Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 120]

Peter van den Hoven
Jeugdliteratuur
De macht van de A.I.

Aanschafinformatie.

A.I.

Ik kan het ook niet helpen, zo heten die dingen. Korte stukjes tekst, bedoeld als kritieken, van tussen de honderd en honderdvijftig woorden, die door speciaal daarvoor aangezochte, deskundig geachte recensenten worden geschreven over nieuwe verschenen boeken voor het N.B.L.C. (Nederlands Bibliotheek en Lectuur Centrum in Den Haag), afdeling lectuurinformatie. Deze aanschafinformatie (a.i.'s) worden naar alle bibliotheken gezonden, die mede op basis daarvan hun aanschafbeleid bepalen en een keuze maken uit het aantal aangeboden boeken ter aanvulling van hun collectie. Krijgt een boek een negatieve a.i. dan is de kans heel groot dat de bibliotheken het massaal zullen negeren. Gevolgen? De lezer ervaart dat het boek in de bibliotheek niet beschikbaar is en moet, als hij het beslist wil lezen, naar de boekhandel; de schrijver bereikt aanzienlijk minder lezers en wordt en passant een uitleenvergoeding door de neus geboord; de uitgever (en opnieuw de auteur) lijden meestal een flinke financiële strop: wel of geen goede a.i. kan een verschil uitmaken van gemiddeld zo'n 750 boeken. Voor wat moeilijker in de markt liggende werken kan dat de genadeslag betekenen. Ze lijden een wat duister leven, die a.i.'s, het publiek blijft er meestal onkundig van, je moet er echt naar op zoek gaan, maar het zal duidelijk zijn dat ze zeker zoveel invloed hebben als bijvoorbeeld kritieken in landelijke bladen. De verborgen macht van zo'n honderdvijfentwintig woorden.

Bij het schrijven van het elders in dit nummer afgedrukte artikel over Charuba stuitte ik op de a.i.'s van Mosa's eiland en Warwind van de Arubaanse auteurs Desiree Correa en Josette Daal. Ter illustratie neem ik ze hier beiden over, eerst die over Mosa's eiland geschreven door ene Marijke van Dijk-Ouwenbroek:

Mosa, een dertienjarig meisje en zusje bij haar oma op Aruba. Ze heeft het niet makkelijk: geldzorgen, gescheiden ouders, onbegrip bij haar familie, ze is te dik enz. Als ze haar problemen niet meer aankan vlucht ze naar een denkbeeldig eiland waar ze voor niemand bereikbaar is. Vlotgeschreven verhaal maar op taal en stijl is wel wat aan te merken. Mosa's problemen zijn voor tieners zeker herkenbaar maar de aangesneden onderwerpen worden niet uitgewerkt. De sfeer en denkbeelden uit het boek geven een onjuist beeld van het hedendaagse Aruba. De personen zijn niet geloofwaardig beschreven, bovendien komen de mannen er in alle gevallen slecht af. Door de ‘ik-vorm’ en flash-backs is het een rommelig geheel geworden. Misschien voor meisjes van 12 jaar.

Laat ik over deze aanschafinformatie maar wat vragen stellen, want ik kom er niet helemaal uit, zogezegd. Marijke van Dijk-Ouwenbroek vindt Mosa's eiland een vlotgeschreven verhaal, maar heeft opmerkingen over de taal en de stijl. Helaas, welke dat zijn, en hoe desondanks het verhaal vlotgeschreven is, daarover laat ze ons in het ongewisse. De aangesneden onderwerpen worden niet uitgewerkt. Onderwerpen? Aangesneden? Uitgewerkt? Het is geen kookboek, Marijke van Dijk-Ouwenbroek! Zou het misschien zo kunnen zijn dat Desiree Correa met opzet niet uitputtend is over wat haar romanfiguur meemaakt, omdat dat uitstekend past bij de situatie en beleving van Mosa? Of omdat ze een betrokken leeshouding van de lezer vraagt? Hoezo, Marijke van Dijk-Ouwenbroek, geven de sfeer en denkbeelden uit het boek een onjuist beeld van het hedendaagse Aruba? Mogen wij even vernemen wat u daar precies mee bedoelt? Of wilt u eigenlijk zeggen dat u het met een aantal zaken niet eens bent? Dat mag hoor, maar wilt u dat dan duidelijk maken, en uw particuliere mening scheiden van uw boekbeoordeling? Personen ongeloofwaardig, mannen die er in alle gevallen slecht afkomen, ik kan nog wel even doorgaan. Door de ik-vorm en flash-backs is het een rommelig geheel geworden? Hoe nu? Kunt u mij het oorzakelijk verband tussen het eerste en het tweede deel van die zin uitleggen? Dit, Mevrouw Van Dijk-Ouwenbroek, heeft niets met aanschafinformatie te maken, dit is kwaadaardig onbenul, verpakt in een ongemotiveerde afwijzing die door moet gaan voor kritiek.

De aanschafinformatie over Warwind van Josette Daal komt van, who ever that may be, Jos Weinberg.

Een nogal rumoerige zesde klas van een lagere school op Aruba krijgt een nieuwe juffrouw. Ze lijkt over magische krachten te beschikken, waarbij vooral de populaire bubbelkauwgum een grote rol speelt. Ondanks de goede intenties is het verhaal wat vlak en onwaarschijnlijk gebleven. Er zijn de nodige clichés te bespeuren. Het boek heeft een aantal mooie zwartwit illustraties in zeefdruk. Een gemiste kans voor Nederlandse kinderen om echt iets te weet te komen over leven en onderwijs op de Antillen, omdat het verhaal zich grotendeels in het klaslokaal afspeelt. Er worden nogal wat verzuchtingen in het Papiamento geslaakt en ook de scheldpartijtjes zijn niet van de lucht. Verder doet de klas denken aan een Nederlandse schoolklas anno 1950. In de slothoofdstukken brengt ze op een nogal geforceerde manier de lezers met enige aardrijkskundige en historische feitjes in aanraking.

[p. 121]

Vanaf ca. 10 jaar.

Daar gaat-ie weer. Er zijn de nodige clichés bespeurd, maar Jos Weinberg houdt ze lekker voor zichzelf. En waar komt die gemiste kans vandaan? Er wordt trouwens gesuggereerd dat het boek geschreven is om Nederlandse kinderen iets te leren over het onderwijs op de Antillen, waarmee het boek in een onjuiste, informatieve hoek wordt gedrukt. En dan: is de kans gemist omdat het verhaal zich grotendeels in het klaslokaal afspeelt? Wat is dat nu voor onzin? Zijn verzuchtingen in het Papiamento en scheldpartijtjes uit den boze, heer Weinberg? Nogal geforceerde manier? Hoezo? En het verhaal zou vlak en onwaarschijnlijk gebleven zijn? Maar desondanks goede intenties bezitten? Waar haalt Jos Weinberg dàt nu weer vandaan?

Dit is wederom geen aanschafinformatie, maar een stekende migraine veroorzakende legpuzzle, waarvan meer dan de helft van de stukjes moedwillig zijn achtergehouden.

Och, ik kan natuurlijk argumenten aandragen waarom Mosa's eiland en Warwind weliswaar geen jeugdliteraire meesterwerken zijn, er valt best wat op aan te merken, maar over het geheel genomen voortreffelijke debuten zijn. Wim Rutgers, toch niet de eerste de beste literaire criticus, en als geen ander geïnformeerd over Arubaanse jeugdliteratuur noemt Mosa's eiland, om ons daartoe te beperken, ‘een debuut van formaat’. Hij wijst in een uitvoerige analyse op enkele onvolkomenheden in stijl en compositie, maar besluit samenvattend: ‘Er is wel eens beweerd dat de jeugdliteratuur ver achterloopt in ontwikkeling op de romans voor volwassenen, die een veel levensechter beeld zonder nadrukkelijke “goede afloop” zouden presenteren. Dan is hier een jeugdboek dat deze achterstand inhaalt, want het “open einde”, door de lezer zelf in te vullen, spiegelt geen enkele vals-optimistische, onrealistische verwachting voor... Desiree Correa heeft het aangedurfd een brok authentieke levenservaring van mensen op te tekenen, zonder allerlei gewichtige ideeën, maar rechtstreeks uit een familie-situatie voortvloeiend. Ook dat is nieuw binnen de Antilliaanse jeugdliteratuur.’^1..

En Jos de Roo spreekt van ‘het uitstekende debuut van Desiree Correa’ en voegt daar aan toe: ‘Mosa's eiland is een schitterend voorbeeld van volwassen cultureel nationalisme.’^2.

Misschien kunnen Marijke van Dijk-Ouwenbroek en Jos Weinberg ook de voortreffelijke scriptie eens lezen van Simone de Clercq die in Een frisse wind waait door de West zeer uitgebreid ingaat op zowel Mosa's eiland als Warwind.^3.

Ik weet natuurlijk ook wel dat het een godsonmogelijk karwei is om in zo'n honderd vijfentwintig woorden een boek goed te bespreken. Als dat dan per se moet - en ik ben daar niet bepaald van overtuigd, in ieder geval niet zó! - dan zou ernaar gestreefd kunnen worden zo min mogelijk onbeargumenteerde uitspraken te doen die volstrekt oncontroleerbaar zijn, zowel ter positieve als negatieve zijde, en te proberen zo objectief mogelijk informatie te geven. Op basis waarvan bibliotheken zo goed mogelijk inzicht geboden wordt om een keuze te maken. Dàt is volgens mij de taak van de a.i.'s.

De gevolgen dan, want die zijn ernaar. Leopold informeert me dat er van de door haar uitgegeven jeugdboeken gemiddeld zo'n zeven- tot achthonderd boeken door de bibliotheken worden besteld. Nu zijn die cijfers: tweehonderdtien van Mosa's eiland en hondernegenendertig van Warwind. Wat betekent dit? Dat veel kinderen, en volwassenen, de mogelijkheid ontnomen wordt van deze Charuba-uitgaven kennis te nemen. De macht van de zesderangsrecensenten verbergt onder het mom van voorlichting en kritiek een verkapte censuur.

Dit verhaal heeft ook nog een aardig staartje. Leopolduitgeefster Liesbeth ten Houten doet schriftelijk haar beklag over de botte afwijzing van Warwind door Jos Weinberg en krijgt op 22-4-1986 een briefje terug van Anja van Cingel, namens de redactie van de lectuurinformatiedienst. Die had ‘in de beoordeling geen subjectiviteit kunnen bespeuren’ en levert het volgende argument om een heraanbieding aan de bibliotheken af te wijzen: ‘Voor het kind zal het erg moeilijk zijn zich een beeld te vormen van het (school)leven op Aruba, als het verhaal een mengeling is van reële en fantasiebelevenissen.’

Alsjeblieft, jeugdboekenschrijver, hou je in het vervolg aan de directieven van de Dienst Lectuurinformatie van het N.B.L.C., die precies weet wat goed is voor het (HET!) kind. Daar weet men precies hoe je een jeugdboek moet fabrieken, wat de jeugd wel en niet moeilijk vindt. In ieder geval is het vermengen van fantasie en werkelijkheid uit den boze, wilt u daar in het vervolg even rekening mee houden?

Het is praktisch wat moeilijk realiseerbaar, maar Jos Weinberg en Marijke van Dijk-Ouwenbroek bieden zich hierbij gaarne aan om, terwijl u achter de schrijftafel aan den arbeid bent, staande ter linker- en rechterzijde achter uw stoel over uw schouders aan- en opmerkingen te maken, zodat u ervan verzekerd kunt zijn dat u een verantwoord jeugdboek schrijft. Anja van Cingel wil daarna, mocht u nog onzekerheid gevoelen, altijd wel een laatste correctie plegen.

In een tijd waarin niet alleen de jeugdliteratuur, maar ook de jeugdliteratuurkritiek volwassen aan het worden is en er - om slechts drie namen te noemen - uitstekende recensenten als Rindert Kromhout, Bregje Boonstra en Joke Linders-Nouwens werkzaam zijn, is het ronduit teleurstellend dat het N.B.L.C. haar voorlichtende taak met dit broddelwerk onderuit haalt.

1. Wim Rutgers, Bondia, met wie schrijf ik; over Caraïbische jeugdliteratuur. Hoofdstuk 6, Drie Debutanten. Verschijnt in 1987 bij Leopold/Charuba.

2. Trouw, 19-7-1984.

3. Simone de Clercq, Een frisse wind waait door de West, de ontwikkeling van de Antilliaanse jeugdliteratuur; scriptie Nieuwe Nederlandse Letterkunde, Universiteit van Nijmegen, april 1986.