Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 56]

Sjoerd Kuyper
Het huis aan de overkant

Het gebeurde in een dorp. De oorlog was voorbij en gewonnen en er was niets bijzonders aan het dorp. Behalve dan de straat waarin ik woonde. Die straat was zo belangrik omdat ik er woonde, toen ik een kind was.

Er was daar een wereld die rook naar oude verf en tantes die huilden om brieven met zwarte randjes; een wereld waarin de gordijnen alles wisten van prinsessen, maar beloofd hadden te zwijgen.

Dat was het huis waarin ik woonde.

Maar soms zwaaide de voordeur open! Alsof er een trompet geblazen werd, zo helder viel het licht dan binnen in de gang. Vader bracht mij naar het stoepje, de kokosmat werd tussen deur en drempel geschoven en samen met mijn pop zat ik daar in de zon.

Ik keek naar het huis aan de overkant.

Het huis aan de overkant was

Er zijn verhalen die al lang geschreven hadden moeten zijn en daarom misschien maar beter ongeschreven kunnen blijven. Dit is er een van. Een verhaal moet uit één stuk beton gehouwen zijn; het schrijven ervan mag niet langer duren dan de tijd dat je je adem in kunt houden - althans, dat is mijn mening. Maar de achtste versie beklimt de zevende, die de zesde beklom, en de aantekeningen puilen uit de mappen, beschuldigend als de ogen van een gewurgde. Waarom vernietig ik ze niet? Waarom steek ik geen blanco vel papier in de machine en zet in één keer neer wat ik moet schrijven? Omdat dit geen verhaal is. Dit is een afrekening, een mysterieuze verdwijning, en wie doden wil moet omzichtig te werk gaan, dwaalsporen in bomen kerven, achtervolgers van zich afschudden...

Het begon op een donderdag, nu een maand geleden. In tien dagen tijd had ik vijf lezingen gehouden en niet simpel en sonoor uit eigen werk, nee, babbels met discussie ná verlangde men. Vijf keer voor een ander schooltype en een andere leeftijd, dus vijf keer een ander soort voorbereiding. De laatste lezing vond plaats op de genoemde donderdag, aan een middelbare school in Den Haag. Zes lesuren achtereen stond ik met het zweet op mijn rug de passie te prediken ten overstaan van pubers met de AD op hun gezicht - de Absolute Dood. Ik kreeg flink betaald voor die bijeenkomst en was daarom bereid om er wat energie in te steken, maar ik slaagde er niet in iets van mijn enthousiasme over te brengen op de versteende koppen tegenover mij. Niets dan de Absolute Dood - dat ik kinderen zo kon haten!

Het beroerdste was dat mijn woede na enige tijd veranderde in begrip: er was ook geen zak aan! Alle woorden die ik ooit zo liefdevol rangschikte vielen van hun voetstuk en belandden volstrekt systeemloos op de vloer van het klaslokaal. Ik kon niet anders dan in deemoed mijn hoofd buigen en van de vloer lezen wat daar verzameld lag - wartaal. Die kinderen hadden gelijk! Literatuur was armoede, jute zakken... iets waar je eens per jaar één lesuur last van had. De muren begonnen op mij af te komen en deinsden weer terug - zo sloeg de koorts toe.

Op het station kocht ik twee blikjes bier. Ik was tien dagen nuchter geweest, nu mocht ik drinken. Ik hoopte op tijd thuis te zijn om cognac te kunnen kopen. De koude kwam uit mijzelf. In de trein voelde ik mij niet meer dan een jas, achtergelaten aan een pikhouweel in een ijswand. Ik wilde dood, maar dan wel in de armen van iemand die mij troosten zou en zeggen dat het niks was, dat ik morgen als herboren zou zijn. In een roes wist ik mijn flat te bereiken. Ik schoof gekleed onder de dekens.

Ik zocht de slaap en vond die ook, maar steeds weer waren daar de heldere scherven van mijn bewustzijn: geluiden op straat, lichten van vliegtuigen, de koelkast waarin ik niets van mijn gading vond. Ik was dus toch gestorven; ik was gewogen en veroordeeld tot verder leven in een wereld die leek op de wereld die ik kende, met dit verschil: geur, smaak, gevoel en schoonheid ontbraken aan de feiten. En de tijd! Voortaan zou ik dolen door een nachtelijke flat en bij alles wat ik zag zou ik denken: ach nee...

Foto: Marga Dekkers.

Toen ging de telefoon.

Als een slaapwandelaar verliet ik mijn bed. Ik nam op, noemde mijn naam en hoorde een oude, maar nog lenige vrouwestem.

‘Er is voor je gebeld,’ zei ze. ‘Je was er niet.’

‘Sorry?’

‘Er is voor je gebeld.’

Ik zei dat ik dat verstaan had.

‘Nou dan!’ zei de vrouw.

‘Maar wie heeft er gebeld?’ Geen antwoord. ‘En waar was ik niet?’

‘Overal haast, haast overal.’

‘Maar nu ben ik er wel, dus...

‘En straks?’

‘Hoe bedoelt U?’

‘Er is voor je gebeld...’

Woedend was ik. Midden in de nacht, klappertandend van de koorts en dan dit! Eigenlijk wilde ik de verbinding verbreken, maar ik besefte dat het verstandiger was eerst uit te vinden wie het was die mij lastig viel. Ik zocht naar een formule waarmee ik haar uit de tent kon lokken.

‘Ik was er zeker niet?’ zei ik.

‘Ha! Je begint er iets van te begrijpen.’

‘Maar wie heeft er dan gebeld?’

‘Ik - herken je m'n stem niet?’

‘Ik was er toch niet?’

‘Maar nu wel!’

Ik kon niet helder denken, mijn hersens kookten en hoewel ik mij trachtte te beheersen moet de woede hebben doorgeklonken in mijn stem.

‘Kunt U nu even redelijk zijn en zeggen wie U bent? Als U dat niet wilt, verzoek ik U mij niet langer lastig te vallen. Het is midden in de nacht, ik ben ziek, ik wil naar bed.’

‘Wie een vraag stelt,’ zei de vrouw, ‘wordt gebeld door het antwoord - dat is logisch.’

‘Vindt U?’

‘Vind ik.’

‘En wat is dan het antwoord?’

[p. 57]

‘Het antwoord op je vraag!’

Er kwam een fel verlangen in mij op de vrouw uit te schakelen, monddood te maken. Ik zocht naar een knock-out. En plotseling vormde mijn mond een vraag die ik zelf met verbijstering aanhoorde. Ik vroeg:

‘Welke kleur had het huis aan de overkant?’

De vrouw dacht geen moment na.

‘Er stond,’ zei ze, ‘geen huis aan de overkant.’

Haar stem sloeg over in een hoog gegiechel en de verbinding werd verbroken. Ik legde de hoorn op het toestel en ging terug naar mijn slaapkamer. Er lag iemand op mijn bed, ik was het zelf. Ik sliep. Het bed was bedekt met een donkerrode plaid en daarop lag ik, op mijn buik, gekleed in een vreemde zwarte broek en een mij even onbekende wijnrode trui. Hoewel ik van enige afstand naar mij zelf keek, hoorde ik mijn ademhaling en zelfs, al was het zwak, het bonzen van mijn hart. Opeens viel alle geluid stil en van mijn lichaam maakte zich een doorzichtig duplicaat los, dat sierlijk opsteeg en wegzweefde op de wolken. Een stem gilde:

‘Ik wil terug! Terug!... Ik wil terug!’

Ik weet niet of de stem de mijne was. Ik liep naar de spiegel. Ik keek, maar zag niet mijn eigen gezicht. Een oude vrouw doemde op in het glas. Haar huid was bruin, haar mond tandeloos - ze grijnsde. Ze droeg haar lange grijze haren los en haar ogen fonkelden. Heel even leek de rand van de spiegel de iris rond een allesziende pupil die mijn beeltenis opslokte. Daarna zag ik de vrouw weer. Ze bespeelde een cello die ze tussen haar knieën geklemd hield. De muziek kon ik niet horen. De vrouw keek me strak aan en draaide de hand waarin ze de strijkstok hield. De palm kwam boven, de strijkstok wees weg van het instrument. De vrouw strekte haar wijsvinger in mijn richting en kromde die, alsof ze me wenkte. Ik hoorde haar stem:

‘Maar natuurlijk, lieverd,’ zei ze. ‘Natuurlijk kun je terug. Alleen, je moet nog verder terug, veel verder dan je nu bent. Veel verder dan je ooit geweest bent. Loop maar vooruit, dan kom je wel terug. Loop maar terug, dan kom je wel vooruit. Als je maar nooit op hetzelfde punt blijft staan...’

Ze verdween. Nee, ze vervaagde; ze bleef zo groot als ze was, maar vervaagde en nam het spiegelglas mee. Een zinloze lijst om een stuk muur bleef achter; een muur waaraan een lege lijst - daar stond ik naar te kijken. Ik sprong naar voren en stootte mijn vuist door de muur binnen de lijst. Steen sloot zich om mijn vingers. Ik voelde de koude van de nacht buiten langs mijn nagels gaan.

De telefoon ging. Ik nam op.

‘Je hebt gedroomd,’ zei de stem van de vrouw.

Ze liet het bij deze korte mededeling en hing op. De cello, dacht ik, het instrument dat zij in de droom bespeelde... Dat is de cello die jarenlang bij vader op zolder stond en die ik meenam, twintig jaar geleden, toen ik voorgoed uit huis ging. Ik besloot, hem zo ziek als ik was, uit de berging beneden te halen. Daar stond hij al jaren, al sinds ik hier woonde, en al die tijd had geen mens er naar omgekeken, maar opeens was ik bang - nu ik door dromen overwoekerd werd en zelfs van mijn eigen bestaan niet meer zeker kon zijn - dat hij verdwenen was. Hij stond er nog, afgedekt door de oude blauwe jas, die er destijds op zolder ook al over hing. Ik trok hem aan, hij paste precies. Hij voelde vreemd aan, hij leek wel van zeemleer. Ik zette het instrument tegen het voeteneinde van mijn bed en hing de jas erover. De rest van de nacht sliep ik droomloos uit. Ik ontwaakte en voelde mij beter. De koorts leek geweken, maar ik was uitgeput en had nergens behoefte aan. Het leek mij verstandig de dag in bed door te brengen. Ik probeerde te lezen, vluchtte in boeken en vluchtte er net zo snel weer uit. Af en toe sliep ik - een korte sluimering die droomloos leek, maar mij wel steeds terugvoerde naar de dromen van die nacht. Ik trachtte ze te duiden, ik kwam niet ver. De cello stond tegen het voeteneinde van mijn bed, de jas hing er over. De tocht naar beneden had dus in werkelijkheid plaatsgevonden.

De scène die mij het meest bezighield was die van het bed en de spiegel, die de oude vrouw in het laatste, korte telefoongesprek had afgekondigd. Het was een droom in een droom en steeds weer drong zich die magische wiskundige formule op: min maal min is plus. Met andere woorden: een wak in een droom toont de werkelijkheid.

Ik wilde terug in die scène en de vrouw moedigde mij aan nog verder terug te gaan. Ik barstte bijkans uit mijn kop! Steeds weer gleden de beelden langs, ik kon ze niet grijpen; steeds weer probeerde ik de dromen te analyseren en daardoor tot conclusies te komen, ik vond ze niet. Ik zocht naar standpunten, een filosofie - handvatten aan een overzichtelijk bestaan. Ik wilde terug, had ik geschreeuwd. Terug naar de oorsprong? De kern? De waarheid?

Lang had ik gedacht dat ik die vanzelf wel vinden zou; ‘tegenkomen’ was een beter woord. Maar de laatste maanden begreep ik dat ik op de woorden die ik schreef steeds verder afdreef van die kern. Alles was anders, ik wist alleen niet hoe. En als het ergens anders was, dan wist ik niet hoe daar te komen. Nu kwam het mij voor, dat de kleur van het huis aan de overkant de sleutel was tot het wezen der dingen.

Zaterdag besloot ik op te staan. Ik waagde mij zelfs op straat om boodschappen te doen, gehuld in de blauwe jas. De jas had grote zakken, ik kon er sigaretten, kaas en vleeswaren makkelijk in kwijt. Weer thuis bleek dat de zakken gescheurd waren en alles wat ik kocht zich in de voering bevond, samen met: een frans gebedenboek; een ansichtkaart uit een dierenpark waarop een ijsbeer zich op zijn achterpoten verheft; een ansichtkaart uit Afrika waarop een groep negers een dans uitvoert; een Russische familie - zo'n serie holle popjes, oplopend in grootte, die in elkaar passen.

Ik zette de familie op tafel en tilde de grootste pop op. Daar stond de op een na grootste. Zo haalde ik ze allemaal tevoorschijn en zette ze op een rijtje. Een stem in mijn hoofd zei:

‘De familie Vodorietsj!’

Het was de stem van de vrouw in mijn droom. Ze riep de woorden triomfantelijk, alsof ze een optreden aankondigde. Dat was ook zo. Ik zag de voorstelling en herinnerde mij hoe Quintana... Daar keerde haar naam terug in mijn geest! Ik herinnerde mij hoe Quintana en ik lachten om de acrobatische toeren van de familie Vodorietsj en na afloop lang applaudiseerden. Dat optreden vond plaats in het huis van Quintana - het huis aan de overkant.

Ik keek intensief en lang naar het rijtje vreemde vondsten en langzaam, één voor één, vonden ze hun plaats terug in het huis waar ik ze voor het eerst zag. Zo vond ik het huis terug. En vreemd, als stond er midden op de weg een weegschaal, steeds als ik iets op z'n plaats zette doemde er in mijn herinnering een beeld op uit het huis waar wij woonden. Bewegende beelden zelfs.

Het was schemerig in de gang. De muren waren lang geleden voor het laatste geschilderd, de verf bladderde af. Door het kleine raampje in de voordeur viel geen licht naar binnen. Integendeel, als een aquarium waarin de lampen zijn gedoofd leek het raam licht weg te zuigen uit de gang. Ik hoorde vaders stem:

‘Het stormt! Kom, we gaan kijken.’

We liepen samen door de gang naar de voordeur. Ik was klein, vader was een grote hand die de deur opende. Een landweg rolde, van links komend, de horizon tegemoet. Zware wolken joegen elkaar na, de bomen aan weerszijden van de weg boden de storm nauwelijks tegenspel. Onder het juichen van de wind waren geluiden van krakende en instortende gebouwen hoorbaar. Toen viel de orkaan stil, de geluiden legden zich neer. Aan de overkant, geen tien meter bij ons vandaan, trok een wervelwind langs, gehuld in een kleed van bladeren en oude kranten.

‘De storm komt niet bij ons, lieverd,’ zei mijn vader.

Hij sloeg zijn armen om mij heen en tilde mij op. Zijn hand sloeg de voordeur dicht.

Die avond schreef ik de volgende reconstructie:

Er was eens een oude, blauwe jas. De zakken waren tot flarden vergaan, de vrouwen scheurden af, de vloeren zakten in, de electriciteit viel soms zomaar uit en zelfs de kraag begon los te zitten. In deze jas woonden twee mensen: Quintana en haar rat.

Quitana kende haar lot en wist dat alles goed zou komen, zolang je wat kwam maar goed noemde. Ze besteedde haar tijd aan het drinken van whisky, het bespelen van de cello en filosofische bespiegelingen die zij voornamelijk komisch vond. Er was niets dat haar zorgen kon baren - haar schaapjes konden zwemmen.

De rat was laf en had een grote bek. Quintana vond dat een

[p. 58]

overzichtelijke combinatie. Ze woonden al jaren samen. Aanvankelijk bood de jas warmte en bescherming, maar de tijden werden minder en de rat vond dat Quintana iets moest ondernemen om het goede te doen terugkeren. Zelf deed hij wat hij kon: hij rende de pluizen uit zijn vacht om overal aanwezig te zijn waar het mis dreigde te gaan. Hij had het waanidee dat zijn berichtgeving over de situatie iets bij kon dragen aan de verbetering daarvan. De paniek sloeg hem bij tijden uit de bek. De rat was een gebenedijd journalist.

Quintana scharrelde rond in haar slaapkamer, die zich in de linkermouw van de jas bevond. Ze bukte moeizaam en keek onder het bed. Ze gluurde in geheime hoeken en plooien. Ze beklopte de muren en keek naar het plafond. Dit alles om de rat een plezier te doen. Ze knikte, ze had het wel gedacht. Ze deed het licht uit.

Langs een smalle, steile ladder daalde ze af naar de woonkamer. Daar stonden een lange bank, een tafeltje, een poef waarop een telefoontoestel en achterin het vertrek gaf een luik in de vloer toegang tot een kelderruimte. In de hoek achter de bank stond een cello. Het licht in het vertrek zwierf wat rond. Het bescheen de vele prenten aan de muur liefkozend en de kleedjes en tapijten op de vloer struikelend en geïrriteerd. Het kleurde de spinnewebben in de bovenhoeken van het vertrek zilver als het lange, loshangende haar van Quintana.

Quintana liep naar de telefoon, nam de hoorn van het toestel en draaide een nummer. Ze wachtte tot er aan de andere kant werd opgenomen, luisterde naar de naam die genoemd werd en zei:

‘Er is voor je gebeld. Je was er niet.’

De stem aan de andere zijde klonk aarzelend, in verwarring gebracht. Dat amuseerde Quintana. Ze sprak de zinnen die zij zich voorgenomen had te zeggen, schoot inde lach en verbrak de verbinding. Ze nam de cello, ging op de bank zitten en plaatste het instrument tussen haar knieën. Ze pakte de strijkstok van het tafeltje en begon te spelen. Ze had niet het minste talent.

In een ademloze sprint kwam de rat de trap naar de voorraadkamer afgedenderd. Hij remde vlak voor de voeten van de oude vrouw gedecideerd af. Hij ging rechtop zitten, rangschikte zijn snorharen en verkondigde:

‘Berichten van het front. De Slag om de Arm lijkt verloren voor onze vrienden!’

Quintana legde haar instrument terzijde en boog voorover om beter te kunnen luisteren.

‘De slopers rukken op!’ sprak de rat hitsig. ‘Langzaam weliswaar, maar zeker! Ik zou bij god niet weten hoe we ze tegen moeten houden. Legers slopers zijn het, legers! Je hoort de troepen bewegen achter de muren van de voorraadkamer. Over de slaapkamer nu het woord aan onze speciale verslaggeefster.’

De rat priemde zijn wijsvinger omhoog.

‘In de slaapkamer is alles nog rustig,’ meldde Quintana.

‘O,’ zei de rat, half opgelucht, half teleurgesteld. ‘Maar vandaag is gisteren niet,’ viel hij terug in zijn rol, ‘en morgen komen ze!’

Hij richtte zijn kopje omhoog naar Quintana en keek nu werkelijk serieus.

‘Heb je hem gebeld?’

‘Ja.’

‘Wat zei hij?’

‘Hij begreep me niet.’

‘Wat heb je dan gezegd?’

‘Ik heb hem in de war gebracht.’

‘In de war? Maar...’

De rat sprong lenig op de bank en vandaar op de rugleuning. Hij nestelde zich vlak naast de schouder van Quintana en fluisterde in haar oor:

‘Waarom heb je niet gewoon gezegd dat we hem nodig hebben? Dat we op hem wachten? Heb je het nieuws dan niet gehoord? Hij moet komen. Nu! Voordat de slopers er zijn!’ ‘Kalm,’ zei Quintana. ‘Hij komt, dat beloof ik je. Hij komt, maar we moeten wachten...’

‘Hij alleen weet dat wij bestaan!’

‘En dat... weten wij alleen.’

‘En dat blijft zo, als je hem raadseltjes opgeeft!’

‘Raadsels...’zei Quintana.

Ze bukte zich en pakte van onder de bank een heupflesje whisky, dat ze openschroefde en aan haar mond zette.

‘Raadsels...’

Ze veegde haar lippen droog en stak de rat de fles toe.

‘Zuip niet zoveel!’ zei de rat.

‘Raadsels blazen het stof weg,’ legde Quintana uit. ‘Graven moet hij; diep graven, door het stof heen... Terug. Daarbij kunnen wij hem niet helpen.’

De rat wipte van de rugleuning, nam Quintana de fles uit handen en zette die terug onder de bank.

‘Graven is voor de dood,’ zei hij. ‘Komen moet hij, verdomme! We hebben haast!’

‘Haast,’ herhaalde Quintana slaperig. ‘We hebben haast. Wij wel... Maar hij komt alleen als hij dat wil; wij hebben niks te willen. We kunnen hem alleen een beetje helpen.’

‘Nou, doe dat dan! Je kunt hem in ieder geval een droom sturen!’

‘Dat,’ zei Quintana, ‘is een goed idee. Een droom die de ogen opent.’

Ze liet zich achterover op de bank vallen en sloot haar ogen. Niet veel later schrok ze wakker, de rat was in haar armen gesprongen. Overal rondom de bank viel de vloer weg en door de gaten die ontstonden vielen de balken en de pannen van het dak naar de kelder. Quintana keek tevreden toe.

‘Ik ben bang!’ riep de rat.

‘Het gáát niet om ons,’ zei Quintana. ‘Ons doen ze niks, geloof me toch. Ons kùnnen ze niet eens iets doen.’

‘Heb je hem de droom gestuurd?’

‘Ja. Een duidelijke droom. Zonder raadsels en grappen. Tevreden?’

‘Ik weet het niet,’ snikte de rat.‘Misschien geloof ik niet meer in dromen. Wil je...’

‘Nog één keer. Maar alleen als je ècht bang bent.’

‘Ik bén echt bang!’

Foto: Marga Dekkers.

‘Dan bel ik,’ zei Quintana en trok glimlachend haar voeten weg van een stuk vloer dat met donderend geraas naar de kelder

[p. 59]

viel. ‘Maar wat ik ook zeg - hij heeft de jas en hij heeft de cello...’

Als door een wonder was het pad van bank naar telefoon gespaard gebleven. Quintana spreidde haar armen en liep, lichtvoetig als over een evenwichtsbalk, naar de andere kant van het vertrek. Ze nam de hoorn van het toestel en draaide voor de laatste keer het nummer.

‘Je hebt gedroomd,’ zei ze.

Met z'n ogen stijf gesloten nam de rat de brug over de afgrond die hen scheidde en klom naar Quintana's schouder.

‘Geef hem de rest!’ krijste hij.

Quintana legde de hoorn terug op het toestel.

‘Ik heb hem alles gegeven wat hij wist,’ zei ze. ‘Hij komt.’

‘Geef hem meer!’

‘Dat kan niet en dat mag niet en dat weet je.’

De rat wist het inderdaad, maar zijn angst overschreed de grens van de wet. Hij sprong van de schouder van Quintana en draaide zelf het nummer.

‘De achterdeur staat op een kier!’ schreeuwde hij in de hoorn. De lijn was dood, het licht gedoofd, de rat vluchtte weg uit de jas. Er was daar een lege ruimte, vol van het lachen van Quintana. Ze wist dat alles goed zou komen, zolang je wat kwam maar goed noemde.

Ik belde mijn vader. Er was een verhaal, zei hij, over de cello en de jas dat hij vertellen wilde, zij het niet telefonisch. We maakten een afspraak, hij beloofde mij van het station te komen afhalen. Wij hadden elkaar in jaren niet gezien - niet uit haat, maar uit een gebrek aan interesse. Ik vroeg mij af of zijn uiterlijk erg verouderd was. Zijn stem klonk jong als toen ik een kind was en zijn grote hand mij naar de voordeur leidde. Hij opende de deur, legde de kokosmat op de drempel. De straat lag te blaken in de zon.

‘Ga maar fijn op de mat zitten,’ zei hij.

Ik droeg mijn pop in mijn armen; ik wiegde hem en liefkoosde de stugge krullen en het bleke gezicht. Vaders zware voetstappen trokken zich terug in de gang. De mat prikte in mijn billen - dat was aangenaam. Ik wiegde mijn pop en zong een liedje zonder woorden, zonder melodie, als streek mijn adem voor het eerst langs mijn stembanden. De pop neuriede mee en keek net als ik naar het huis aan de overkant. Er kwam een man langs op een fiets. Ik boog me naar voren en draaide mijn hals om de man zo lang mogelijk na te kunnen kijken. Mijn pop boog zich naar voren en draaide zijn hals om de man zo lang mogelijk na te kunnen kijken. We zwaaiden hem na, samen, maar de man zwaaide niet terug. Hij keek niet om. Nog lang dwaalde het geluid van een roestige fiestketting boven het van hitte golvende wegdek. Daarna werd alles stil.

Stel je voor, dacht ik, dat er in de neus van mijn pop, of in de kraag van zijn blouse... of in zijn vingers! Stel je voor dat er op het nageltje aan de pink van mijn pop... een dorp was. Een dorp met hele kleine huizen en hele kleine stopjes aan de straat; een dorp met hele kleine mensen op hele kleine fietsen... Was ik dan God?

Geschrokken stond ik op. Ik nam mijn popen ging de schemering van de gang binnen. Ik zette de pop achter de deur, onder de kapstok, met zijn rug tegen het voetenbankje dat daar stond. Ik ging door de achterdeur het huis aan de overkant binnen.

Vanuit de woonkamer klonk muziek, een cello. Ik gluurde om de hoek en zag Quintana. Ze zat op de bank, haar ogen gesloten, en speelde. Haar lijf deinde mee op het ritme. Ik ging aan haar voeten zitten, met mijn rug tegen de bank, en probeerde mee te wiegen. Opeens viel de muziek stil. Ik klapte. Het leek of Quintana wakker schrok.

‘Hee, hallo... Ben je daar?’

Ze klopte met haar vlakke hand op de bank. Ik stond op en ging naast haar zitten, ik voelde de warmte van haararm langs mijn schouders glijden. Ik huiverde en kroop nog dichter tegen haar aan. Quintana vroeg niet wie ik was. Dat wist ze natuurlijk, ze had me zo vaak zien zitten. Ze vroeg niet hoe ik heette, ze kende ook mijn naam. Quintana wist alles, dat zag je zo.

‘Vind je vader het goed dat je hier bent?’

Ik zweeg, ik wist het niet.

‘Wéét hij wel dat je hier bent?’

Zie je wel, ze wist alles. Je hoefde haar niets te vertellen; àls je iets vertelde was het alleen om trots te laten blijken dat je het óók wist. Ze wist alles wat ik wist en oneindig veel meer.

‘Dus,’ zei ze, ‘je bent hier stiekem.’

Ik schrok. Natuurlijk, zo was het, ik was stiekem gekomen, maar voor mijzelf had ik het nog niet zo benoemd. Ik knikte bedeesd.

‘Uitstekend!’ riep Quintana vrolijk. ‘Stiekem is het beste! We gaan het vieren! Draai je om...’

Daar had ik op gehoopt, dat dit gebeuren zou - feest in de tent! Ik kende het programma.

‘We gaan op reis.’

Quintana liep naar een tekening van een jas, die naast de cello aan de muur hing, en nam haar strijkstok. Ik kende de spelregels en wist wat we alletwee wilden. Niet naar de negers in Afrika, niet naar de ijsberen op de Noordpool... Het zou kunnen, maar het kwam er nooit van - daar zorgden we wel voor. Een andere keer misschien, niet nu. Ik draaide me om.

‘Handen voor je ogen.’

Ik sloeg mijn handen voor m'n ogen. Ik hoefde niet te gluren - de derde plek, die zou het zijn. Die was het altijd al geweest. ‘Wil je hierheen?’ De strijkstok sloeg tegen de tekening. ‘Hierheen dan? Nee? Dan wil je vast wel... hierheen!’

Ik liet mijn handen zakken en draaide me om. Quintana hielde de strijkstok bij de rechterzak van de jas.

‘Leuk,’ zei ze. ‘Rusland. Weer gelukt... Zeg, misschien heeft Prins Nicolaas wel zin om langs te komen met zijn familie.’

We gingen naast elkaar op de bank zitten en keken vol verwachting omhoog naar de voorraadkamer. Er gebeurde niets. ‘Hee Nicolaas! Nicolaas Vodorietsj!’

Niets, geen beweging, geen geluid. We keken elkaar eens aan. Quintana haalde haar schouders op, knipoogde naar me en zette een keel op als een stoomfluit.

‘Vodorietsj!’

En daar... verscheen het slaperige hoofd van Prins Nicolaas de Grote, huisvader en kunstenmaker.

‘Da da,’ zei hij met zijn zware stem.

Quintana stelde hem een vraag in een vreemde taal die ik niet verstond. Het leek een rijtje namen, ik herinner me alleen het woord ‘masja’...

‘Da da,’ bromde de grote man opnieuw.

‘Allemaal?’ vroeg Quintana. ‘Niemand ziek?’

‘Njet.’

‘Daar komen ze!’

We kropen dicht tegen elkaar aan en keken toe hoe de vijf leden van de familie Vodorietsj één voor één langs de trap naar beneden kwamen glijden. Ze gaven elkaar een hand, gingen in een rij staan en bogen diep.

‘De familie... Vodorietsj!!!’ riep Quintana.

De voorstelling begon. Eerst dansten ze, lenig en wervelend. Hun laarzen schopten hoog boven hun hoofden uit. Ze zongen er liederen bij die niemand kon verstaan; niemand behalve Quintana en de familie zelf. Daarna stond er acrobatiek op het programma: de Russische Toren. Ze sprongen op elkaars schouders alsof het niets was. De kleine Masja helemaal bovenop.

Schrokken de acrobaten van de telefoon, of hoorde het bij de show? Heel langzaam begon de toren te kapseizen. De kleine Masja zwaaide met haar armpjes. Gelukkig hervond de familie haar evenwicht. Tot ze naar de andere kant begon over te hellen. Ik kroop haast in Quintana. De telefoon bleef onophoudelijk rinkelen en de menselijke toren zwiepte met een enorme vaart van links naar rechts. Steeds leek het of hij om zou vallen. Het gebeurde niet. Toen sprong Masja van de toren. Het was maar een kleine sprong - zó dicht was ze de vloer genaderd. De toren zwiepte als een ruitenwisser heen en weer en toen sprong de volgende; bovenop Masja, die onder het lichaam verdween. Zo sprongen ze één voor één en maakten hun voorgangers onzichtbaar, tot Prins Nicolaas de Grote alleen overbleef. Hij stond midden in de kamer en maakte een kleine buiging. We applaudisseeerden tot hij langs de trap omhooggeklauterd was en inde voorraadkamer verdwenen.

Toen pas nam Quintana de telefoon aan.

‘Da da,’ zei ze. ‘Njet... njet. Uw zoontje? Ja, hij is hier. Wat? Maar meneer, we zitten in Rusland! Wat zal die reis niet gaan kosten?... U hoeft niet zo te schreeuwen! Ik zal het hem zeggen.’

Ze verbrak de verbinding.

[p. 60]

‘Je moet eten.’

Ik wilde niet. Ik staarde naar het gat waardoor de familie Vodorietsj gekomen en ook weer verdwenen was. Quitana trok van onder de bank een rieten mandje tevoorschijn. Ze nam er een fles uit, schroefde de dop er af en nam een lange teug.

‘We kunnen je vader natuurlijk ook uitnodigen om hier een hapje te komen eten,’ zei ze.

Ik schudde wild mijn hoofd - dàt was niet de bedoeling! Dat... dan... nee, dat mocht toch niet!

‘Ach nee, natuurlijk niet,’ zei Quintana, die alles wist en nog meer begreep, ‘dan is het immers niet meer echt!’

Ze zette de fles terug in het mandje en klemde de cello tussen haar knieën. Ze streek de stok langs de snaren en een slepende melodie zwalkte uit het instrument omhoog.

‘Ga nu maar,’ zei Quintana zacht. ‘Je mag altijd terugkomen. Altijd - zo vaak je maar wilt. Ook stiekem. Juist stiekem. Stiekem is het beste...’

‘Er stond geen huis aan de overkant,’ zei mijn vader. ‘Tenminste, niet toen wij daar woonden. Misschien vóór de oorlog, lang daarvoor misschien stonden er huizen. Maar dat kun jij niet weten. Als jij op het stoepje zat en speelde met je pop, dan keek je uit over de vlakte. Een grote vlakte met links een landweg die naar de horizon liep, een weg met bomen er langs. Maareen huis? Nee. Het spijt me als dat een teleurstelling voor je is. En het verhaal over de jas en de cello is maar kort - toch kon ik het door de telefoon niet vertellen.

Het was in de oorlog, helemaal in het begin. We hadden de vliegtuigen over horen komen met bommen voorde steden in het westen, maar ons dorp had weinig last. Voor ons was de oorlog een hoofdartikel in de krant. Maar op een dag werd er bij ons aangebeld. Ik liep naar de voordeur en deed open. Er stond een oude vrouw op de stoep. Ik kan haar nog precies uittekenen. Ze had een bruin gezicht, dat wel van leer leek, en lange grijze loshangende haren. Ze had geen tand meer in haar mond, zag ik toen ze begon te spreken. Ze stond op de stoep, die later jouw stoepje worden zou. Met de kokosmat. Daar stond ze. Ze droeg een lange blauwe jas en met haar linkerhand omklemde ze de hals van een groot, naakt instrument. Ik wist toen niet wat voor een instrument dat was.

‘Meneer,’ zei ze, “ik schenk U deze cello.” Ze stak mij de cello toe. ‘En deze jas.’

Ze trok de jas uit en hing die over de hals van de cello. Ik begreep haar niet. Verlangde ze ook iets van mij? Moest ik haar geld geven? Zocht ze een plek om onder te duiken en moest ik haar vragen binnen te komen?

‘Nee,’ zei ze, ‘ik vraag niets van U. Alleen om goed op de jas en de cello te passen. Ik heb hier in de buurt gewoond. Vele jaren. Niet eens zo lang geleden. Toen moest ik verhuizen. Dat had iets redelijks, mijn huis was een krot. Nu moet ik weer verhuizen. Dat heeft niets redelijks. Maar deze cello en deze jas, die horen hier thuis. Waar ik heen ga, daar zijn ze niemand tot nut. Daarom... Wilt U mij beloven er goed op te passen? Ik... Belooft U het?’

Wat kon ik anders doen dan het te beloven? Ik begreep niet waarom ze uitgerekend mij had uitverkoren, maar ik beloofde het. Direct. Zonder aarzeling. Als je nu diep in m'n hart zou kijken, zag je waarschijnlijk dat ik al lang blij was dat ze geen tegenprestatie vroeg. Dat ik daarom zo dapper die belofte deed. Ik was geen held.

‘Want,’ zei de vrouw, ‘eens komt er iemand die ze mee zal nemen. Eens. Vraag me niet wanneer of wie; vraag me vooral niet waarom...’

‘Ik vraag U niets,’ zei ik plechtig. ‘Ik heb u een belofte gedaan en die zal ik houden. Is dat niet genoeg?’

Ze knikte, draaide zich om en verdween. Ik keek haar na tot ze om de hoek verdween, op weg naar een plek waar een cello geen nut had. Ik zette het instrument onder de kapstok bij de voordeur en liet de jas eroverheen hangen. Daar zijn ze samen geweest tot '52, toen we uit het dorp vertrokken; daar stonden ze te wachten op de terugkeer van de vrouw. Ze is nooit terug gekomen.

Toen we naar Noord-Holland verhuisden nam ik haar spullen mee, maar het leek me overdreven ze nog langer achter de voordeur klaar te zetten. Zij verhuisden naar de zolder. Sindsdien hebben ze op de zolders gestaan van alle huizen die we bewoonden. Wel steeds op een mooi plekje, want ze waren me vreemd dierbaar geworden. Dus toen jij vertrok met je kwade kop en de cello en de jas, toen deed dat pijn - dubbel pijn.

Weet je dat ik één keer geprobeerd heb op de cello te spelen? Ik herinner me het nog heel goed. Het was een zinderend hete dag, de lucht trilde boven de klinkertjes in de straat. Jij speelde in de achtertuin. Ik nam het instrument mee naar de voorkamer en probeerde er iets moois aan te ontlokken; ik bleek niet het minste talent te hebben. Plotseling stond jij voor me. Je vroeg of je aan de weg mocht zitten, op het stoepje. Ik kreeg een rood hoofd bij de gedachte dat je iets van mijn pogingen gehoord had. Ik gaf je een hand en leidde je naar de voordeur. Ik schudde het oude speelgoed uit de jas, schoofde kokosmat tussen deuren drempel en liet je daar over aan je lot. Op mijn tenen bracht ik de cello terug naar z'n plek achter de deur. Later hoorde ik je in de gang spelen, in de koelte - zó heet was het die dag.

Er stond geen huis aan de overkant; nogmaals, het spijt me. Ik herinner me hoe we voor het laatst door het dorp liepen, door de straat waarin wij samen zo lang - voor jou moet het helemaal een eeuwigheid geweest zijn - gewoond hadden. Ik droeg jou op mijn arm en jij droeg je pop. Ik keek de straat uit, jij keek de straat in. Opeens hoorde ik je fluisteren: ‘Zwaaien!’

Jij liet je pop zwaaien naar de straat die wij achterlieten. Daarna heb je gehuild tot we in Noord-Holland waren, in het nieuwe huis.’

‘Is het werkelijk zo gegaan, vader, zoals jij het beschrijft? En wat moet ik dan met mijn verhaal? Deksel dicht en diep de grond in? En al die dagen dan dat ik naar het huis aan de overkant zat te staren, verlangend er binnen te gaan! En al die keren dat ik er daadwerkelijk op bezoek was! Ik zou niet precies kunnen zeggen hoeveel keer, daarvoor leken de bezoeken teveel op elkaar. Alleen de laatste keer was anders, heel anders.’

Het was merkwaardig. Nu ik besloten had mijn schroom af te leggen en, onder de vriendelijke, zij het wat bezorgde blik van mijn vader, alles te vertellen wat ik mij herinnerde, nu leek het alsof diezelfde schroom naar de vijand was overgelopen en zich als een sluier over de dingen had gelegd; al wat ik tijdens de treinreis nog helder voor mij zag, leek nu vaag en liet zich nauwelijks in beweging zetten - vormen die zich trachtten op te richten uit pas gestort cement.

‘Ik kwam door de achterdeur binnen,’ begon ik zo precies mogelijk, om de herinnering op gang te brengen, ‘en liep via de keuken naar de woonkamer. Quintana was er niet. Het was stil in het vertrek, té stil. Op de vloer stonden twee lege glazen, ze roken naar de drank uit de fles onder de bank. Er was dus iemand anders geweest en ze hadden gedronken samen! Ik sloop naar de cello en plukte aan een snaar. De toon bleef in de kamer hangen, veel te lang, en leek in beweging te komen. Het geluid ging rond, langs de muren; sneller, steeds sneller, als een gevaar dat nu nog buiten was maar zocht naar kieren en gaten en die ook zeker vinden zou. Het gezicht van Quintana verscheen op de tekening van de jas. Geen beren, geen negers, geen Russen, maar de ogen van Quintana. Ik wendde me geschrokken af en stond oog in oog met het gebedenboek, dat z'n muil wijd opensperde. In het timbre van de cello-toon, die nog steeds niet was verstorven, hoorde ik gebeden prevelen. Monotoon in een taal die ik toen niet verstond.

Ik liet me voorover op de bank vallen en legde het kussen over mijn hoofd. Ik drukte het stevig tegen mijn oren tot alles stil geworden was en ik alleen nog mijn ademhaling en het bonzen van mijn hart hoorde. Ik tilde het kussen op en zag dat ik met mijn gezicht op twee speelkaarten lag. Ik nam ze in mijn hand en ging rechtop zitten. Van kaarten wist ik niet veel af, maar ik zag dat er met deze twee iets vreemds aan de hand was. Ik bekeek ze aandachtig; langzaam zwol de lage cellotoon weer aan. Op de ene kaart stond de hartenvrouw samen met het hartenaas, op de andere de hartenheer samen met een schoppenvrouw. Ik wist niet wat het beduiden moest en kreeg ook niet veel tijd om er over na te denken. De zoemtoon werd luider en luider en de kaarten begonnen rond te draaien in mijn hand. Er stegen stemmen uit op. Verwijtende stemmen die riepen dat het jouw schuld was; jouw schuld, vader, dat Quintana weg ging. Steeds sneller wentelden de kaarten, steeds hoger klonken de stemmen - tot ze tot een hoge ijle

[p. 61]

toon werden, die octaven hoger samenging met de toon uit de cello.

Als door een trechter werd ik weggezogen uit de kamer. Ik vocht, ik wilde terug, maar vond geen houvast. Ik weet niet hoe lang ik weg geweest ben, toen ik terugkwam stond Quintana over mij gebogen. Haar gezicht vlak boven het mijne.

‘Lieve Jezus, jongen, wat heb je me laten schrikken!’

Ze deed vrolijk daarna, maar het hielp niet meer. Er hing een vreemd scherp licht van afscheid in de kamer. Ik voelde dat toen werkelijk; het is niet iets dat ik er nu, zovele jaren later, aan toevoeg - ik benoem het nu, dat is alles. Quintana moet het ook gevoeld hebben, ze nodigde me niet meer uit om op reis te gaan. De dingen waren de dingen en stonden op hun plaats. De sleutel naar Rusland was gebroken, we vonden Afrika ver weg en waren bang voor beren.

Foto: Marga Dekkers.

Quintana vertelde over vroeger, over haar leven in de grote stad. Ze sloeg een sjaal om, sprong op de bank, zong een liedje en liet haar benen zien. Toen ik de sjaal om kreeg en ook iets zingen moest begon het gelukkig te regenen. We sleepten pannen, emmers en teiltjes aan en zetten die onder de grootste gaten in het dak. Het hielp niet veel, je kon wel aan het sjouwen blijven. Quintana ging op de bank zitten en trok mij dicht tegen zich aan. Ze nam de fles uit het mandje en dronk lang. Ik keek haar aan, maar ze schudde haar hoofd en zei dat het niet lekker was.

‘Ik regen terug,’ zei ze. ‘Dat helpt. Daar schrikken ze van, daar buiten.’

Ze zette de fles terug en tilde me op. Ze kuste me.

‘Het is waar,’ zei ze. ‘Ik ga weg.’

Ze huilde en drukte haar wang stevig tegen de mijne. Ik wist niet of ik ook huilde of dat het haar tranen waren die ik voelde. Tot het schokken in mijn lijf begon. Quintana streek me door mijn haar en zo aanwezig als haar hand was, zo afwezig klonk haar stem.

‘Je moet naar huis, het is al laat. Je vader zal wel ongerust zijn.’ Ik rukte me, woedend om de verwarring die ik voelde, los uit haar omhelzing en rende naar de achterdeur. Maar net voor ik binnen was - waar jij me zien kon en roepen! - bedacht ik me. Ik sloop terug naar binnen en gluurde, stiekemer dan zelfs Quintana ooit zou toestaan, haar kamer in. Ze dronk, strekte zich uit op de sofa, verborg haar hoofd in het kussen en sliep wiegend in. Beschouw het onnozele plan dat ik toen uitvoerde maar als mijn klaagzang om Quintana.

Op mijn tenen liep ik de kamer binnen. Ik nam detekening van de jas van de muur en liep ermee naar het kelderluik, dat ik opende. Het was schemerig beneden, gelukkig niet aardedonker. Toch wat aarzelend klom ik de houten ladder af. Het licht viel door een klein boograam naar binnen, gefilterd door webben en stof. De kelder bleek vrijwel leeg. In de verste hoek scharrelde de rat in paniek rond op het deksel van een zwarte houten zeemanskist. Ik liep erheen, de rat vluchtte weg, ik opende het deksel. De kist was leeg. Ik keek de kelder rond en zag wat ik nodig had: een stapel oude kranten. Ik rolde de tekening zorgvuldig op en wikkelde haar in een krant - precies zoals ik jou die ochtend de dingen bij ons thuis had zien inpakken.

Ik sloop terug naar boven, ik wist al wat ik halen zou: het ging mij om de voorwerpen die Quintana zó dierbaar waren, dat ze zonder hen niet vertrekken kon. Ik borg ze alle weg; de tekening, de familie, het gebedenboek, de sjaal, de kaarten, het mandje met de flessen... Toen alles goed verpakt gerangschikt was sprong de rat tevoorschijn. Hij kroop weg tussen de spullen inde kist. Ik sloot het deksel. Ik klom langs de trap omhoog en liet het luik zakken.

Eigenlijk had ik direct naar huis moeten gaan, maar ik wilde het afscheid nog wat rekken en besloot een laatste blik op Quintana te werpen. Ze richtte zich op en vroeg: ‘Heb je alles naar de kelder gebracht?’

Ik schudde mijn hoofd.

‘Alles in de zwarte kist?’

Ik schudde mijn hoofd al iets trager.

‘Dan is het goed. Alles wat jij belangrijk vond is alles wat ik mee wil nemen; alles wat ik ooit nodig zal hebben.’ Die middag was er nog het naderende afscheid geweest dat ons bond, nu restte ons slechts een ondeelbaar verdriet. Ik vluchtte. Huilend trok ik mijn pop uit zijn donkere hoekje tevoorschijn. Samen gingen we op het stoepje zitten. De wind stak op en droogde onze tranen. We keken naar de zware wolken die elkaar najoegen, we hoorden geluiden als van instortende bouwwerken.

‘Er staat,’ zei ik streng, ‘geen huis aan de overkant.’

De volgende dag vertrokken we naar Noord-Holland. Het regende. Jij nam mij op je arm en liep de straat uit, naar de verhuiswagen die op de hoek te wachten stond. Jij keek de straat uit, ik keek de straat in. Ik zag Quintana naar buiten komen, uit de voordeur die nooit gebruikt werd. Ze ging gebukt onder de zwarte houten kist die op haar schouder rustte. Ze keek niet naar ons, ze deed de deur niet achter zich op slot, ze liep de straat in - weg van ons. Ik huilde, ik zwaaide; Quintana zwaaide niet terug, ze keek niet om. Ze liep weg over de klinkertjes... Ik zwaaide tot ze met haar zware last om de hoek was verdwenen. Ik zwaaide, ik huilde, maar ik fluisterde niet. Ik had mijn pop immers in de gang achtergelaten, onder de kapstok, achter de deur!

Heb je dat nooit geweten, vader?’

Er zijn verhalen die al lang geschreven hadden moeten zijn en daarom misschien maar beter ongeschreven kunnen blijven. Dit is er een van. Omdat het al bestaat: een verleden, een werkelijkheid - de mijne. Maar het moet geschreven, want de tijd is gekomen om Quintana bij te zetten. Opdat zij haar plaats kent: hier, in dit verhaal, op de laatste pagina gestorven in mij... Het gebeurde in een dorp. De oorlog was voorbij en gewonnen en er was niets bijzonders aan het dorp. Behalve dan de straat waarin ik woonde. Die straat was zo belangrijk omdat ik er woonde, toen ik een kind was.

Er was daar een wereld die rook naar oude verf en tantes die huilden om brieven met zwarte randjes; een wereld waarin de gordijnen alles wisten van prinsessen, maar beloofd hadden te zwijgen.

Dat was het huis waarin ik woonde.

Maar soms zwaaide de voordeur open! Alsof er een trompet geblazen werd, zo helder viel het licht dan binnen in de gang. Vader bracht mij naar het stoepje, de kokosmat werd tussen deur en drempel geschoven en samen met mijn pop zat ik daar in de zon.

Ik keek naar het huis aan de overkant.

Het huis aan de overkant was blauw.