemaal niet in Parijs, hij ging voort over de zware prut van de Hollandse polder, over klei die aan de voeten zuigt en verhindert dat je er ooit los van komt. Natuurlijk had ik deze wijze van lopen ook kunnen vergelijken met die van een onderwijzer uit de Eerste Helmersstraat te Amsterdam; hij heeft zojuist de groene deur van zijn miezerige woning achter zich dicht geslagen, begeeft zich op weg naar school en zijn gedachten komen niet uit boven het niveau waarop hij de woorden vindt om de conciërge te bewegen om de kachel op te stoken en om die rotjongen af te troeven die met zijn kwasi-snedigheden de rest van die laffe troep aan het lachen weet te krijgen. Hermans had mij zelf aan het idee geholpen: let op de loop van de schrijver en je verdiept je inzicht in de literatuur. Wat leerde mij het lompe geklos daar in de schaduw van het Palais de la Découverte? Dit: ik bevond mij hier in het gezelschap van een onvervalste boerenlul. Wat een découverte.

Nou ja, een echte ontdekking was het niet. Toen ik in 1981 voor BZZLLETIN 88 een artikel schreef dat ‘De interpretatie van de wereld volgens W.F. Hermans’ heet, vroeg mijn vrouw mij wat mij toch bezielde om me bezig te houden met ‘die kontkrummel’.

Dat vond ik verrassend. Op deze wijze had ik Hermans nog niet horen benoemen. Ik wierp het een en ander tegen, iets over helder verstand en heldere stijl, maar ze bleef onverbiddelijk: wat hij ermee deed was het werk van een dwerg, onbeduidend.

Ik veroorloofde mij een tijdlang duidelijk van mening met haar te verschillen. Maar de ingezonden brief die jij citeert heeft mijn mening daarna doen opschuiven in de richting van de hare. (Ik was door die tekst zelfs zo getroffen dat ik iets heb gedaan waar ik eigenlijk een hekel aan heb, ik heb een ingezonden brief over een ingezonden brief gestuurd. Een korte, zeg ik er ter verontschuldiging bij. Hij werd afgedrukt onder een andere, van Sietse Bosgra, die het allemaal met veel meer kennis van zaken dan ik kan zeggen.)

Dat iemand naar Zuid-Afrika gaat is niet verwerpelijk. Bij een beroemd schrijver ligt het even anders. Hij is een instituut, zodat zijn komst door de officiële propaganda kan worden uitgebuit. Of dat veel oplevert betwijfel ik, speciaal in het geval van Hermans. Zouden er veel mensen op de wereld zijn die denken: als Hermans het geen bezwaar vindt om naar Zuid-Afrika te gaan dan zit het wel snor met de apartheid? Ik heb ook niet gedacht dat het met de Sovjets meeviel omdat jij in 1980 naar de Olympische Spelen in Moskou ging. Daar staat tegenover dat je door te gaan nalaat om een teken van solidariteit af te geven aan verdrukten die morele steun nodig hebben. Bedenkelijke regimes profiteren van het uitblijven van een dergelijke steun. Hermans heeft het apartheidsregime een ietsiepiets geholpen, en jij het Sovjet-regime. Nu heb jij daar veel tegenover gesteld, vooral op schrift en ook in concreto, zodat het je grif vergeven wordt. Dat kan van Hermans niet gezegd.

Ik begrijp wel dat het vooral de toon is die je treft. Die is schamper ten aanzien van Mandela en degenen in Nederland die met hem sympathiseren. Vergis je niet. Die schampere toon maakt de argumentatie niet onsubtiel. Zeggen dat Mandela de leider is van de communistische terreurorganisatie ANC is subtiel inspelen op de onbestemde angst die bij velen, daar en hier, leeft ten aanzien van communisme en terrorisme, een onbestemde angst die het hoofdbestanddeel is van een hedendaags maatschappelijk verschijnsel, het versluierde geweld van een onderdrukkende samenleving.

De Franse socioloog Patrick Baudry laat dat zien in Une sociologie du tragique. Violence au quotidien (Cerf/Cujas, 1986). Zeggen dat het ANC onschuldige mensen met bommen te lijf gaat om maar zoveel mogelijk aandacht van pers en televisie te krijgen is op zichzelf absoluut niet onjuist. Dàt zeggen is appeleren aan de bezwaren die er tegen het gebruik van geweld bestaan. Het subtiele is: weglaten van de politieke dimensie, het verkleinen van de ANC-activiteiten tot

[p. 128]

een soort egotripperij, een zucht naar publiciteit. Die publiciteit speelt een belangrijke rol uiteraard, maar niet als doel, als middel.

Jij signaleert de verkleinwoordjes, die inderdaad taaltekens zijn die naar een verkleinende intentie verwijzen. Ik vind dat best subtiel, en het zou in tegenspraak kunnen lijken met de constatering die ik deed toen ik Hermans' oereknoerstap zag over een trottoir dat voor hem zompig drasland was. Dat hij een boerenlul is blijkt uit die ingezonden brief, zeker. Maar niet uit zijn stijl. Niet alleen uit zijn schampere toon.

Het blijkt vooral uit wat hij eigenlijk zegt. Hij zegt dit: de hele wereld beschouwt wellicht Mandela als een monument, maar ik kontkrummel kan er mijn graffiti op smeren, o piepklein, onbeduidend, zeker, zo piepklein en onbeduidend dat niemand ter wereld er acht op slaat behalve die enkele bewoner van de lage landen die ik er heerlijk mee op stang kan jagen. Want daar gaat het om. Wat kan Hermans Zuid-Afrika schelen, of Mandela? Wat kan Hermans Parijs schelen, de stad waar hij woont? Geestelijk woont hij in de Eerste Helmersstraat, in Haren (Gr.), en zijn verstand en stilistisch vermogen gebruikt hij om dààr futiele knokpartijtjes uit te vechten met kornuiten die zijn weerzin wekken, omdat ze misschien wel denken dat ze meer zijn dan hij. Wat er in de wereld ook aan belangrijks, aan dramatisch, aan heroïsch gebeurt, W.F. Hermans weet het wel te reduceren tot iets waar een glimlach over kan worden geproduceerd, iets dat onderschikt kan worden gemaakt aan de twistjes rond de dorpskerk.