Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 51]

Graa Boomsma
Tussen hooizolders en kelders
Over het verheffende proza van Cynthia Ozick

De Amerikaanse beeldend kunstenaar R.B. Kitaj schrijft in Voorwoorden, gepubliceerd in het tweede nummer van het nieuwe tijdschrift Het Moment, herfst 1986: ‘Er zijn er die beweren dat een goed kunstwerk een middel op zichzelf is (Cynthia Ozick noemt dat “idolaat” in haar semi-religieuze zienswijze).’

Inderdaad kan Ozick er niet van worden ‘beticht’ het l'art pour l'art-principe te progageren. In de verhelderende introductie van haar tweede verhalenbundel Bloodshed and 3 Novellas (1976) schrijft ze: ‘Ik vind dat verhalen de wereld zouden moeten beoordelen en interpreteren.’ Een taal heeft alles te maken met de maatschappelijke werkelijkheid. Ze kan niet op zichzelf bestaan. ‘Een taal heeft, net als een volk, een geschiedenis van denkbeelden; maar niet alle denkbeelden, alleen die welke dankzij haar ervaring bekend zijn. Geen wonder dat Engels een christelijke taal is. Als ik in het Engels schrijf, leef ik in het Christendom.’

Hier legt Cynthia Ozick haar dualistische gevoelens als joods schrijfster bloot. Moeten joden wel verhalenvertellers zijn? Of is dat een overtreding van het tweede gebod (het geloof in afgoden, idolatrie)? Geloof in afgoden is geloof in magie, schrijft ze. Verhalen vertellen is het beoefenen van een magische kunst. Angst hebben voor de verbeelding, maar er toch door meegesleept worden. Ozick vraagt zich af: ‘Waarom verlustig ik, die bang is voor het kannibalistische trekje van verhalen vertellen, me meer en meer in verhalen?’ Als schrijfster doet ze waar ze in feite tegen zou moeten zijn. Zo is ‘Usurpatie (verhalen van anderen)’ een verhaal tegen het verhalen vertellen, tegen magie en mystificaties. In haar verzet tegen idolatrie schrijft ze over mensen die anderen verafgoden en die zich met hen willen identificeren. Sterker nog, in ‘Usurpatie’ wil een jonge schrijver letterlijk in de voetsporen treden van een oude, wereldberoemde schrijver. Die opdringerige en kannibalistische houding krijgt een magische lading in ‘Usurpatie’. De schrijfster in het verhaal verslingert zich aan magie, aan iets dat eigenlijk verboden is. ‘De joden hebben geen magie. Voor ons mag brood niet tot een lichaam verworden. Wijn is wijn, dood is dood.’

De plaats van een ander innemen, identificatie, verafgoding; daar gaat Bloodshed over. In ‘Usurpatie’ betekent het opzetten van een kroon (een magische daad) dat een schrijver de plaats en de macht van een andere schrijver overneemt. Het overnemen van verhalen hoort daarbij. Maar: ‘Ik ben tegen al die maskerades en trucs van metaforen en fabels. Daarom word ik tot magische verhalen aangetrokken: die menen wat ze zeggen, daarin zijn wonderen geen symbolen, ze zijn voorwaardelijke mogelijkheden.’ De schrijfster ‘bezondigt’ zich aan iets (de verbeelding) wat ze zichzelf in feite heeft verboden. Hetzelfde geldt voor haar personages. In ‘Een huurling’ (het enige Ozick-proza dat in het Nederlands is vertaald: in de door Frans Kellendonk en Carol Limonard samengestelde bundel Moderne Amerikaanse verhalen, 1981) is een Poolse jood op de vlucht voor zijn ego en wordt diplomaat voor een nieuwe zwarte Afrikaanse staat. Uiteindelijk wordt hij slachtoffer van zijn zelfverloochening. Hij verzint een eigen verleden: ‘hij verzon zichzelf.’ Als jood is hij koel tegen andere joden. Hij speelt anderen, vertolkt een rol. Het vertelde verhaal over een Japanner die eerst een aantal joden vermoordt en zich dan in de gevangenis besnijdt, kan ook op hem slaan. ‘Misschien wordt iedereen ten slotte datgene wat hij wil uitroeien. Misschien moet iedereen belichamen wat hij eerst moet doden.’ De ongelovige gelooft wel eens en de gelovige valt wel eens van zijn geloof, zoals een rebbe in het titelverhaal van Bloodshed verkondigt.

De personages weten het wel: ‘Verbeelding is romantisch. Romantiek vertroebelt. Je kunt beter het aantal goederentreinen (naar de concentratiekampen -GB) tellen.’ (‘De huurling’) Maar ze doen waar ze tegen zijn, ze worden wat ze verachten.

Golem

In het verhaal ‘Een opvoeding’ in Bloodshed - waaraan Ozick begon te schrijven toen ze haar eerste, poëtische roman Trust (1966), over Verheven Kunst en haar thema's, had voltooid - is de ogenschijnlijk briljante studente Una zo kneedbaar als een golem. Ze adoreert een voor haar perfect echtpaar. Zij zijn haar superego. Maar schijn bedriegt. Het paar speelt slechts uiteenlopende rollen en gebruikt Una om de eigen onmacht te verdoezelen. De vraag achter ‘Een opvoeding’ luidt: is iemand goed op te voeden, kan iemand via het onderwijs tot (maatschappelijke) verheffing komen?

Cynthia Ozick laat in Bloodshed zien dat mensen die zichzelf rationalist noemen niet altijd rationeel handelen. Soms bereiken ze een staat van levitatie, een verschijnsel waarbij de mens in opperste exaltatie los van de aarde kan komen. De rationalist die een magische daad stelt: dat kan in het kannibalistische universum van Ozick. Iemand doet wat hij eigenlijk wil bestrijden.

Originaliteit bestaat niet, zegt het schrijfsterspersonage in ‘Usurpatie’ (de filosofe Hester Lilt in Ozicks laatste roman The Cannibal Galaxy zegt het haar na, al sluit ze haar eigen artistieke dochter van die opvattingen uit). Ze verklaart zich tegen denkbeelden en vóór verhalen.

[p. 52]

Iedere schrijver (van Shakespeare tot Dostojewski) steelt van anderen, is in het schrijven kannibalistisch bezig. Waarom? Wellicht om zich boven de dreigende vergetelheid te verheffen, beroemd te worden. Een vorm van levitatie, kunst als semi-religieus middel om onsterfelijk te worden.

Niet toevallig heet de derde verhalenbundel van Ozick Levitation (1982; haar eerste draagt de veelbetekende titel The Pagan Rabbi, een heidense rabbi...). Het titelverhaal beschrijft een schrijversechtpaar. Hij is joods, zij identificeert zich met hem en wordt een ‘Oude Hebreeuwse’. Ze zijn traditionele schrijvers die zich niet uit hun evenwicht willen laten brengen door verhalen over de crisis van de roman en het einde van het personage en het verhaal. Ze hebben afgesproken nooit over schrijvers te schrijven. Als je personage niet echt is, redeneren ze, verval je in narcisme en solipcisme. Ze zijn echter zelf narcistisch en willen hogerop. Ze omhelzen de verbeelding, maar blijven tweederangs schrijvers. Ze zijn op macht gefixeerd, maar blijven zelf machteloos. Ze blijven anonieme middelmatigen. Toch stelt de vrouwelijke helft van het schrijversechtpaar op een feestje dat ze thuis hebben georganiseerd (de beroemde auteurs zijn weggebleven) een magische daad. Plotseling, als haar echtgenoot voor de zoveelste keer een door de herhaling krachteloos geworden verhaal over een historische moord op joden vertelt, ziet ze de kamer ‘als een ark op de wateren’ oprijzen. De rationele schrijfster heeft een visioen. De slotzin van ‘Levitatie’ luidt: ‘Alle joden bevinden zich in de lucht.’ Alles is een wonder, denkt ze. Krampachtig probeert het echtpaar zich een verleden te verschaffen om zo in de toekomst hogerop te kunnen komen in de (literaire) wereld.

De novelle ‘Puttermesser en Xanthippe’ in Levitation is een relaas dat zich tussen hemel en hel, corruptie en paradijs bevindt. De toegewijde Newyorkse ambtenares Ruth Puttermesser wil carrière maken. Haar persoonlijke verliezen wil ze als het ware goedmaken. Ze verschaft zich al lezende een verleden. Amerika is voor haar nog een onbeschreven blad. Ze leest, en leert Hebreeuws. Ze droomt van een ideaal ambtenarenapparaat zonder corruptie en vriendjespolitiek en van een harmonieus en paradijselijk New York. ‘Ze geloofde in het aanwenden van de fantasie.’ En ‘Ze verbeeldde zich dochters.’ Toch noemt ze zich, zoals zovele Ozick-personages, een rationaliste en geen mystica.

Ze komt tot een magische daad als haar carrière bergafwaarts gaat. In navolging van een Praagse rabbi vele eeuwen geleden creëert ze, uit potaarde, een golem (een meisje) om zo haar droom te kunnen realiseren. Ze gebruikt Xanthippe (in de Oudheid de twistzieke vrouw van Socrates) als superego. Xanthippe noemt haar moeder. In haar, door Ozick uitgeschreven, fantasie wordt New York gereanimeerd en verlost (van het kwade). Maar de golem gooit uiteindelijk toch roet in het eten door het aan te leggen met de ex-minnaar van Puttermesser. Puttermesser is inmiddels, dankzij de inzet van de golem, burgemeester van de stad geworden. De golem, in de joodse mystiek en kabbala de door middel van mystieke krachten kunstmatig gevormde mens (een homunculus), heeft geen ziel. Ruth Puttermesser voelt zich gedwongen haar creatie te vernietigen. Dat alles gebeurt volgens de joodse golem-rituelen. ‘Te veel Paradijs is hebzucht.’ De verheffing is niet gelukt. Ze moet ontslag nemen als burgemeester. De middelmatigheid en de rotzooi doen weer hun intrede. Puttermesser staat andermaal met beide voeten op de aarde.

Bedrog der pedagogiek

Tussen paradijs en hel is in Ozicks meest recente roman The Cannibal Galaxy (1983) tussen hooizolder en kelder geworden. Het levitatie-thema concentreert zich deze keer rond het onderwijs en de ex-astronoom en schoolhoofd Joseph Brill.

Brill reikt naar de sterren, maar zakt ten slotte weg in vergetelheid, in het zwarte gat van de tijd en de eeuwigheid en het oneindige heelal. Hij grijpt hoog maar valt diep: In wezen gaat The Cannibal Galaxy over wat er tussen hooizolder en kelder zit: middelmatigheid. De top of niets, luidt Brills adagium. Ad astra is zijn credo. Hij ziet louter normalen of abnormalen, niets er tussenin. Hij haat middelmatigheid. Hij is echter zelf de vleesgeworden mediocere figuur. Joseph Brill wordt wat hij zijn hele leven lang denkt te bestrijden.

Brill is een in Parijs geboren joodse viswinkelierszoon die zijn verleden ziet wegvallen als de Nazi's toeslaan in de Tweede Wereldoorlog en zijn familie weghalen. Hij duikt onder bij de nonnen in een kelder vol boeken van een liberale priester, en later bij een boer op de hooizolder. In de kelder vergeestelijkt hij. Lezen is zijn passie. Op de hooizolder voelt hij zich eerder een beest en leest amper: van geest tot beest.

Hij vraagt zich af tot welke wereld hij behoort. Het lezen van een zekere Edmond Fleg brengt hem tot een inzicht dat hij zijn verder leven niet zal loslaten. Hij neemt als het ware de flegmatische geest van Fleg aan, usurpeert hem. Hij heeft een visie: ‘De fusie van het wetenschappelijke Europa en het verbrande Jeruzalem. De gratie van Madame de Sévigné's bloemrijke binnenhof gekoppeld aan de volmaakte sereniteit van een gezuiverde sabbat.’ (Madame de Sévigné, althans een beeld van haar in een museum, zag hij als jongetje abusievelijk voor Rachel, de moeder van Israël, aan; zij gaf mede vorm aan de Franse literatuur, deze ‘actrice met de rode muiltjes’ die gek was op haar dochter: Joseph Brill verafgoodt Madame de Sévigné, die op haar beurt haar dochter verafgoodde.)

Brill wordt voorspeld, door een oude schrijver in Engeland en door een rabbi in Parijs, dat hij onderwijzer zal worden en zal gaan trouwen. En inderdaad, hij beantwoordt niet zozeer aan die voorspelling maar voert die eerder uit. De toekomst lijkt voor hem de uitwerking van koel, vroeg inzicht. Na de Tweede Wereldoorlog emigreert hij naar de Verenigde Staten, sticht daar de Edmund Flegschool met zijn tweeledige onderwijsprogramma, trouwt op latere leeftijd en krijgt een zoon.

Maar in het Middenwesten van de Verenigde Staten treft hij louter middelmatigheid aan, zowel onder de leraren, leerlingen als de ouders. Zijn ideaal om via het onder-

[p. 53]

wijssysteem van eigen makelij de briljante kinderen te verheffen blijkt een illusie. Zijn ‘Sorbonne ontstaan uit een verbannen Eden’ wordt geen paradijselijke onderwijstuin waar iedereen tot grote hoogte opbloeit. Joseph Brill ziet geen vooruitgang maar de eeuwige terugkeer van hetzelfde.

De taalfilosofe Hester Lilt - die Brill aan Madame de Sévigné doet denken - legt zijn falen bloot. Zij, die haar dochter bij hem op school doet, beschuldigt hem ervan, in een van de vele heftige telefoongesprekken die ze voeren dat hij te snel het bijltje erbij neergooit, dat hij is geworden wat hij haat: een mediocere figuur, een tiran die mensen naar zijn vastgeroeste onderwijsdenkbeeld wil kneden.

In een college van haar dat Brill bijwoont spreekt ze over voorbestemdheid, over de verrassing die voorspelbaar is, over het bedrog van de pedagogie die niet uitgaat van de laatste testgegevens maar van nooit verlaten vooronderstellingen, vooroordelen en van de begintest. Het bedrog bestaat eruit dat de pedagoog te vroeg stopt en een eenmaal ingenomen standpunt niet meer wenst te verlaten. Joseph Brill is niet bij machte verschillende mogelijkheden te onderkennen. Hij is gespeend van onderwijskundig inzicht en voorziet niet dat Hester Lilts dochter Beulah een beroemd beeldend kunstenares wordt. Zij bereikt de levitatie, hij blijft ook in de Verenigde Staten op zijn hooizolder zitten en wordt ten slotte door het vraatzuchtige heelal opgeslokt. Zijn in Europa opgedane denkbeeld van het samengaan van Parijs en Jeruzalem valt in duigen. Het Parijse Jeruzalem wordt een rokende puinhoop. ‘Europa het kannibalistische heelal.’

Ad astra

Joseph Brill wil een historische rol spelen maar wordt vergeten (Beulah weet zich later, als ze voor een tv-programma wordt geïnterviewd, niets meer van haar school te herinneren). ‘Freud, Spinoza, Einstein. De geest, het universum, de kloof ertussen. Het daagde hem dat hij in de kloof leefde.’ Geen uitzicht, geen inzicht, geen mogelijkheden zich een andere identiteit aan te meten. Te oud, te star.

De filosofe Hester Lilt verdwijnt naar Parijs met haar kind. In een van de telefoongesprekken heeft hij haar ervan beschuldigd haar eigen kind te kannibaliseren (maar ze had de hoorn er al opgesmeten). Echter, uitgerekend hij wordt door haar geplunderd, in zijn hemd gezet, sterfelijk gemaakt, onsterfelijk belachelijk gemaakt. Brill is niet de god in zijn eigen onderwijswereldje. De school eet hem op, schuift hem terzijde.

Zijn zoon wordt onderwijzer. Alweer de eeuwige terugkeer van hetzelfde. Naphtali en zijn vader zien niets in kunst. Zij denken in uitersten, in vastgelegde patronen, in geordende rijtjes, in eenduidige testuitslagen. Kunst is het scheppen van mogelijkheden die niet waren te voorzien. Op die wijze kan de kunst wellicht aan het kannibalisme ontsnappen.

De literaire kunst van Cynthia Ozick wil naar de sterren reiken; de verbeelding neemt het op tegen de domme idolatrie, de statische verafgoding, de geestelijke immobiliteit, de middelmatigheid. De ster van Joseph Brill dooft. Maar het Ad astra blijft hoorbaar in het werk van Ozick.