Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 40]

‘Under the volcano’

[p. 41]

Sandra van Beek
Literatuur en film in de VS
‘The book was better’

In de jaren twintig en dertig droomden auteurs ervan dè Great American Novel te schrijven. Sommigen van hen moesten om aan de kost te komen voor de Hollywood Studio's aan filmscenario's werken. Ze waren vaak verontwaardigd en jaloers omdat er op de films een groter publiek afkwam dan op hun boeken. Ze haatten de cliché's van Hollywood. Ze wilden oorspronkelijk blijven en hadden het gevoel verpest en uitgebuit te worden door ongeletterde producenten. Zoals F. Scott Fitzgerald, schrijver van onder andere The Great Gatsby en The Last Tycoon en Nathanael West, schrijver van onder andere Miss Lonelyhearts en The Day of the Locust die erover klaagden, dat ‘Hollywood’ misbruik maakte van hun talenten.

Maar ze lieten zich ook inspireren door films; ze hadden een haat-liefde verhouding met Hollywood. Net als William Faulkner en later Arthur Miller en Vladimir Nabokov brachten ze heel wat uren van hun leven in het donker in de bioscoop door. Hollywood stelde hen in staat er een leuke boterham bij te verdienen.

Films zijn voor veel schrijvers een inspiratiebron en hun romans een rijke bron voor films. Er zijn allerlei ‘interessante’ discussies te voeren over de ideale combinatie van regisseur en auteur, in de trant van de Russische meester Sergei Eisenstein die eigenlijk James Joyce had moeten verfilmen en de Italiaan Michelangelo Antonioni die eigenlijk de enige regisseur is die F. Scott Fitzgerald begrijpt. En terwijl met name de critici en auteurs discussiëren over film en literatuur, over verwachtingen en teleurstellingen, over woord- en filmsymboliek, gaat ‘Hollywood’ door met films te produceren.

Ze zijn er niet voor teruggeschrokken klassieke romans te bewerken voor films. Universal Studio's produceerde in '39 Gone with the Wind, Margaret Mitchell's roman, en MGM in '65 Doctor Zhivago naar Boris Pasternak. Hollywood verfilmde zo ongeveer het hele oevre van William Shakespeare, te beginnen met D.W. Griffith in 1908 met The Taming of the Shrew en John Huston durfde het in '66 zelfs aan, de bestseller aller tijden De Bijbel te verfilmen.

Hollywood bewerkte een grote hoeveelheid literatuur, van klassiek tot pulp, van toneelstukken tot stripverhalen, want dat alles wordt daar onder ‘literatuur’ gerekend. Hoewel er in de Engelse taal wel degelijk een onderscheid wordt gemaakt tussen literatuur met een hoofdletter en literatuur zonder, verstaat men er in Hollywood onder: ‘Alles wat gedrukt is’. Dat is net zo algemeen als de nieuwe wet op het copyright, die zegt: ‘Alles wat op papier staat’.

Literary Property

In Hollywood heeft men het niet over boeken of over literatuur, maar over het ‘literary property’, het literaire eigendom. Het ‘literary property’ kan van alles zijn: Liedjes, romans, korte verhalen en toneelstukken, stripverhalen en fotoromans, gedichten, musicals, tijdschrift-verhalen, scenario's en synopsissen. Allemaal literary properties waar films naar gemaakt zijn.

De musical The West Side Story, het stripverhaal ‘Superman’ de Broadway comedy The Sunshine Boys, het toneelstuk Play it again, Sam!, de tijdschrift-verhalen ‘Perfect’ en ‘Urban Cowboy’, de roman Out of Africa en het gedicht ‘The Ballad of Gregorio Gortez’ dienden als basis voor een film.

Vaak vergelijkt men de film met de literatuur, zoals in het geval van de verfilming van de bijbel, toen een bioscoopbezoeker na afloop van de voorstelling opmerkte: ‘The book was better!’ (Helaas konden de auteurs dit niet beamen.) Het verfilmen van boeken heeft ook veel voordelen. Door films worden boeken populair; films halen boeken van stoffige boekenplanken waardoor ze weer gelezen worden: Boeken verkopen vaak beter als ze verfilmd zijn.

The Color Purple van Alice Walker bijvoorbeeld is beter verkocht en gelezen nadat het boek verfilmd is door Steven Spielberg. De klassieke roman Out of Africa staat wekenlang op de Top Tien van de New York Times Book Review, nadat het boek is verfilmd. Een film is reclame voor het boek en de filmproducenten betalen voor die reclame.

Het ‘literary budget’ maakt meestal zes procent van het filmbudget uit, inclusief de rechten, opties en scenario. Wanneer iemand een boek wil bewerken voor een film onderhandelt hij of zij met de schrijver via de literaire agent over de filmrechten. Die rechten zijn ‘negotiable’, er valt dus over te onderhandelen. De prijs voor de rechten varieert van nul tot miljoenen dollars. Eén van de hoogste prijzen die ooit voor filmrechten betaald is is die voor het stripverhaal/de musical Annie, waar Columbia Pictures in '78 bijna vijf miljoen dollar voor betaalde.

De producent, regisseur of scenarioschrijver die een boek wil bewerken, vraagt meestal eerst een optie bij de schrijver aan. Met een optie heeft diegene dan het recht om een boek te gaan ‘ontwikkelen’, om te vormen tot een filmscenario. Een optie kan via de literaire agent bij de schrijver verkregen worden, meestal voor de periode van één jaar tot achttien maanden. De prijs voor een optie is meestal acht tot tien procent van de prijs van de rechten van het boek.

[p. 42]

Out of Africa

Met die filmrechten zit het vaak nogal ingewikkeld in elkaar. Zoals bijvoorbeeld bij de film Out of Africa. In feite ging het daar meer om de titel van het gelijknamige boek van Isak Dinesen (Karen Blixen) dan om het boek zelf. De filmrechten van Out of Africa lagen al bij Columbia Pictures in Hollywood, Columbia zou al verschillende scenarioschrijvers aan het werk gezet hebben, maar de vorm waarin het verhaal verteld was zou zich niet lenen voor een film.

Toen de Deens-Amerikaanse scenarioschrijver Kurt Luedtke met Blixens boek aan de slag ging, ontdekte hij de biografie Silence will Speak over Karens minnaar Denys Finch Hatton, geschreven door de Kenyase schrijver Errol Trzebinski. De rechten daarvan had iemand in Italië. Luedtke reisde naar Italië om over de rechten te onderhandelen en ontmoette daar de journaliste Judith Thurman, die net bezig was met een biografie over Karen Blixen (Isak Dinesen: Life of a Storyteller). Hij kocht toen meteen ook de filmrechten van die biografie, en alsof dit nog niet genoeg was, verwierf hij ook de filmrechten van de brieven en verhalen (als Shadows on the Grass) van Blixen die een Deens filmproducent had. Met dit nieuwe materiaal was Luedtke in staat een scenario te schrijven. Columbia verkocht de rechten van het boek aan Universal Pictures door wie de film samen met regisseur Sydney Pollack in '85 met veel succes geproduceerd is en de filmgeschiedenis is ingegaan als de film die zoveel Oscars won.

Orson Welles in ‘Der Prozess’

Under the Volcano

Of Out of Africa beantwoordt aan de verwachtingen, is een kwestie van smaak. Een goed boek hoeft geen goede film op te leveren; van een slechte roman kan een goede film gemaakt worden. Een boek en een film zouden afzonderlijk van elkaar beoordeeld moeten worden. Het gaat er namelijk bij een bewerking van een verhaal of roman om, iets nieuws aan het verhaal toe te voegen. Zoals regisseur Orson Welles het duidelijk omschrijft: ‘I believe you must say something new about a book, otherwise it is better not to touch it’.

Soms volgt een scenarioschrijver het boek trouw. Nadeel daarbij is dat er dan niets nieuws aan is toegevoegd; een voordeel is dat de lezer het kan volgen. Soms ook grijpt de scenarioschrijver drastisch in in het boek, voordeel is dan dat er iets nieuws aan is toegevoegd; nadeel is dat de lezer het vaak niet pikt. En soms grijpt de scenarioschrijver drastisch in en ontvangt daarvoor waardering.

Dit was het geval bij Under the Volcano. Regisseur John Huston had als echte Mexico-liefhebber al jaren de droom het boek Under the Volcano van Malcolm Lowry te verfilmen. Hij was niet de enige: Vanaf '62 was het boek in handen van verschillende regisseurs en auteurs (als Luis Bunuel en Gabriel Garçia Marquez) maar het boek was volgens hen niet geschikt om te verfilmen. Huston had al verschillende scenario's die in zijn ogen geen van allen deugden. Totdat hij het script in handen kreeg van Guy Gollo. Gallo - beginnend toneelschrijver - had

[p. 43]

Under the Volcano bestudeerd en zonder optie of rechten een script geschreven. Het kwam in handen van producent Robert Fitzgerald, die het naar Huston bracht. Gallo's scenario bleek een versimpelde versie van Lowry's boek. Door een aantal forse ingrepen - verteller/hoofdpersoon Laruelle wordt persoon; verleden wordt ‘heden’ in dit geval het jaar 1938 was het hem gelukt een filmscenario te schrijven.

Huston en Fitzgerald produceerden in '84 de film Under the Volcano met acteur Albert Finney in een onvergetelijke hoofdrol als de dronken consul.

A Passage to India

Films creëren een nieuwe markt voor zowel boeken als films. Sydney Pollack was met Out of Africa niet de eerste die een film regisseerde over een pioniersvrouw in het koloniale tijdperk begin van deze eeuw. In '84 kwam A Passage to India uit in de regie van David Lean naar het boek van E.M. Foster. Door het succes van beide films is er ineens veel belangstelling bij het publiek ontstaan voor pioniers-vrouwen in de literatuur. Nu komen ook de dagboeken uit van bijvoorbeeld Genesta Hamilton: A Stone's Throw, over haar reizen door Afrika. Het feit dat ze door Kenya pionierde en een vriendin was van Denys Finch Hatton en Karen Blixen was daar blijkbaar voldoende reden voor. Haar verhaal is misschien wel veel interessanter dan dat van Blixen. Het is nog de vraag, wie van A Stone's Throw de filmrechten zal verwerven.

‘A passage to India’

In Los Angeles en omgeving bestaan verschillende produktiemaatschappijen, die zich uitsluitend bezig houden met het ontwikkelen van een film op papier. Zij nemen een optie op een ‘literary property’, ontwikkelen dat tot een scenario, zoeken er een scenarioschrijver en regisseur bij en brengen dit alles in een zogenoemd ‘package’ op de markt. Voor onafhankelijke filmprodukties - die dus buiten Hollywood om gemaakt worden - gelden dezelfde procedures voor films en literatuur, alleen werkt men dan met een kleiner budget.

The Ballad of Gregorio Ortez

Toen producent Moctezuma Esparza een film wilde maken over de Spaanse veroveraar Gregorio Cortez, kocht hij de rechten van het boek van de Mexicaans-Amerikaanse schrijver Americo Perez, die een boek had geschreven naar de (volks)ballade over Cortez. Robert Young (regisseur van Alambrista!) was geïnteresseerd in het verhaal. The Ballad of Gregorio Cortez kon in '83 gemaakt worden met behulp van het American Playhouse (een niet commerciële televisieshow) en het Sundance Institute in Utah van acteur Robert Redford. Dit instituut is in '80 door Redford opgericht om aan jonge schrijvers, producenten en regisseurs de kans te geven buiten Hollywood om projecten te ontwikkelen en contacten te leggen. Ieder jaar worden er van de méér dan vijfhonderd scenario's die binnenkomen zeven opgepikt.

[p. 44]

Tienduizend scenario's

De concurrentie in schrijvend Amerika is groot. Per jaar passeren zeker wel tienduizend scenario's, synopsissen, ideeën voor films de bureaus van de verschillende kantoren van de lokale, nationale en kabeltelevisiestations, de filmstudio's, onafhankelijke producenten, regisseurs, agenten, enzovoort.

Voor een schrijver is het vaak een kwestie van volhouden. Want een boek schrijven en het kunnen verkopen aan de film of televisie is vaak geluk hebben. De materiële welstand via een film verkregen helpt de schrijver door te gaan met schrijven en om ander werk te publiceren: de schrijver is ‘hot’. Zo is het gegaan met onder andere Joseph Heller (Catch 22), met Jerzy Kosinski (Being There), John Irving (The World according to Garp) en Tom Wolfe (The Right Stuff), maar dit geldt evengoed voor Jane Fonda, die haar ‘work-out’ boek schrijft en er een videoband van maakt.

Een zaak als die van Marga Minco's Het Bittere Kruid en de gelijknamige film in Nederland, is in Amerika ongewoon. Minco spande een kort geding aan tegen de producent van Het Bittere Kruid nadat ze tot de conclusie was gekomen, dat de makers van de film haar boek op de verkeerde manier hadden geïnterpreteerd. Het gaat er niet om of ze wel of niet gelijk had, maar de kwestie is, dat ze de filmrechten van haar boek al had verkocht. Een schrijver in Amerika die de filmrechten van zijn of haar boek verkoopt, weet wat de consequenties ervan zijn. Het heeft weinig zin achteraf te klagen over de artistieke opvattingen, want dan had de schrijver de filmrechten maar niet moeten verkopen.

Tegenwoordig hoor je zelden nog Amerikaanse schrijvers erover klagen dat hun werk artistiek niet juist bewerkt of geïnterpreteerd is. Er is weinig controverse op dat gebied. De controverses gaan eerder over de publikatie van de schrijver, het bedrag dat hij of zij ontvangt voor de filmrechten, de invloed die de film kan hebben op de uitgave en de oplage en het lezerspubliek. Kortom, het zijn eerder controverses over geld en macht dan over kunst en artistieke opvattingen, of over film en literatuur. Veel schrijvers zijn gezwicht voor de film- en televisie-business: zij schrijven een boek met de film al in hun achterhoofd.

Noten:

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van de volgende informatiebronnen:

Screenwriting, Stephen Geller, Bantam Books;

The Cinematic Imagination, Edward Murray, Frederick Ungar Publ.

Film and/as Literature, John Harrington, Prentice Hall Inc.

Artikelen/Persmateriaal over Out of Africa en Under the Volcano uit American Film Magazine;

Interview met Tony Garcia, producent Film Development Fund, Santa Monica '81-'83.