Bzzlletin. Jaargang 15-16

Aart van Zoest
Nico Scheepmaker
Droite de Réponse

Zo zit de wereld in elkaar: wie het heeft over ‘dat boek van Eco’ bedoelt De naam van de Roos. Eco lijkt de man van dat ene boek te zijn. Vijf miljoen exemplaren verkocht. In 24 talen. Verfilmd, met Sean Connery als broeder William van Baskerville. Goed gecommercialiseerd. Kort na verschijning van het boek kwam er een begeleidende publikatie waarin de auteur uitlegde hoe hij ertoe was gekomen om het zo en niet anders te doen. (Iets vergelijkbaars, maar natuurlijk toch weer heel anders, deed Christa Wolf bij haar recente meesterwerk Kassandra. Er is onherroepelijk literatuurwetenschap in the air!) Wie ‘dat boek van Eco’ gelezen heeft wil ook die eigenhandig gefabriceerde metatekst erbij, die van hoog niveau is, maar toch een tikje doet denken aan een t-shirt met beeltenis van pop-idool na afloop van het concert te koop aangeboden.

Maar Eco is niet de schrijver van dat ene boek. In 1956 verscheen II problema estetico in Tommaso d'Aquino. In 1962 Opera aperta, in 1964 Apocallitica e integrati, in 1968 La definizione dell'arte en La struttura assente, in 1971 Le forme del contenuto, in 1973 II segno, in 1976 A theory of semiotics. Dat laatste heb ik in het Engels gelezen, en van Opera aperta en La struttura assente heb ik Franse vertalingen gelezen. Wat ik daarmee zeggen wil? Dat Eco al een internationaal bekend geleerde was, voordat hij een internationaal bekend schrijver werd.

En ook dat een internationaal bekende geleerde helemaal niks is vergeleken bij een internationaal bekende schrijver. Alle geleerde boeken van Eco vallen in het niet bij zijn roman. Dat lijkt natuurlijk alleen maar zo. Toen we geen van allen konden vermoeden dat hij De naam van de Roos zou schrijven, hadden we al veel bewondering en waardering voor hem, en met ‘we’ bedoel ik dan de Nederlandse semiotici die zagen hoe Umberto Eco de drijvende kracht was achter het Eerste Congres van de Internationale Vereniging voor Semiotiek, gehouden in Milaan van 2 tot 6 juni 1974. Wat waren we weinig talrijk in dat grote en inspirerende gebeuren: 700 deelnemers, waaronder coryfeeën als Jakobson en Lacan. Ik herinner me de aanwezigheid van Elrud Ibsch, Douwe Fokkema, die hun aandacht scrupuleus verdeelden over het wetenschappelijk bedrijf en elkaar. En van Jean Deroy, die op alle kopstukken zijn ontwapende glimlach en zijn camera richtte. (Ik heb zelf alleen een tekeningetje van Jakobson gemaakt.) Eco sprak een closing statement uit, waarin hij een soort semiotische geloofsbelijdenis aflegde: hij bleef trouw aan het tekenbegrip zoals Charles Sanders Peirce dat had gedefinieerd en noemde semiotiek een interdisciplinair kruispunt. ‘Of het een wetenschap is, weet ik niet. Het

[p. 94]

is een wetenschappelijke houding. Galileo en Peirce konden ook niet zeggen wat ze nu eigenlijk precies waren.’ Eerlijke, heldere taal, en dan ook nog zo'n geweldig congres kunnen organiseren en doen slagen: daar stond een man van bijzonder formaat.

Je begrijpt dat ik daarbij nog speciaal apprecieer dat hij het belang van Peirce inziet en erkent. ‘I am a Peircian,’ verklaart Eco en ik zeg het hem na. Het aardige is wel dat je bij Eco moet weten waarover hij het heeft, want wie niet van Peirce (spreek uit: Peurs) heeft gehoord, zou kunnen denken dat Eco het over een persoon of over een type kruisvluchtwapen heeft. Later heb ik Eco nog aanschouwd en gehoord tijdens het Charles Sanders Peirce Bicentennial International Congress, van 16 tot 20 juni 1976. Dat was in Krasnapolsky in Amsterdam. Temidden van een overweldigende aanwezigheid van filosofen en logici vertegenwoordige Eco daar de meer op de letteren georiënteerde semiotiek. Hoewel, als rechtgeaard semioticus stapt hij over de grenzen van de taal heen: hij bestudeert ook architectuur, film, televisie, reclamebeelden. Eco is een man van enorme werkkracht en denkkracht, dat blijkt uit zijn wetenschappelijke geschriften. Een ‘strong thinker’, zoals het zo mooi in het Engels heet. Strong thinking blijkt vooral uit het vermogen om te onderscheiden tussen wat belangrijk is en wat niet. Daarbij is hij heel belezen, een allesweter. Die combinatie levert iemand op die in een andere wereldtaal wordt aangeduid als ‘brasseur d'idées’. Eco is als degene die tot aan zijn middel in het water staat en met beide handen plat op de oppervlakte slaat: duizend druppels spatten op, het zijn allemaal ideeën.

Met zulke eigenschappen kom je er dan toe om een boek van meer dan vijfhonderd bladzijden te schrijven dat miljoenen over de hele wereld willen lezen en dat kan doen vergeten dat je voordien nog wel wat meer te vertellen had. Zou hij het erg vinden, dat laatste? Ik denk van niet. Hij heeft niet te klagen over erkenning als semioticus. En dan, niet alle boeken zijn voor wereldoplagen geschikt. Veel van zijn semiotische overdenkingen heeft hij in De naam van de Roos gestopt. Maar dan zo dat het geen aanstoot geeft door al te grote geleerdheid. Het is natuurlijk een erg geleerd boek, vol historische en filosofische informatie. Maar het is toch bovenal een detective. Er vallen dooien en je wilt weten wie het gedaan heeft.

En nu bekruipt mij een vreselijk vermoeden. Er zijn ideeën, zoals die van semiotici (ik noem maar wat), die de moeite waard zijn om onder de mensen te worden verspreid. Echter, zij zullen hun kans pas krijgen wanneer iemand er in slaagt om ze te rijgen tot een roman. ‘The novel tells a story.’ En een verhaal is het afwikkelen van een lijkenlijstje tot je bij de dader bent gekomen. Zou dat kloppen?

Overigens herinner ik me nog goed hoe ik in 1974 in Milaan de Italianen heb benijd om het intellectuele klimaat waarin ze hun ideeën lieten gisten. Geen benepenheid. Na Eco sprak nog even de semioticus Segre. Hij noemde semiotiek ‘een vooruitzicht, een ideaal, veeleer dan een discipline’. Welke geleerde zou in ons land zo hooggestemd durven spreken. En waar zit de Eco die durft te spijbelen van vergaderingen over reorganisatie, beoordeling, financiering, om boeken te schrijven waar de wereld op zit te wachten?

Roman Jakobson, tekening Aart van Zoest

[p. 95]

Eco? Die ken ik. Daar heb ik nog mee gegeten. In het Amsterdamse restaurant De Smoeshaan, op kosten van zijn uitgever Bert Bakker, met nog een stuk of zeven geïnteresseerden. De kunst is dan om niet te ver van hem vandaan te zitten, want je bent toch al zo moeilijk verstaanbaar met volle mond. En hij niet minder.

Gelukkig zat ik naast hem, of pal tegenover hem, om eerlijk te zijn ben ik het vergeten, misschien kom ik, naarmate de tijd verstrijkt, wel steeds dichter bij hem te zitten, totdat ik ten slotte op zijn bord zit en hij een vorkje van me meeprikt. Soms vraag ik mij af of ik over een tactisch manoeuvreervermogen bezit waardoor ik, in groter gezelschap, toch steeds in de buurt van de hoofdpersoon kom te zitten (ik zat de ene keer naast Frederick Forsyth en de andere keer tegenover Roald Dahl), maar ik ben bang dat het meer te maken heeft met mijn grijze leeftijd en de oplagecijfers van mijn kranten.

Eco heeft me bij die gelegenheid verteld wat zijn ‘madeleine’ is (de Hema verkoopt deze Proustiaanse cakejes onder de naam ‘madelaine, maar misschien is dat een truc om de auteursrechten te ontlopen, hoewel het ook een gevolg kan zijn van de opmars in Nederland van de ‘ai’, want in een AVRO-recept op teletekst werd onlangs gewag gemaakt van ‘craime fraiche’), wat bij hem de kraan van de herinneringen uit het verleden doet opendraaien, namelijk de liederen uit de Mussolini-tijd. Hij is van 1932, was dus zeven of acht jaar toen de oorlog uitbrak, en zat in de Italiaanse jeugdstorm. Hij vond het prachtig, zei hij, maar misschien lag dat voor Italiaanse jongetjes anders dan voor Nederlandse. Ik herinner me althans nog goed dat we met de jongens van de straat (de Chasséstraat en omgeving in Amsterdam-West) gingen vechten ‘tegen de NSB-ers’, dat waren dan de NSB-zoontjes die lid waren van de jeugdstorm en zozeer door ons gemeden werden, dat zij een aparte groep vormden waartegen gevochten kon worden. Zijn volgende boek, onthulde Eco op die 23ste mei 1984 (dat was handig van me om alles met vooruitziende blik vast te leggen in twee Trijfels in de GPD-kranten), zou waarschijnlijk in de Mussolini-tijd spelen. Hij was in 1968, vertelde hij, in Praag toen daar de Russische tanks binnenreden, en had toen gemerkt dat hij dank zij zijn oorlogservaringen een voorsprong had op twee vrienden die vier jaar jonger waren dan hij. ‘Als jongetje liep ik in de heuvels toen er opeens geschoten werd - plop-plop-plop. Vanaf de heuvels werd er door de partizanen op de Duitsers beneden geschoten. Ik lag daar op de grond, keek het even aan, en besefte toen dat ik minder gevaar liep geraakt te worden als ik de heuvel opging, dan wanneer ik van het schieten vandaan naar beneden holde. Toen er in Praag opeens geschoten werd, liepen die vrienden van me die de oorlog niet bewust hadden meegemaakt dwars over het plein weg, terwijl ik langs de huizen bleef lopen. En toen die tanks even later reden, drukten zij zich tegen de muur, maar ik drukte mij instinctief tegen een venster. Dan zit je nog een decimetertje dieper in de muur. Ik merkte dat toen meteen op en dacht: hé, die vier jaar meer oorlogservaring komen me nu goed van pas!’

Het zal je als lid van de tennisvereniging Festina interesseren dat Umberto Eco niet geïnteresseerd is in sport, ook niet in tennis, maar wel een tennisarm heeft. Italiaanse taxichauffeurs beginnen altijd tegen hem over voetbal, en als hij dan zegt dat hij daar niets van afweet dan zwijgen ze niet, maar gaan ze het hem uitleggen. Wat een opeenstapeling van tragiek! Weet je dat hij iets heel specifieks met Simon Vestdijk gemeen heeft? Hun grootvaders werden allebei te vondeling gelegd, en kregen allebei hun achternaam van de ambtenaar van burgerlijke stand. Eco = Echo is wel wat poëtischer dan Vestdijk, vind ik, ik denk dat die Italiaanse ambtenaar een belezen man was die iets associatiefs met ‘the grin’ van ‘the Cheshire cat’ in ‘Alice in Wonderland’ voor Eco's opa wilde bedenken en toen op het idee van die ‘echo’ kwam. Daaruit is ook het fabelachtige associatievermogen van de kleinzoon te verklaren, want als je Umberto Eco's essays in De Alledaagse Onwerkelijkheid leest, is het eerste wat je opvalt zijn grote associatievermogen. Hij is een typische Homo Associaticus, - als dat tenminste goed potjeslatijn is. Ik heb voortdurend het gevoel dat hij zijn theorieën met ‘tongue in cheek’ schrijft, alsof hij het, al knipogend, allemaal niet zo ernstig meent als het er zwart op wit lijkt te staan. Maar ik heb ook voortdurend het gevoel dat dit mijn manier van lezen

[p. 96]

is, dat die tong van hem helemaal niet tegen de binnenkant van zijn wang zit, maar met het puntje in zijn mond hangt van het inspannende schrijven. Of zou hij, als Homo Associaticus, met de zwier van een kunstrijder op de schaats, van de ene figuur (ernst) op de andere (luim) overgaan, zonder dat de Kür daarbij verbrokkelt of onevenwichtig aandoet? Ik lees hem eigenlijk wel met plezier, en met instemming, tot ik opeens bij een passage terecht kom die me te theoretisch is, zeg maar gerust: boven m'n pet gaat, en dat zal dan wel het moment zijn waarop ik denk dat hij zijn tong verplaatst van binnenkant-wang naar puntje-uit-mond...

Maar neem nu deze passage, op blz. 159 van De Alledaagse Onwerkelijkheid:

‘Reeds sinds het verschijnen van de eerste kranten is komen vast te staan dat de krant een middel is om de openbare mening te beïnvloeden. Alles spant samen tegen de journalist die een eigen geluid wil laten horen. De media waarvoor hij werkt produceren fabrieksmatig. Hij moet een formaat en een tijdsspanne vullen die van tevoren gegeven zijn, als worstvellen. Wanneer iemand iedere dag zoveel berichten moet schrijven als de beschikbare ruimte toestaat en op een manier dat ze leesbaar zijn voor een publiek met verschillende smaak en opleiding en van verschillende sociale klassen die over een heel land verspreid zijn, dan is het met zijn vrijheid gedaan. De bureaucratie en de technologie eisen dat hij regelmatig en veel werk levert. De inhoud van de boodschappen zal dan niet afhangen van de schrijver, maar van de technische en sociologische beperkingen van het medium. Daardoor is de intensiteit van zijn stijl laag.’

Ernstig, wat? Ik ben ook een Homo Associaticus, en heb vijf zinnen van Frans Kellendonk (uit zijn toespraak bij de uitreiking van de Anton Wachterprijs aan Wessel te Gussinklo) en drie zinnen van Umberto Eco door elkaar gemixed, in deze volgorde: E-K-K-K-E-K-E-K. Ekkkekek. Dit noem ik, in navolging van Eco die immers ook voor alles een naam heeft, het ekkkekekisme.