Bzzlletin. Jaargang 15-16

Aart van Zoest
Nico Scheepmaker
Droite de Réponse

‘Jode, jode...’ riepen de supporters van FC Den Haag naar de Ajax-supporters. Een verslaggever vroeg: waarom? Het verbluffende antwoord: ‘Omdat het allemaal joden zijn.’ Zo verbluffend dat ik in de lach schoot toen ik het las. Wat niet weg neemt dat ik de lat er overheen zou hebben laten leggen, als ik hoog bij de politie was. Het gescheld vond plaats onder politiebegeleiding. Dat kan toch niet. Het mag niet, en de politie moet bijdragen aan handhaving van de wet. Maar het waren jongens. Wie weet aardige jongens, ergens. En onze maatschappij is permissief. Juist, daarom. In een permissieve maatschappij geven we de jeugd waar ze om vragen. Deze Haagse lieverdjes vroegen om een pak op hun donder, om eindelijk eens de grenzen te kunnen ontwaren van het Land van het Eindeloze Geduld waarin ze met hun agressieve landerigheid geen raad weten.

Er is maar één land waar het gebruik van het woord Jood ook als scheldwoord kan worden getolereerd. Dat is het land van de literatuur. Dit is geen prettige, geen populaire waarheid. Maar prettig en populair zijn geen adjectieven die bij het woord waarheid horen.

Het is wel prettig en populair om publiekelijk te kunnen laten zien dat je morele ondergoed in de driedubbele Dash gewassen is door de vinger te leggen op antisemitisme in het werk van Kellendonk, Fassbinder, Shakespeare, Dostojewski - ik noem een paar minder verdachten. Of zal ik het meteen maar weer eens hebben over Céline?

In zijn Parijs dagboek 1941-1943 (Privé-Domein, Arbeiderspers) noteert Ernst Jünger op 7 december 1941: ‘Hij (=Céline) sprak zijn bevreemding en zelfs verbazing uit over het feit dat wij soldaten de joden niet doodschieten, ophangen, uitroeien’. Céline zou hebben gezegd: ‘Als ik een bajonet had, dan wist ik wel wat me te doen stond’.

Sommigen zeggen: ‘Van zo iemand wil ik geen boek lezen, al is het nog zo prachtig.’ Het is een standpunt dat ik erg begrijpen kan, al deel ik het niet. Moeilijk, ik besef het. Sinds ik een aantal schrijvers in levenden lijve heb meegemaakt is me de lust om me met hun werk bezig te houden enigszins vergaan.

Maar in het werk van Céline staan ook al vreselijke dingen. ‘Het zijn vampiers! Ontzaglijke stukken vuil, die terug moeten naar Hitler! Naar Palestina! Naar Polen!’ Ik pak maar een zinnetje uit Bagatelles pour un massacre, dat van 1938 is. (Natuurlijk moeten de jaartallen steeds worden vermeld als we het over Céline hebben.)

Je zou er bijna een beetje ongelovig over lachen, net als bij de woorden van die supporter van FC Den Haag.

Maar we weten met welke historische werkelijkheid zulke woorden in verband moeten worden gebracht, en dat maakt ze onverdraaglijk.

[p. 94]

Onverdraaglijk en intolerabel in de werkelijkheid. Onverdraaglijk maar niet intolerabel in de literatuur. Het speciale van literatuur is nu juist dat het een domein is waarbinnen alles mag. Sterker nog: alles moet. Een literatuur die zich niet tot taak zou stellen om alles te zeggen als dat nodig wordt geacht is geen literatuur. Bataille heeft gezegd dat de literatuur het kwaad aan het woord moet laten, ja voor het kwaad moet pleiten. Ik ben het er roerend mee eens. Net zo goed als ik het eens ben met milieu-activiste Liesbeth Beekhuis, die het moord en brand schreeuwen van groenen afdoende rechtvaardigt met de zin ‘Het milieu heeft geen mondje’. Als de groenen niet spreken voor het milieu, wie doet het dan wel? Als het kwaad zijn taal niet kan krijgen in de literatuur, waar dan wel?

Kerken zijn niet alleen plaatsen van devotie en stichtelijkheid, maar ook vrijplaatsen waar een vervolgde zich veilig weet. In die zin is de literatuur ook een soort kerk.

Het geval Céline is het meest extreme voorbeeld om te pleiten tegen censuur op literatuur. Of had ik Brasillach moeten noemen? Ook een collaborerende Franse schrijver. Maar die is gefusilleerd, na de bevrijding, in 1945. Om wat hij geschreven had? Hm. Gezegd moet worden dat hij de vrijplaats tijdens de oorlog verlaten had en zijn pro-nazi standpunten uitsprak als hoofdredacteur van een collaborateursblad. Vooral op grond daarvan is hij ter dood veroordeeld. Maar is hij er ook om doodgeschoten? De Gaulle was geneigd om gratie te verlenen maar zag een foto waarop hij meende Brasillach in Duits uniform te herkennen. Geen genade voor een Fransman die het uniform van de vijand had aangetrokken. De Gaulle vergiste zich. De man op de foto leek alleen maar op Brasillach. En de schrijver kon voor jonge fascisten van veertig jaar later tot een martelaar worden. ‘Brasillach, martelaar voor de vrijheid. De jeugd vergeet nooit.’ Ik heb het op de muur zien staan, in Meudon, eens de woonplaats van Rabelais, Rodin, Du Perron, van Doesburg, en van Céline. De verbijstering die ik voelde toen ik die woorden las lijkt wel wat op hetgeen ik ervoer bij de rauwe kreten van de Haagse jeugd. Neemt de menselijke dwaasheid nooit een eind? Of kan de literatuur ons op weg helpen naar beter begrip?

[p. 95]

Als antisemioticus valt het me desondanks op dat je begint met ‘Jode, jode...’. Dat is, als ik mij goed herinner, de letterlijke transcriptie van de weergave die een der dagbladen van het gescheld van de FC Den Haag-supporters gaf. Met die ontbrekende ‘n’ op het eind wordt zowel door de verslaggever als nu door jou aangegeven dat het niet om geletterde Haagsche jongelui ging, maar om de heffe des volks, die zich om die indruk te wekken, zo voeg ik ‘ch’ aan Haagsche toe om de geletterdheid van een ander soort Hagenaars aan te geven. Als vuistregel wordt doorgaans aangenomen dat wie zich niet in behoorlijk Nederlands kan uitdrukken ook niet geacht mag worden behoorlijk te kunnen denken, dus met die weggelaten ‘n’ geef je onbewust (?) aan dat je die Haagse voetbalsupporters als hersenloze domoren beschouwt die niet weten wat ze roepen. Dé Stoop, de voorzitter en redder van FC Den Haag, heeft dat trouwens gezegd. Die jongens van 16, 17 jaar hebben geen weet van de oorlog en roepen alleen maar wat om de Ajax-supporters te pesten en te treiteren, zonder te beseffen welke wonden zij daarbij openrijten. Ik geloof daar niets van. Als zij dat niet beseffen zouden zij het immers niet roepen, want kwetsen is nu juist het grote doel. De vindingrijkheid die daarbij aan de dag wordt gelegd is doorgaans niet erg groot, dat moet gezegd. Zo werden bij AZ-FC Groningen de Groningse spelers door de AZ-supporters (na een paar stevige overtredingen van de Groningers) uitgescholden voor ‘Boeren, boeren! ...’ De universiteitsstad Groningen telt tweemaal zoveel inwoners als de kaasstad Alkmaar, het lijkt dan ook geen rake typering om Groningers ‘boeren’ te noemen, zeker niet als dat door Alkmaarders gebeurt, maar zo subtiel redeneren de supporters nutuurlijk niet. Zij vonden dat de Groningers speelden als ‘onbehouwen lieden’, de associatie met boeren is, hoe clichématig ook, dan al gauw gelegd, dus vandaar: ‘Boeren, boeren!’

Met ‘jode, jode’ als scheldwoord is wat anders aan de hand. ‘Boeren, boeren!’ is rechtstreeks gericht tot de tacklende spelers, terwijl ‘jode, jode!’ tot de Ajax-supporters is gericht. De eigenlijke, door de televisie opgevangen strijdkreet was trouwens niet ‘jode, jode’ maar ‘Wij gaan op jodenjacht!’ Voor een deel wordt deze ‘slogan’ bepaald door ritme en metrum van de evergreen ‘Hij-ij-ij is een HON-delul!’ Het woord ‘jodenjacht’ bewijst trouwens wel, dat de tekstschrijvers ervan donders goed wisten wat er in de oorlog gebeurd is. De associatie van Ajax met joden is overigens allerminst iets van het laatste jaar. Ze dateert al van de tijd dat voorzitter Jaap van Praag en de internationals Sjakie Swart en Bennie Muller gezichtsbepalend waren voor Ajax. In de margetekst die ik bij Spel om de bal van Desmond Morris schreef, maak ik al melding van een spandoek ‘Joden stinken!’ bij Ajax-FC Utrecht in het seizoen 1980-1981. En hoe verder je teruggaat, hoe dichterbij natuurlijk de oorlog komt, en hoe beter de kennis van de supporters van de jodenvervolging moet zijn geweest. Die anti-joodse slogans zijn dan ook geen gevolg van onbenul, maar van berekende opzet.

Kwetsen is het doel waarnaar gestreefd wordt. Desmond Morris telde in Engeland niet minder dan zestig verschillende spreekkoren die bedoeld waren om te kwetsen. ‘Vele ervan zijn uiterst obsceen en die worden uit volle borst dwars door het stadion gegalmd, wat zeer pijnlijk is voor de deftiger bezoekers op de dure zitplaatsen. Ook bevatten vele ervan kwaadsprekerij en hier neergeschreven zouden ze als laster aangemerkt kunnen worden. Niets is te bar voor de opgewekte groepen zangers, noch suggesties van seksuele impotentie of abnormaliteit, noch beschuldigingen van zwakzinnigheid en verregaand alkoholisme. Als hun een persoonlijk probleem of menselijke zwakheid van een speler van de tegenpartij, een manager of zelfs een bestuurslid bekend is, dan wordt daar meedogenloos in lied na lied op gezinspeeld. Als zulke zwakheden niet voorhanden zijn, worden ze even zo vrolijk verzonnen.

Wat voor Engeland geldt, geldt ook voor Nederland, ‘Harmsen heeft een hoerenkit!’ verzon de F-side over Ajax' voorzitter, en Kees Kist, wiens vriendin van de verdenking van brandstichting werd vrijgesproken, kreeg nog jaren daarna te horen: ‘hij is een brandstichter!’ Het was geloof ik Kevin Keegan die na de dood van zijn vader door de vijandelijke supporters werd ontvangen met de song: ‘Keegan's Father!’, zoals

[p. 96]

bij ons Jan Jongbloed, de doelman van Go Ahead Eagles, eraan herinnerd werd dat zijn zoon op het veld door de bliksem gedood was. Men kwetst het beste op de zwakste plekken! Het meest verontrustende van die antisemitische voetbalyells vind ik daarom dat die 16-jarige jongelui ervan uitgaan dat het kwetsend is om voor jood uitgescholden te worden. De F-side heeft dat al jaren geleden onderkend en de scheldnaam ‘jood’ tot geuzennaam omgeturnd, zoals de Hollanders ‘ce ne sont que des gueux’ (‘het zijn maar schooiers’) als erenaam adopteerden in de Tachtigjarige Oorlog. Al jarenlang hangt in het hek voor de F-side de Israelische vlag, en ik heb ook wel eens Ajax-spandoeken gezien met ‘joden winnen!’ en ‘wij zijn superjoden!’ of zoiets erop. Ik heb geen idee of die ‘joodsvriendelijke’ spandoeken en vlaggen door joodse Ajax-supporters worden meegevoerd, maar ik heb daar zo mijn twijfels over en denk dat het hele begrip ‘joden’ zich wat de supporters en anti-supporters van Ajax betreft toch voor een deel heeft losgezongen van zijn betekenis.

Voor een deel. De behoefte om te kwetsen is nog steeds aanwezig, maar het besef dat het aanheffen van spreekkoren onder het oog van TV-camera's en toeziende buitenstaanders ook wel eens hoogst ZELFKWETSEND zou kunnen zijn, lijkt inmiddels te zijn verdwenen. Stel dat jij, diep in je hart, eigenlijk wel schik hebt in de Centrumpartij, als tegenwicht voor je vroegere PSP-tijd. Dat zou in theorie toch mogelijk kunnen zijn bij iemand die de lat over die Haagse supporters zou hebben laten leggen als hij bij de politie was geweest. Zou je daar dan ooit voor durven uitkomen voor de TV-camera of in het bijzijn van anderen dan gelijkgezinden? Ik niet. Maar die jongens zingen onbekommerd ‘Wij gaan op jodenjacht’ terwijl zij zien dat zij gecameraniseerd worden! Daarom denk ik dat het begrip ‘jood’ zich in de context van de voetbalsupporters voor een deel heeft losgezongen van zijn betekenis, en daarin verschilt het met gelijksoortige scheldkanonnades in de literatuur. Geschreven woord is nog heel wat anders dan geschreeuwd woord, - Desmond Morris wees daar al even op. Liedjesteksten zijn per definitie simpeler van opzet en taalgebruik dan gedichten. Hetzelfde geldt voor reklameteksten. Ik vind wel dat alles mogelijk moet zijn, in de literatuur, in de krant, op de televisie, op de radio, ik vind dat het mogelijk moet zijn dat Ruding met Eichmannn en Lubbers met Hitler vergeleken wordt, maar ik vind ook dat de rechter dan moet kunnen uitmaken of de vergelijking terecht of ten onrechte is gemaakt en dat je dan niet moet zeuren als hij een keertje nee zegt. En wat ik vooral vind is, dat je sommige dingen NIET ZOU MOETEN WILLEN DOEN, en daaronder vallen dus vergelijkingen als de bovengenoemde, of het soort teksten dat Céline heeft geproduceerd. Zo'n standpunt is natuurlijk wel afhankelijk van het rechtsstelsel waaronder je leeft; in Nederland wil ik mij daar wel aan conformeren, in de Sovjet-Unie zou ik dat nooit doen.

Wat Brasillach betreft: ben je in Parijs zo verhermansd dat je daar ook bent gaan fotograferen? Ik heb er wel eens van gedagdroomd dat ik fotograaf was en in mijn paspoort ‘creatief fotograaf’ als beroep liet noteren.

Elke dag zou ik nieuwe situaties creëren om die dan te fotograferen, van een geit met een Tirolerhoedje op tot een lege muur in Meudon, die ik 's nachts zou beschilderen met de woorden BRASILLACH MARTYR DE LA LIBERTE LA JEUNESSE N'OUBLIE JAMAIS en de volgende dag zou fotograferen. Weet je zeker dat jij niet de enige in Meudon was die ooit van Brasillach had gehoord?