Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 3]

[Nummer 139]

Jan de Vries
‘De geschiedenis zal uitmaken of ik gelijk heb’

‘De geschiedenis zal uitmaken of ik gelijk heb.’

Vijftien jaar geleden heb ik een novelle geschreven en die in opdracht van de VPRO-televisie omgewerkt tot een filmscript met de titel Destination freedom. Bij de VPRO vonden ze het toen te rechts, maar ze konden het niet maken om dat te zeggen, dus probeerden ze me op een zijspoor te zetten door te beweren dat het een probleem was om aan de benodigde MIG's - dat zijn Russische gevechtsvliegtuigen - te komen. Die waren alleen in het oostblok te krijgen en dat kregen ze nooit voor elkaar. Dat is toen afgeketst.

Momenteel ben ik bezig dat script van toen om te werken en te combineren met mijn in 1976 verschenen novelle Sneeuw. Het geactualiseerde en uitgebreide script wordt dan de basis voor mijn eerste speelfilm die ik ga regisseren met als voorlopige werktitel Snow. Aan het eind van het jaar gaat dat van start met als lokatie Boedapest, Berlijn, New York en Cape Cod.

Filmen kan ik, dat is geen punt. In 1972 heb ik een vijftig minuten durende documentaire gemaakt in Groenland, The long white trail. Maar zelfs dan, alles wat ik wil kan ik. Je kunt alles werkenderwijs leren. Ik heb wel eens geholpen bij de operatie van een paard. Dat had ik nog nooit van mijn leven gedaan, maar toen de veearts mij uitlegde wat ik moest doen, welke klemmen en tangen ik moest vasthouden en hanteren, heb ik dat zonder enige problemen kunnen doen. Ik ben altijd bereid om iets te leren, desnoods om dag en nacht op allerlei theoriëen te zwoegen, maar de praktijk is voor mij altijd de beste leerschool geweest.

Als mijn ervaringen met de film aan het eind van het jaar positief zijn, heb ik nog een aantal films in de planning, want ik vind dat je je kennis niet zonder enig verder gebruik moet laten varen, maar moet vasthouden. Na Destination freedom wil ik een tweede film maken, getiteld Wolf, gebaseerd op ‘Super Cold War Baby’, een verhaal uit 1967 en dan een derde film, die Heimatlos gaat heten en gedeeltelijk uit het eerste deel van ‘De Hunnen’ komt. Maar ja, het kan ook zijn dat ik na Destination freedom zeg ‘Dit was eens maar nooit weer.’

Altijd de eerste

Ik heb het al vaker gezegd: ik ben de beste en de grootste en de historie zal het uitwijzen. Mensen roepen altijd dat Cremer overdrijft en dat hij een fantast is, maar ze hebben nu zelf kunnen zien in het onlangs verschenen boek Jan Cremer in beeld dat ik al mijn uitspraken kan ondersteunen met documenten en foto's.

Ik doe nu eenmaal dingen die nog nooit gedaan zijn en ik maak dingen die nog nooit gemaakt zijn. Voor de omslag van Ik Jan Cremer, 1964 gebruikte ik bijvoorbeeld de zogenaamde Playbill-letter die altijd op de omslagen van Amerikaanse cowboy-boeken stond. Die was nog nooit in Nederland gebruikt en die moest en zou ik op de omslag van mijn boek hebben. Daar heb ik wekenlang alle drukkerijen van Nederland voor afgestroopt. Net als ik voor Sneeuw een lettertype heb gebruikt, waarvan men in ontwerperskringen zei: ‘Dat kan niet Cremer, want dat is een fascistische derde rijk letter.’ Nu wordt dat lettertype in alle advertenties gebruikt, zelfs voor campagnes van het ministerie van milieu.

Jan Cremer
KIPPA

Tijd is bij het beoordelen van mijn werk heel belangrijk. Ik ben altijd jaren voor geweest. Met een geschiedenisboek bij mijn werk kom je tot verbazingwekkende conclusies. Kort na mijn eerste tentoonstelling van barbaristische schilderijen begon men mij, jongetje van achttien jaar, te imiteren. Ik noem geen namen - een

[p. 4]

leeuw bekommert zich niet om de vlooien in zijn pels -, maar als je de historie bekijkt ga je wel denken: ‘Dat is óók toevallig’.

Toen ik eind 1964 naar Amerika emigreerde was er nog niemand die tulpenvelden schilderde, laat staan eraan dacht. Ik begon Hollandse prentbriefkaarten na te schilderen, op doeken van drie bij vier meter. Iedereen was bezig zich een weg te zoeken in abstract expressionisme, de nul- of de fluxuslijn volgend. Allemaal bloedarm geklaag op het doek, de klootloze esthetiek. Ik ben vaak op het juiste moment aanwezig met iets nieuws. Dat is niet beredeneerbaar. Achteraf kun je daar allemaal mooie verhalen over schrijven, maar het is gewoon een kwestie van veel talent, hard werken en een dosis geluk.’

Holland

Op de tentoonstelling van honderd jaar Nederlandse literatuur in het letterkundig museum heb ik gezien dat ik een vitrine moet delen van een halve vierkante meter met Jan Wolkers. Het ergert mij vreselijk dat er dan weer de nadruk gelegd wordt op de sex-ingrediënten uit mijn boeken. Het is voor mij duidelijk dat men mij niet begrepen heeft en niet wil begrijpen. Je ziet daar één klein onderdeel van mijn werk dat gigantisch uitvergroot is. Nota bene in het letterkundig museum, dat het bolwerk van literatuur zou moeten zijn, worden schrijvers behandeld waar nog nooit iemand van gehoord heeft, alsof ze de uitvinders van het geschreven woord zijn. Ik vind dat als mensen iets lezen of bekijken, dan moeten ze daar hun aandacht voor honderd procent op richten en dat wordt in Nederland niet gedaan. Alles gaat hier tussen neus en lippen door. Dat merk je ook aan de Nederlandse kranten. Wat hier voor kwaliteit doorgaat, dat is het vis inpakken nog niet waard. Maar dat realiseer je je alleen als je in het buitenland woont en regelmatig buitenlandse kranten leest. Ik kan me daarom ook niet meer kwaad maken over wat ze in de kranten over me schrijven. Als ik in St. Tropez op het strand lig met een Hollandse kwaliteitskrant en daar staat één of ander pissig artikeltje over me in, dan laat ik die krant toch gewoon wegwaaien op een zachte bries? Dat iemand als Hermans die al jaren in Parijs woont ieder stukje over hem in de kranten spelt begrijp ik niet. Kom dan weer in Nederland wonen.

Dat Hollandse gekeutel in dat Hollandse keutelwereldje, ik krijg het er altijd benauwd van. Als ik heimwee krijg naar Nederland, dan sla ik de kwaliteitskrant met het supplement open en dan is het snel over. Al die lauwe wormen in dat pierebadje. Er zijn veel te weinig mensen die aandacht en tijd hebben. Men is slordig. Kijk je een keer naar de Nederlandse televisie en zie je ze een onderwerp beetpakken dat je fantastisch vindt. Als je dan denkt dat het gaat beginnen is het al afgelopen. Ze bijten zich niet vast. Dat komt door het Nederlandse subsidiesysteem. Als hier iemand behalve zijn naam nog een paar woorden kan schrijven, komt hij in aanmerking voor een subsidie. Dan kan hij zich schrijver of journalist noemen. Het probleem is dat er in Nederland niet meer geknokt hoeft te worden.’

De Nederlandse kunstwereld

‘Ik heb een goede relatie met alle Nederlandse schrijvers en schilders. Toch ga ik weinig met hen om, want ik ben een eenling. Ik ben niet iemand die in literaire salons of café's komt en dan de avond weet door te brengen met gezellige kout over literatuur. Daar heb ik helemaal geen tijd voor en geen zin in. Als ik in de kroeg kom, dan ga ik zuipen. Daar zijn kroegen voor. Ik ben geen type om daar een boom op te zetten. Ik zit met het zweet op mijn rug als ik op dat soort avonden moet komen. Ik zie mijn collega's meestal vanuit beschonken toestand - zij zijn dat op die tijdstippen meestal ook - en dan is het een vriendschappelijk klopje op de schouder, tabé en verder niets.

Voor polemiek voel ik helemaal niets. Als ik plaagstoten uitdeel aan literaire collega's, dan vind ik dat dat moet kunnen. Laten ze als reactie maar een pissig stukje over me schrijven. Ik ben iemand die niet alleen dreigt met zijn vuisten, maar ze gebruikt ook als het moet. En geloof me: geen letterkundige is gesteld op een klap voor zijn muil. En voor heel veel letterkundigen ben ik een nachtmerrie. Ik ben de literaire wereld binnengekomen met veel stampij en een grote bek en ik ben er nog steeds. Ik ben diverse keren op mijn bek gegaan, maar het is bij mij neergaan en weer opstaan.

Een jaar of tien geleden richtte men Hollands Diep op en mij zocht men aan als kunstcriticus. Ik kon het geld goed gebruiken en heb mij van die taak gekweten. Maar als ik iets doe, dan doe ik het goed, dus verdiepte ik me in de kunstenaars die ik in opdracht van de redactie moest behandelen. Maar het waren allemaal vriendjes van elkaar die op een aardige manier elkaar probeerden te nekken. Ik ging mensen bellen en verhoren en kwam vervolgens met een lekker sappig stuk. Dat er wel eens klappen vielen hoorde bij mijn functie als criticus. Maar daar was men helemaal niet blij mee. Men wilde een aardig, slap verhaaltje, vooral niet te agressief, voor bij de borreltafel. Mijn medewerking hield toen gauw op, want het stuk lag eerder bij de behandelde schilder dan bij de drukker, dus zei ik na vier of vijf stukken: ‘Bekijk het maar, ik stop ermee.’ Maar het leuke was dat ik gelijk geschrapt was, na die eerste stukken, van de uitnodigingslijst van het Stedelijk Museum voor openingen van tentoonstellingen etc. Ik was gelijk niet meer welkom. Wat ik prima vond, want je kunt me geen grotere eer doen dan mij met de nek aan te kijken. Ik vind het een lekker gevoel als mensen van me in de war raken, als ze me haten. Ik denk vaak in termen van operationeel militarisme. Strategie is mijn grote kracht. Als er zwakke plekken zijn of sabotage, dan moet je dat weghalen, anders verlies je. Alles moet kloppen. Mijn instinct is daarbij mijn grote raadgever. Bij het verschijnen van mijn eerste boek had ik ruzie met de ontwerper. Die man maakte omslagen van de slechtste kwaliteit, aquarellen in vieze kots- en braakkleuren. Ik was schilder, dus ik wist precies wat ik wilde voor de omslag. Ik had in mijn hoofd hoe het moest, maar die ontwerper sprak er schande van. Een foto van mij op de voor- en achterkant en de slogan ‘'n onverbiddelijke bestseller’ schuin over de voorkant. Dat kon

[p. 5]

niet. Hij dreigde met ontslag als ik mijn zin zou krijgen en ik dreigde mijn boek terug te trekken. Toen heeft het bestuur van de Bezige Bij besloten om toch mijn ideëen uit te voeren. Met die definitieve omslag ben ik het kantoor van die ontwerper binnengestapt en heb ik gezegd: ‘Waar blijf je nou? Nou moet je opsodemieteren ook.’

Jan Cremer
KIPPA

Schrijven en schilderen

‘Toen ik in 1964 voor het eerst vergeleken werd met Céline, dacht ik bij het horen van die naam dat het een zeeppoeder was of een merk toiletzeep. Dat klinkt als een grap, maar dat meen ik serieus. Tien jaar geleden heb

[p. 6]

ik Reis naar het einde van de nacht cadeau gekregen en het doorgeworsteld. Een tijdje geleden heb ik het weer eens ter hand genomen en ik kwam er gewoon niet doorheen. Ik vind het zo'n typisch Frans o-la-la-boek. Ik begrijp de vergelijking van mij met Céline ook niet. Céline is een onderhoudend schrijver, maar een zwartgallige pessimist. Terwijl ik juist bekend sta als de geboren optimist.

Ik ben de enige Nederlandse schrijver die nog nooit op een boekenmarkt heeft gestaan, nog nooit in een forum heeft gezeten en nog nooit in een boekhandel heeft gesigneerd. Dat doe ik nu al meer dan twintig jaar niet en dat wil ik volhouden. Het is toch verschrikkelijk zielig om al die Nederlandse schrijvers in de boekhandels te zien zitten signeren om op die manier de verkoop van hun boeken te stimuleren. Al ben ik tot de armoede gedreven, dan doe ik het nog niet. Ik ga liever in de haven werken.

Afgezien van het pathetische van het signeren, ben ik ook altijd mobiel. Als ik een afspraak maak, is de kans negentig procent dat ik niet kom opdagen. Dan zit ik ergens in Londen of Parijs. Als men verwacht dat ik aanwezig ben, dan kom ik niet. Daarom doe ik nooit mee met signeersessies. Ik heb helemaal geen zin om voor jan en alleman bereikbaar te zijn om me te laten aangapen. Iedereen weet dat ook en meestal rekent men nergens op. Als ik dan wel kom is het mooi meegenomen. En als ik niet kom is er ook geen teleurstelling. Zo heb ik altijd mijn hele leven ingedeeld. Nooit grijpbaar zijn.

Voorlezen uit eigen werk doe ik ook niet. Wat ik geschreven heb is af. Er zijn soms mensen die mij ontroerende passages citeren uit mijn werk en dan denk ik: ‘Heb ik dat geschreven? Wat mooi’. Dat weet ik dan niet meer. Dat is af, verleden tijd. De oorlog en mijn jeugd heb ik beschreven in De Hunnen. Dat is dus weg, dat ben ik kwijt. Mijn verleden staat in miljoenen boekenkasten. Gedichten spreken mij niet aan. Het is een vorm van literatuur die ik te gemakkelijk vind. Ik maak notities en observaties die misschien onder de noemer poëzie vallen, hoewel ik niet de pretentie heb ze zo te noemen. Om een vergelijking met de schilderkunst te trekken: je hebt bijvoorbeeld mensen die bij een potloodstreepje op een vel papier een heel mooi verhaal kunnen vertellen, over hoe ze dat streepje gezet hebben. Voor mij is dat gewoon een streepje dat er staat en dat verhaal is bullshit. De onmacht van het weekdier. Ik vind vaak in gedichten een gebrek aan intentie zitten om het uit te breiden tot een novelle of daar een pagina in een roman van te maken. Goede dichters zijn scherpe observeerders, maar meestal leiden die observaties tot onbegrijpelijke onzin en totale abacadabra. Dichters die de naam dichter met ere dragen zijn voor mij Li Tai Po, een Chinese dichter en Petöfi, de nationale dichter van Hongarije. In Hongarije worden trouwens straten vernoemd naar literatoren en standbeelden gebouwd. Daar ben je een soort god, hier in Nederland ben je een zonderling. Eigenlijk is dat ook wel te begrijpen, want als je dat zootje ongeregeld - de Nederlandse schrijvers en schilders - in ogenschouw neemt, weet je gelijk waarom die kwalificatie juist is.

Het liefst blijf ik natuurlijk schrijven en schilderen. Maar dat kost steeds meer tijd. Naarmate je ouder wordt ga je je meer concentreren op het vakwerk en dat duurt gewoon langer. Vroeger schreef ik een boek in drie weken, terwijl ik over het eigenlijke schrijfwerk van De Hunnen vier jaar heb gedaan, dagelijks tien tot zestien uur werkend. Vroeger maakte ik vier schilderijen per dag, nu één in de maand. Ik kan wekelijks allerhande interessante dingen doen, zoals quizzen, talkshows etc., maar die vreten alleen maar tijd en energie. Aan het eind van het jaar maak ik altijd de balans op: wat heb ik dit jaar gedaan? Ik ben in zevenentwintig landen geweest en heb dit en dat gedaan, maar wat gaat er de eeuwigheid in? Als ik dan moet zeggen: helemaal niets, dan vind ik het in zekere zin een verloren jaar. Vandaar dat ik al meer dan tien jaar zoveel mogelijk publiciteit vermijd. Praten belemmert me in mijn werk. Vroeger dacht ik: ‘Ik heb tijd genoeg’, maar nu is het anders. Ik wil me alleen nog op mijn werk richten.

Van alles wat ik doe wil ik het resultaat zien. Ik doe alleen werk in opdracht. Ik ga niet lopen leuren met mijn werk, het is graag of niet. Uit mezelf schrijf ik bijvoorbeeld geen toneelstukken meer, want die blijven toch liggen en daar heb ik geen zin in. Ze moeten naar mij toekomen met het verzoek om een toneelstuk te schrijven en misschien wil ik dat dan wel doen, maar niet van: ‘Zeg, ik heb een toneelstuk, hebben jullie misschien belangstelling’? Zo werkt dat bij mij niet.

Toch spreekt het theatervak mij bijzonder aan. Ik heb altijd graag een toneelstuk willen regisseren, hoewel ik daar anno 1986 waarschijnlijk niet meer geschikt voor ben. Ik ben te autoritair. Als ik hier in Nederland met een theatergezelschap aan de slag zou gaan, zou iedereen naar de vakbond lopen en in de linkse pers help roepen. Want als ik iets wil, dan gebeurt dat ook: het woord inspraak zit niet in mijn woordenboek. Er is maar één kapitein en die orders worden uitgevoerd. Basta.

Ik ben door de Rietveldacademie benaderd om in het najaar één of twee weken op reis te gaan met een groep gevorderde leerlingen. De bedoeling is dan dat ik een deel van mijn kennis van de schilderkunst op die leerlingen overbreng. Die reis is te kort om er een specifiek Cremerstempel op te drukken, maar het lijkt me toch spannend. Mijn ideaal is om in mijn moederland Hongarije een schilderschool te bouwen. Daar wil ik graag een paar jaar van mijn leven voor opofferen. Om de schilderkunst die daar momenteel erg kalm is een push te geven, nieuw leven in te blazen, zodat men later kan zeggen: ‘kijk, in negentienzoveel werd de schilderkunst in Hongarije totaal veranderd door de komst van Cremer. Net als Kandinsky en Kokoschka hun invloed hebben doen gelden. Het lijkt me fantastisch om zo de historie in te gaan.’