Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 35]

Joop van Helmond
Wat zijn schrijvers?
Het oeuvre van I.S. Singer

‘Als iemand die je na staat sterft, is hij de eerste weken na zijn dood heel ver weg, zo ver weg als iemand die je dierbaar is maar zijn kan. Met de jaren komt hij weer dichterbij en kun je met hem leven. Zo gebeurde het met mij ook. Polen, het joodse leven in Polen, staat nu dichter bij me dan toen.’ Zo luidt het antwoord van Singer op de vraag van Philip Roth of hij niet bang was dat hij, toen hij uit Europa naar Amerika ging, de voeling met zijn materiaal zou verliezen.

Singer is Amerikaan en jood, maar maakt hem dat tot een joods-Amerikaans auteur? Singer heeft Saul Bellow eens gevraagd of hij zich als een joods schrijver beschouwt. Bellow antwoordde dat hij zich beschouwt als een Amerikaan die toevallig ook nog jood is.

Singer zelf noemt zich in de eerste plaats een Jiddische schrijver, geen joods schrijver. Voor hem is een joods schrijver iemand als zijn vader, die altijd over godsdienst schreef, maar Isaac schrijft te vaak over dingen die in de joodse religie slecht zouden vallen. Verder volstaat het een joods schrijver niet om de joodse mensen in New York of Chicago te kennen. Hij moet ook meer weten over de traditie. Je moet niet alleen je held kennen, maar ook de vader en grootvader van de held. In mijn geval ken ik de grootouders van de Amerikaanse jood, maar ik weet niet genoeg over de Amerikaan, omdat ik niet in Amerika ben opgegroeid. Dat zijn allemaal tekortkomingen die de tijd zal moeten opheffen.

Singer schrijft dan ook nooit over mensen die in Amerika zijn geboren, maar over immigranten als hij zelf. Hij, die werd geboren in 1904 in Leoncin in Polen, als de tweede zoon van Pinchas Mendel Singer, een arme chassidische rabbijn uit Tomaszow, en Bathsheba Zylberman, een rabbijnsdochter uit Bilgoraj. Thuis was religie, het judaïsme, ‘bijna de lucht die we inademden. Ik ben grootgebracht met drie dode talen - het Herbreeuws, het Aramees en het Jiddisch (de laatste wordt door sommigen niet eens als een taal beschouwd) - en in een cultuur die ontstond in Babylon: de talmoed. Het cheder waar ik les kreeg was een kamer waar de leraar at en sliep en waar zijn vrouw kookte. Daar leerde ik geen rekenen, aardrijkskunde, natuurkunde, scheikunde of geschiedenis, maar de wetten aangaande een ei dat op een hoogtijdag was gelegd en de offers die werden gebracht in een tempel die tweeduizend jaar geleden werd verwoest. Hoewel mijn voorvaderen zich al zes- of zevenhonderd jaar voor mijn geboorte in Polen hadden gevestigd, kende ik maar een paar woorden Pools. We woonden in Warschau in de Krochmalnastraat, die best voor een getto door zou kunnen gaan.’

In Warschau strekt zijn wereld zich aanvankelijk niet verder uit dan dat ‘getto’ en zijn enige vlucht is het balkon van de woning in de Krochmalnastraat, waar hij neerkijkt op het leven op de binnenplaats en vaag de grote levensvragen formuleert.

Isaacs vader trouwde op zijn eenentwintigste en werd door de sjtetl in Leoncin gevraagd hun rabbijn te worden, zonder dat hij daarvoor was opgeleid. Gedreven door geldnood wordt hij uiteindelijk rabbijn in Warschau, waar zijn gezin karig leeft van wat de geloofsgemeenschap hem geeft.

De beth-din, het rabbinaat, fungeerde in die tijd nog zoals in de dagen van de talmoed. Het was een mengsel van een rechtbank, een synagoge, een studiehuis en zelfs het toevluchtsoord voor hen die wilden praten en om advies kwamen over geestelijke en sociale problemen. Er werd getrouwd en gescheiden, er werden geschillen uitgevochten en uitspraken gedaan volgens de joodse moraal, en zij die Pinchas Mendel kwamen consulteren betuigden hun instemming met zijn ‘uitspraken’ door de punten van een zakdoek aan te raken. Het rechtvaardigheidsgevoel van Isaacs vader ondervond grote achting en Isaac liet geen gelegenheid voorbij gaan getuige te zijn van deze ‘hoorzittingen.’

Isaac Bashevis Singer

[p. 36]

Isaacs moeder had, voor ze op haar zeventiende trouwde, al veel gelezen en gestudeerd. Deze ‘geleerde’ rabbijnsdochter wordt in Singers boeken vaak beschreven als een wijze rebbetzin vervuld van twijfels. Ze las dagelijks de krant en assisteerde haar man vaak in moeilijke zaken voor de beth-din.

Zoals elk rechtgeaard joods jongetje bestudeerde Isaac op jesjiva en cheder de heilige boeken, de thora, de talmoed, de gemara. Maar uit de kasten van zijn vader maakte hij, aanvankelijk stiekem, kennis met de kabbala en ook het Boek des Verbonds, waarin allerlei wereldse zaken steeds werden teruggebracht tot door God geschapen gegevens. In die boeken wemelde het van demonen en engelen, dibboeks en boze geesten, kwade krachten en tovenarij.

Isaacs oudste broer, Jozua, bezat alle wereldsheid van zijn moeder en heette al gauw ‘afgedwaald van het recht pad’. De ‘heilige’ Mosje, zijn jongere broer, zou beslist zijn vader opvolgen. Isaac zelf verenigt beide kanten in zich. Het gemak waarmee hij in zijn werk van de synagoge naar het bordeel verhuist en serafim en dibboeks door elkaar laat lopen, moet zijn oorsprong vinden in de tweeslachtigheid die Isaac bij zijn ouders aantrof. Toch verstaat Singer de kunst om mystiek en het rationele niet klakkeloos aan elkaar te koppelen, hij draagt ze aan in een twijfel zaaiende antithese, waardoor een beeld en een sfeer ontstaan die tegelijk verlangen en ironie weergeven in zowel bovenaardse als wereldse zaken. Hij schept een wereld die soms aan Hieronymus Bosch doet denken en toch ook vertrouwd is.

Ik bestond op diverse niveau's. Ik was een jongen die op cheder zat en tegelijk verdiepte ik me in de eeuwige vraagstukken. Ik zette vraagtekens bij de gemara en probeerde de mysteries van Zeno te verklaren. Ik bestudeerde de kabbala en speelde tikkertje en verstoppertje met de jongens op de binnenplaats. Ik was me ervan bewust dat ik heel anders was dan andere jongens en ik schaamde me daar diep voor. Ik las tegelijkertijd Dostojevski in een Jiddische vertaling en stuiverromannetjes die ik voor een kopeke in de Twardastraat kocht. Ik leed onder zware inzinkingen en was ten prooi aan hallucinaties. Mijn stemmingen wisselden snel. Nu eens was ik in extase en kort daarop slachtoffer van vertwijfeling. De oorzaak van mijn mistroostigheid was vaak dezelfde - diep medelijden met hen die leden en die door de generaties heen hadden geleden. Ik leefde in een wereld vol wreedheid. Ik werd niet alleen gekweld door het lijden van mensen, maar ook dat van dieren, vogels en zelfs insekten. Ik was nog een kind, maar ik had al dezelfde visie op de wereld als vandaag de dag - het was een enorm slachthuis, een grote hel. Van mijn broer las ik een boek waarin een hoofdstuk aan Malthus was gewijd. Malthus toonde op de allerduidelijkste wijze aan dat talloze wezens worden geboren om te sterven, omdat de wereld anders zo overvol zou raken dat iedereen zou verhongeren of worden doodgedrukt. Ik las deze waarheden, waarvan ik wist dat niemand ze kon ontkennen en tegelijkertijd had ik het gevoel dat ik vergif slikte. In de boeken van de kabbala vond ik enige troost. Omdat we zo ver afstonden van God en Zijn goedgunstigheid, had Hij ons het grootste geschenk uit Zijn schatkist gegeven - vrije wil. De wereld is, zou je kunnen zeggen, de zwakste schakel in Gods keten, en een keten is even sterk als zijn zwakste schakel.

Ook op andere manieren komt Isaac in contact met die gruwelijke wereld. Op slinkse wijze weet hij aan boeken te komen en leest de Jiddische schrijvers Mendele Mocher Sforim, Sjolem Aleichem, Jacob Cohen, maar ook Strindberg, Toergenjev, de Maupassant en Tolstoi. Hij maakt kennis met de filosofie van Spinoza, die een belangrijke invloed zal krijgen op zijn wereldbeeld. Zoals Singer zelf zegt komt zijn latere belangstelling voor Baruch Spinoza voort uit zijn pogingen de kabbala te bestuderen.

Het nettoresultaat is dat Isaac Singer vegetariër wordt en tot op de dag van vandaag een gelovig mens is die wordt geplaagd door grote twijfels.

Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt is Isaac tien jaar oud. In Warschau maakt het gezin Singer barre tijden door en in het jaar van Isaacs Bar Mitzvah, 1917, vertrekt hij met zijn moeder en zijn broer Mosje naar Bilgoraj, waar de familie van zijn moeder woont en het leven draaglijker is. Daar wordt Isaac opgenomen in een door de eeuwen onveranderde joodse traditie en hij zal zich de jaren in Bilgoraj herinneren als ‘een kans om te aanschouwen hoe ons verleden werkelijk is geweest. Het leek of de tijd terugliep. Ik leefde midden in de joodse geschiedenis.’ Zonder die jaren zou hij misschien nooit zijn eerste roman Satan in Goray hebben kunnen schrijven en ze bleken tevens een schatkist voor vele andere verhalen die hij later zou schrijven.

Pas als zijn broer Jozua, als redacteur van het tijdschrift Literarishe Bletter, hem een baantje als corrector aanbiedt, keert Isaac in 1923 terug naar Warschau. Ter aanvulling van zijn inkomen zet hij zich aan het vertalen in het Jiddisch van het werk van Knut Hamsun, Stefan Zweig en Erich Maria Remarque. Aarzelend biedt hij tevens zijn eerste korte verhalen ter publikatie aan bij kranten en tijdschriften en gebruikt daarvoor het pseudoniem Isaac Bashevis, de naam die is afgeleid van de voornaam van zijn moeder in het Jiddisch, Bas-Sjeva. Hij liet het Singer vallen om niet te worden verward en niet te teren op de reputatie van zijn broer Jozua.

Hoewel Isaac vaak op de Schrijversclub kwam had hij toch weinig echte vrienden en men herinnert zich hem als een soort kluizenaar, zij het een speciaal soort. Een kluizenaar met een hartstocht voor het leven, esoterische boeken, vrouwen en steeds nieuwe ervaringen. Een roodharige jongeman met blauwe ogen, met verlegen manieren, die het leven hartstochtelijk en tegelijk met een groot fatalisme benaderde.

Passie is er altijd, in ieder mens, hoewel de kwaliteit en de kwantiteit bij ieder verschillen. Voor mij kan er zonder hartstocht geen literatuur bestaan. Passie

[p. 37]

betekent dat je de dingen diep voelt; of het nu gaat om seks of nationaliteit, als onze gevoelens hevig worden en we hartstochtelijk worden, toont de mens zich helemaal met al zijn goede en zijn slechte kanten. Het zijn hartstochtelijke mensen die anderen vernietigen, zich zelf te gronde richten, terwijl hartstocht mensen ook kan helpen. Als de mens hartstocht wordt ontzegd zijn we niet meer dan planten. Als je je te lang op iets concentreert raak je erdoor vervoerd en ga je je na een tijdje als een idioot gedragen. Ik kies altijd hoofdpersonen met een hartstocht voor iets, hetzij religie, of vrouwen, of mannen met een hartstocht voor andere mannen, of vrouwen die zich hartstochtelijk aangetrokken voelen tot andere vrouwen. Een onverschillig personage levert geen literatuur op. Ik ben iemand die hevige passies kent en als ik die al niet heb in werkelijkheid dan toch in heftige dagdromen. In mijn dromen bind ik de strijd aan met allerlei vijanden, denkbeeldig of echt. Niets is zo reëel als twee mensen die elkaar liefhebben, met elkaar naar bed gaan, samen kinderen krijgen en een leven opbouwen, binnen of buiten een huwelijk. Ik denk dat een boek schrijven zonder liefde zinloos is. Veel schrijvers hebben dat wel geprobeerd, maar het lukt niet, want alleen door liefde wint een schrijver aan hartstocht en daardoor wordt literatuur gemaakt die de naam waardig is.

Singer beschrijft veel in zijn werk uit zijn eigen leven en met de nodige verdichting vrijwel altijd naar waarheid. Zo ook over zijn liefdes, de dwaasheid van hartstochtelijke verhoudingen, de hartstochtelijkheid van de dwaasheid die hem reëeler voorkomt dan de grote liefde.

Tussen Sjosja, het meisje uit zijn jeugd en Runya (haar ware naam onthult hij niet), de moeder van zijn enige zoon, ligt een hele reeks verhoudingen die vrijwel allemaal hun neerslag hebben gevonden in zijn werk. De joodse jongen, wiens vroegste ideaal was nog eens te trouwen met een vrome ‘joodse dochter die nog maagd was’, groeide uit tot een man voor wie eenkennigheid, orthodoxie en monogamie niet strookten met zijn ‘protest tegen een macht zo groot als God zelf.’ Als in 1935 zijn vriendin Runya met zijn zoon Israël naar Rusland wil, kiest Isaac voor Amerika, waar zijn broer Jozua inmiddels naam heeft gemaakt en hem in het zadel kan helpen. Rusland bleek niet het beloofde land en zijn zoon komt met zijn moeder uiteindelijk in Palestina terecht, ongeveer te zelfder tijd dat de moeder van Singer met zijn broer Mosje waren dood gevroren in een Russische trein. Isaac Singer zal zijn zoon pas twintig jaar later terugzien. Isaacs vader sterft vier jaar na hun laatste ontmoeting in Warschau. Dat bezoek van zijn vader aan Warschau wordt in Op Zoek ontroerend beschreven.

In Polen verscheen Singers werk in het Jiddisch, meestal als feuilleton in kranten en tijdschriften. In boekvorm verscheen in 1935 alleen Shoten an Goray (Satan in Goray). Als Singer in datzelfde jaar via Parijs in Amerika aankomt is een van zijn eerste teleurstellingen het feit dat het Jiddisch daar vrijwel niet meer wordt gesproken. Bovendien beweren uitgevers dat niemand zit te wachten op verhalen over dibboeks en boze geesten, noch over het leven van twee eeuwen terug in het oude Polen. Tevens merkt hij dat hij zijn greep op het Jiddisch verliest. Hij voelde zich als een geweldige minnaar die ineens impotent was geworden.

Op mijn dertigste was mijn rode haar uitgevallen, had ik waterige blauwe ogen, gezwollen oogleden, ingevallen wangen en een uitstekende adamsappel. Mijn huid was ziekelijk bleek, mijn neus dun en wit, mijn kin puntig en mijn borst plat. Vaak vond ik dat ik er net uitzag als een uit mijn eigen verhalen gestapte kobold.

In Amerika duurt het lang voor Singer weer aan het schrijven komt. Di Familie Mushkat, waaraan hij begint na de plotselinge dood van zijn oudste broer in 1944, verschijnt in 1950 tegelijk in het Jiddisch, het Engels en het Hebreeuws. Singer is dan al zeven jaar Amerikaans staatsburger en tien jaar getrouwd met Alma Wasserman. Op het autobiografische Main Tatn's Beth-Din Shtub (In My Father's Court) na is het het laatste werk dat in boekvorm in het Jiddisch verschijnt. Tot op de dag van vandaag wijkt Singer echter niet af van zijn gebruik om eerst zijn verhalen en romans gedeeltelijk of in delen in het Jiddisch te publiceren alvorens er een Jiddische vertaling van komt.

Op de vraag waarom hij nog steeds in het Jiddisch schrijft antwoordt Singer: ‘In de eerste plaats schrijf ik graag spookverhalen en wat past er beter bij een spook dan een uitstervende taal? Hoe doder de taal des te levender het spook. Spoken zijn dol op het Jiddisch, ze spreken het allemaal. In de tweede plaats geloof ik in de wederopstanding. Ik ben er zeker van dat de Messias spoedig zal komen en dat miljoenen Jiddisch-sprekende joden op een dag uit hun graf zullen opstaan, en de eerste vraag die dan zal worden gesteld is, “wat voor nieuwe Jiddische boeken zijn er de laatste tijd uitgekomen?” In de derde plaats is het Herbreeuws tweeduizend jaar lang een dode taal geweest en op een dag is ze opeens weer tot leven gekomen. Wat er met het Hebreeuws is gebeurd kan ook met het Jiddisch gebeuren, alleen heb ik geen flauw idee hoe. In de vierde plaats is het Jiddisch de enige taal die ik echt goed ken. Dat is natuurlijk een ondergeschikte, maar toch een goede reden. Over het Jiddisch als taal bestaan dezelfde misverstanden als over de “sjtetl”. Er wordt gezegd dat het Jiddisch zo apart zou zijn, dat het idiomatisch onvertaalbaar is. Dat is helemaal niet zo. Ik vind het een taal als ieder andere taal. Natuurlijk bestaat er een verband met het joodse leven, net zo goed als het Engels verbonden is met de Engelsen en het Turks met de Turken. Het gaat er alleen om wat je in die taal schrijft. Je kunt dat goed doen of slecht.’ Overigens ontstaan de meeste vertalingen van Singers werk uit het Engels, dat op haar beurt vaak op rekening komt van Joseph Singer, de neef van Isaac. Voor Singer is echter die Engelse vertaling bijzonder belangrijk, want hij brengt tijdens de vertaling veel wijzigingen aan en voegt er stukken aan toe en schrapt in de oorspronkelijke tekst. ‘Daarbij vergeet ik nimmer de uitlating van de kabbalisten: de mens heeft

[p. 38]

tot taak zijn vergissingen te verbeteren die hij in deze wereld en in vorige levens heeft gemaakt,’ aldus Singer in zijn voorwoord bij zijn meest recente verhalenbundel The Image (De Echtscheiding).

Theoretisch kan joodse literatuur in elke taal geschreven worden. Niettemin is het een feit dat joodse kunst het sterkst is als de joden hun eigen specifieke leven leiden, hun eigen taal spreken, hun eigen gewoontes cultiveren en hun eigen tradities aanhouden. Hoe rijker de voedingsbodem, des te sterker wordt de plant. Assimilatie is een schrale bodem voor creativiteit. Nog niemand heeft ooit een groots werk geschreven over geassimileerde mensen, en zelfs als een schrijver erin slaagt om er een goed portret van te schilderen, moet hij zich zelf wachten voor assimilatie.

Tijdens een ontmoeting met Menahem Begin in New York, na de bekendmaking van de toekenning van de Nobelprijs, ziet Singer kans om de monoloog van de minister-president even te onderbreken om te zeggen dat hij vindt dat in Israël te lang is neergekeken op het Jiddisch, dat eigenlijk de tweede taal zou moeten worden in dat land. Gevraagd naar het verband tussen de toekenning van de Nobelprijs voor de Vrede aan een Pools-joodse politicus (Begin samen met Sadat) en de prijs voor de Literatuur aan een Pools-joodse schrijver, antwoordt Singer dat er geen verband bestaat. ‘Ik wil vrede in Israël, of Begin nou een prijs krijgt of niet. Ik heb de prijs gekregen voor iets wat ik al heb gedaan, Begin en Sadat hebben hem gekregen voor iets wat ze nog moeten doen.’ Ik heb er eens de geschiedenis van de Nobelprijs op nageslagen die recent is gepubliceerd door een lid van de Akademie, Kjell Espmark, en vond mijn vermoeden bevestigd dat de bekroning van Singer in 1978 de kentering inluidt bij de Nobel-jury naar het bekronen van ‘onbekende’ schrijvers.

Singer schreef tot dusver zeven romans, vijftien verhalenbundels voor kinderen en nog eens dertien bundels korte verhalen. Hij heeft altijd een voorkeur gehad voor het korte verhaal, waarin hij zich sterker voelt dan in zijn romans, omdat hij minder gevaar loopt te verzanden in het soort intellectualisme dat voor hem bepaalde boeken onverteerbaar maakt. Hij is de meesterverteller op de korte baan, die amuseert en voor alles de aandacht van de lezer wil vasthouden. ‘Wat zijn schrijvers?’ zegt Aaron Greidinger (alias Singer?) in Shosha. ‘Hetzelfde soort kunstenmakers als goochelaars. Op de keper beschouwd heb ik meer bewondering voor iemand die een ton op zijn voet kan laten balanceren dan voor een dichter.’

Iets van de afschuw voor het intellectualisme is terug te vinden in de redenen die Singer opgeeft voor het schrijven van kinderboeken. Toen hij de National Book Award kreeg voor een verhaal over zijn eigen jeugd, A Day of Pleasure, vatte hij de vijfhonderd mogelijke redenen samen in een tiental: ‘Kinderen lezen geen recensies, ze zijn niet op zoek naar hun identiteit, ze lezen niet om zich te bevrijden van schuld of vervreemding, ze zitten niet verlegen om psychologie, ze hebben een hekel aan sociologie, ze proberen niet om Kafka of Finnigans Wake te begrijpen, ze geloven nog in God, het gezin, engelen, duivels en heksen, ze zijn dol op spannende verhalen, niet op commentaren, richtlijnen en voetnoten, als een boek ze verveelt geeuwen ze openlijk zonder schaamte of vrees kenners voor het hoofd te stoten, en tot slot verwachten ze van hun geliefde schrijver niet dat hij de mensheid zal verlossen. Alleen volwassenen koesteren dat soort illusie.’

Denkt Singer bij het schrijven aan zijn lezers? Zijn antwoordt klinkt als een credo:

Voor mij gelden drie voorwaarden om tot een boek of een verhaal te komen. Het moet een verhaal zijn met een begin, een midden en een slot. Ik moet ook de drang voelen om het te schrijven en soms ontbreekt die. Maar de belangrijkste voorwaarde is de overtuiging of minstens de illusie dat alleen ik dit verhaal kan schrijven. Als ik het gevoel heb dat een ander het ook zou kunnen begin ik er niet aan. Dan is het niet mijn verhaal. Het enige publiek waarvan ik me bewust ben - lach niet - ben ik zelf. Ik moet me zelf kunnen onderhouden. Ik moet kunnen schrijven met een gevoel dat mensen alles weten wat ik ook weet - ik schrijf niet voor vreemden.’

De meeste citaten zijn ontleend aan:

Paul Kresh, Isaac Bashevis Singer, The Magician of West 86th Street

The Passions of Isaac Bashevis Singer, een film van Erwin Leiser

Irving H. Buchen, Isaac Bashevis Singer and the Eternal Past

Isaac Bashevis Singer, Op Zoek (de vertaling van A Little Boy in Search of God/ A Young Man in Search of Love)

En uiteraard Singers overige werk.