Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 44]

Remco Ekkers
Warmte - vòòr het zwijgen
Over de poëzie van J. Bernlef

Sinds de verzamelbundel Gedichten 1960-1970 (1977) heeft Bernlef* een nieuwe wending aan zijn poëzie gegeven, blijkens de bundel Zwijgende man (1976), waarin meer dan voorheen de taal als poëtisch materiaal in het gedicht wordt onderzocht. Bernlef groeide kort gezegd van Barbarber naar Raster. Ging het Barbarber (tijdschrift voor teksten) om het ongewone van het gewone en het isoleren van stukjes realiteit, bij Bernlef ging het ook vòòr 1970 om

de beslissende seconde (...): dat bijna niet op te merken en zo voorbije moment waarin twee verschillende zaken of verschijnselen even contact maken en samen een nieuwe werkelijkheid scheppen. Het zijn vaak kleinigheden die elkaar raken en waarvan het verrassende contact op een subtiele manier wordt vastgelegd.

(Kees Fens, Literair Lustrum 1961-1966, p.33)

Dat Bernlef ook toen uitgesproken ideeën had over de werking van taal in poëzie, blijkt telkens opnieuw als je de gedichten in de verzamelbundel overleest. Hij heeft ook altijd geschreven over wat poëzie is of moet zijn. In zijn kritieken toetste hij die ideeën aan andermans poëzie, waarbij hij soms een grote bewondering liet blijken. Bekend is zijn opening van de bundel Wie a zegt (1970). Hij citeert daar een ‘onbekende Canadese dichter’ die voor hem tot de grootsten behoort:

Wat een prachtige vogel is de kikker -
Als hij staat zit hij bijna;
Als hij springt vliegt hij bijna.
Hij heeft nauwelijks enig verstand;
Hij heeft nauwelijks een staart ook.
Als hij zit, zit hij op wat hij niet heeft
bijna.

en zegt dan:

Poëzie is voor mij een kwestie van observeren en al blijft het niet-herkennen van twee identieke voorwerpen een utopie, daar ergens ligt toch het vertrekpunt van wat ik nu maar originaliteit noem: een kwestie van vergeten, bijna. (...) Poëzie is informatie, maar informatie van een andere orde dan de encyclopedische, de wetenschappelijke of journalistieke, die het onbekende bekend maakt, namen geeft. Zoals de eerste regel van dit gedicht geen plaats in een biologisch proefschrift zal vinden, maar wel een adequate omschrijving is van het begrip poëtische informatie: het bijeenbrengen van twee in de gereglementeerde hersenvakjes ver uit elkaar liggende gebieden, het vertalen van het bekende in het onbekende: de vogelkikker, Produkt van de verbeelding van deze anonieme meester.

Het is een prachtige beschrijving, ook van de poëzie van Bernlef zelf. (Het zou me overigens niet verbazen als hij het geciteerde gedichtje zelf had geschreven. Het woord bijna met deze gevoelswaarde komt opvallend vaak in de gedichten van Bernlef voor!)

Een bijzonder kenmerk van Bernlefs poëzie is de aandacht voor de leegte, de lege plek, het gat, het afwezige, het onzichtbare, wat achter je rug gebeurt, wat niet op de foto staat, maar er net naast etc. Je kunt die leegte ook temporeel formuleren, als ‘de roerloosheid van de sprong,/een ogenblik van volledige concentratie’, een bijna mystiek moment van inzicht. De afwezigheid, het gemis, laat duidelijker voelen wat elementen uit de werkelijkheid betekenen dan wanneer ze aanwezig zijn: ‘liefde is dan zo:/echt als een afgezet been’.

In Onder de bomen (1963) staat het verhaal ‘Het wonder’. Het gaat over een jongen die aan tafel volgens zijn vader àl te enthousiast praat over een gevecht met de jongens van de christelijke school. Z'n vader vraagt of hij wel eens heeft gehoord van het woordenpotje.

‘Kijk, ieder mens heeft een woordenpotje van binnen. In dat potje zitten woorden, een heleboel woorden en iedereen heeft er evenveel inzitten. Maar elk woord dat je zegt verdwijnt eruit en er komen geen nieuwe bij.’
Hij kijkt hem recht en doordringend aan.
‘Maar mensen die te veel praten die raken zoveel woorden kwijt als ze klein zijn dat het potje leegraakt. Leeg! Die kunnen opeens niks meer zeggen! Nooit meer!’

De nachtmerrie van de dichter.

In Zwijgende man (1976) bekent de dichter in ‘Het onzichtbare aangezicht’, sprekend over zijn vader: ‘Hij was het die mij mijn/enige mythe schonk: het woordenpotje/dat leger en leger tot men/voortijdig sprakeloos raakt./Hij had gelijk/mijn grootvader een man/van min en minder woorden.’

De jongen uit het verhaal verbruikt aan het slot ineen kuil (!) zijn woorden om het dreigende gevaar van bliksem af te wenden. De droom van de dichter. De dichter van de mythe schrijft: ‘Daarom schrijf ik/om mijzelf tijdig tot zwijgen te brengen,/zwarte moeder, die de/moeder is van mijn/grootvader van pappa/en van mij.’

Die zwarte moeder is de zwarte zon, beeld van in elkaar gestorte sterren die onzichtbaar zijn, omdat zelfs het licht niet aan hun zwaartekracht kan ontsnappen. Eerder in het gedicht staat: ‘Zwarte zon - onzichtbaar/ldee/waarnaar alles op weg is/ /Als het blad naar de boom/de vogel naar het ei/ik naar mijn tekst.’ Een fascinerende paradox. Het gevolg op weg naar zijn oorzaak, einde naar begin, apocalyps naar genesis. De zwarte moeder is ook het doel waarnaar alle mannen op jacht zijn: geboren uit een vrouw, zoeken zij in een andere vrouw, tegen wie ze zeggen ‘jij bent/mijn zon liefste’, de eeuwigheid, de oorsprong en het einde. Hier wil ik wijzen op de rol van de taal: de jongen uit het verhaal bezweert de werkelijkheid met zijn woorden, ook al betekent dat uiteindelijk woordeloosheid. De dichter is eveneens op weg naar het zwijgen. Hij zoekt het zwijgen.

We vinden dit thema (zwijgen) door de hele bundel terug. Het eerste gedicht (het titelgedicht) legt het accent op de winterse kaalheid:

Wie wat wil zeggen
heeft winter nodig
kale takken zonder blad

Spoor van vogels niet
hun fluiten water
ongenaakbaar hard en glad

Wie dat wil
heeft in zijn ogen
iets gespaard
dat kijken heet

Wie dat kan
weet in zijn zwijgen
wat hij zegt
het best bewaard

[p. 45]

Geen barokke taaiornamenten bij deze dichter. Hij wil eenvoud, geen geluid, rust en concentratie, geen beweging. De dichter is op zoek naar de essentie. Dat betekent niet dat hij ingewikkelde, filosofische gedachten noteert. Meestal is het uitgangspunt voor het gedicht een visuele waarneming die verrast door het ongewone van het gewone. Zo ziet de dichter een smal bandenspoor lopen en verdwijnen in het water van een zandplas. Aan de overkant verschijnt het spoor weer. Wat hem intrigeert is de afwezigheid van het spoor. Het spoor zelf wijst op beweging en de dichter vraagt zich af: ‘is stilstaan beter dan bewegen?’ en vervolgt: ‘Ik trap erin met opgetrokken knieën/ik wil een fietser worden/voor altijd fietsen in een plas’; bewegende stilstand. De dichter is geen filosoof: de uitwerking van deze gedachte laat hij aan de lezer over.

Ook de relatie werkelijkheid - taal vindt haar uitgangspunt in een alledaags beeld. Het bijzondere zit in de visie, niet in extreme situaties of omstandigheden. De gewone werkelijkheid zit vol tekens die gelezen moeten worden, zoals William van Baskerville, de geleerde franciscaan van Umberto Eco, uit simpele tekens zijn bewonderenswaardige deducties afleidt. Bij Bernlef vinden we geen conclusies, geen antwoorden of oplossingen. Het beste is immers het raadsel te vergroten, of: ‘Het gaat er om geen enkele uitleg/te aanvaarden, lieveling’, zoals de dichter Magritte laat zeggen tegen zijn vrouw toen hij haar verzocht in de linnenkast te stappen. (Stilleven, p. 25)

Een fraai voorbeeld is

De schaatsers kris en krassend op het ijs
de trippelsprintjes van een spreeuw:
wat anders wegijlt blijft nu liggen
stil veldje vol tekens in de sneeuw

Een blauwdruk van immens gescharrel
half afgemaakt in weggevlogen taal
zo vormde vlokken dalend onder nul
de grond voor een verhaal dat op het punt
van pointe in dooi uiteenvalt en weer kaal

Bernlef

Dit verhaal laat tevens zien wat Bernlef met klanken doet: i, ee en aa hebben een sterk expressieve waarde.

Tussen dood en leven ligt het stilleven, een niemandsland waar je, komend vanuit het bekende, dingen ziet die je herinneren aan leven, maar waar je ook, als je goed kijkt en luistert - dat zul je wel moeten leren - dingen ziet en hoort van over de grens.

In een gedicht wordt met bekende woorden een poging gedaan het onbekende te omcirkelen. Je moet goed kijken en luisteren.

Bernlef is bij uitstek een dichter die dode dingen, randsituaties, grensgebieden, schaduwen, gaten goed bekijkt, beluistert, beleeft. Schrijvend, schetsend, schrappend is hij bezig het leven stil te leggen. Geen wonder dan ook dat hij in de Zwitserse beeldende kunstenaar Alberto Giacometti († 1966) verwantschap herkent:

Niet alleen zijn beelden - alleen in stilstand valt het lopen te betrappen: een kriskras net van sporen over de aarde - maar vooral zijn tekeningen, de tekeningen van zijn atelier.

Een tekening van Giacometti (Braque opzijn doodsbed) siert de omslag van Stilleven (1979). En over een tekening schrijft de dichter:

Zijn harde potlood eindigt
in een gom, hij draait het
om en om en stuft vier lijntjes weg

Met het puntje van zijn tong
tussen zijn tanden veegt hij
licht de tekening in

Zo wist hij wat wij dachten
tot verschijnt wat hij doorziet

Wat als je even niet zou kijken
je dan misschien vanuit een ooghoek
ziet.

[p. 46]

Let op hoe onnadrukkelijk de dichter met woorden het lijnenspel van potlood tegen het wit van de pagina naschrijft, hoe hij het wit laat meewerken in het enjambement van de tweede strofe: ‘veegt hij/licht de tekening in’. Mooi is de dubbelzinnigheid van het woord licht, vooral doordat de betekenis niet-zwaarde betekenis niet-donkerzo licht houdt.

De verwantschap gaat verder, want zoals Giacometti Braque op zijn doodsbed tekende, zo schrijft Bernlef over het gelijk van Braque: ‘Braque en het gelijk/van de stugge kleurloze door-/douwer die door alsmaar te kijken, te vergelijken/het vrij krijgt/ten slotte’.

De citaten zijn te vinden in de tweede (grootste) afdeling van de bundel die gaat over stilleven: gedichten bij beelden van Co Westerik, Magritte, Lartigue, Gleason, Auden en Bernlef, want de dichter heeft ook beelden, ook al tekent, schildert of fotografeert hij niet. Hij beeldt in woorden en doet dat zo letterlijk dat de woorden gestalte aannemen. Als hij een ‘jong meisje slapend’ beschrijft, komt hij bij haar ‘oksel/hol en leeg’ en dan vervolgt hij in de tweede strofe:

Alsof zij zo te wachten ligt
op een kleine witte tennisbal
met zachte vacht alsof dit woord
straks bij het ontwaken
verbaasd en naakt rechtop in bed
met zelf nog nauwelijks borsten
zal worden uitgesproken en
de hele dag haar bijblijft
zoals haar lichaam in haar jurk
op springen de maat en melodie
der dingen haar schots en scheef
op straat beweegt.

Het gaat eerst om de verzen ‘verbaasd... borsten’ die horen bij het meisje (zij), maar ik lees het ook zo dat de verzen betrekking hebben op het woord tennisbal. Hoe dat komt? De bepaling van gesteldheid ‘verbaasd... borsten’ is taalkundig verbonden met woord, omdat, in de metaforische situatie van het gedicht, dit woord de laatste zelfstandigheid is vòòr de bepaling. Bovendien is woord het grammaticaal onderwerp. In ‘normaal’ taalgebruik is het natuurlijk zo dat de lezer de bepaling verbindt met zij (het logisch onderwerp). Zij spreekt bij het ontwaken, verbaasd etc. het woord uit. Zij ligt daar zó te wachten op de tennisbal dat het woord tennisbal zal worden uitgesproken etc. Maar de door de lezer gelegde verbinding tussen de tennisbal en het verbaasd en naakt rechtop in bed zitten functioneert wonderwel.

Er valt nog wel meer over te zeggen. Haar oksel is hol en leeg. Zij ligt te wachten op de kleine bal met zachte vacht. Ik vind dat een heel mooi verrassend en toch op een gekke manier logisch beeld. Je zou het zo kunnen opvatten dat ze ligt te wachten op puberale haargroei, nog zacht haar, blond. En even verder staat: met zelt nog nauwelijks borsten. De kleine bal functioneert als beeldrijm. En kijk hoe het verder gaat... Het woord tennisbal blijft haar inderdaad en in de taal bij: luister hoe de tennisbal in het ritme op en neer springt. Allerlei soorten rijm versterken dit: springen - dingen, maat en melodie, schots en scheef, maat - straat, scheef - beweegt. Zelfs de springerige syntaxis doet mee. Haar lichaam beweegt haar schots en scheef op straat. Het tussenzinnetje is intrigerend: de maat en melodie der dingen springen op. Haar jonge lichaam staat ook op springen. Bal en lichaam passen prachtig in elkaar. Haar oksel wacht op de kleine, zachte bal. Als je zo met de dingen en de taal omgaat, als je zo kunt kijken en schrijven, mag je een beeldend taalkunstenaar heten. (Het is frappant dat het eerder genoemd verhaal ‘Het wonder’ een passage bevat waarin de tennisbal figureert. De jongen is ontredderd door het woordenpotje en zoekt steun bij een tennisbal van zijn vriendje. ‘Die nacht sliep ik zoals gewoonlijk. Alleen lag er een tennisbal rond en vanzelfsprekend onder mijn oksel...’)

De kunst van het verliezen (1980) opent met een gedicht van Elizabeth Bishop. Verliezen is een kunst omdat we in het algemeen te zeer gehecht zijn aan de dingen, maar op een verkeerde manier, te weinig bewust. Het verliezen leert ons afstand doen van ons bezit of onze kennis, ja zelfs onze geliefden, maar juist door het verliezen worden we ons bewust van wat de dingen betekenen. Het deert ons en dat is een waardevolle emotie.

Schrijven is een remedie. In de taal kunnen we het leven vasthouden. Niet door het te verklaren, maar door het te beschouwen in al zijn gecompliceerdheid: kijken, luisteren, dat is de boodschap. De dichter waarschuwt ook in deze bundel voor ontknoping die de zaken weliswaar vereenvoudigt, maar tegelijkertijd vervreemdt van de werkelijkheid.

Het hart van een touw
schuilt in zijn knopen

Trotse bos van alle kanten
even open voor mijn gepruts

Een zucht van opluchting -
ik heb zijn draad gevonden
ontrafel zijn verhaal

Daar ligt hij nu, stil
gebogen - een lijn.

Met de ontknoping is ook
zijn hart gevlogen.

(In hetzelfde jaar publiceerde een andere Querido-dichter, Willem Jan Otten, ‘Het verhaal van een Gordiaan’ waarin hij schrijft: ‘Vergeet de ontknoping,//oefen je om niet te dromen van de dag/zonder kink. Geen vrijheid zonder wirwar.’)

De ontknoping, dat is de oplossing van het levensraadsel, het geheim van over de grens, de paradoxale leegte, het zwarte licht. Het is aan de levenden niet gegeven het raadsel op te lossen, maar ondertussen zijn we voortdurend op weg naar die oplossing: verlangen drijft ons voort. Pas in de dood, of zoals Bernlef zegt aan het slot van de cyclus ‘Ik zal sterven als ik het weet’ (afdeling V van De kunst van het verliezen): ‘Pas als de mond/de grond raakt zijn zij/verbonden.’ In het gedicht staat niet waarnaar zij (mond en grond) verwijzen, maar na lezing van de cyclus moet het duidelijk zijn: de mond van de dichter, zijn taal, uiting van zijn verlangen naar inzicht. De ik spreekt zich uit over de wereld waarin hij leeft en waarvan hij houdt, maar die hem ook doet verlangen naar een vanzelfsprekende eenheid, waarin ik kan opgaan in het niet-ik. Dit klinkt verrassend mystiek voor een aards dichter die eigenlijk niets moet hebben van metafysiek, maar het woord grond verwijst tegelijkertijd heel aards naar de aarde èn naar de grond van ons bestaan, de dood, het zwarte licht. Het eerste gedicht van de bedoelde cyclus gaat zo:

Het verlangen wordt soms
zo groot dat het vorm aanneemt
de vorm van een zin
die nog niet bestaat
alleen maar betrapt
hoeft te worden in de
lege kamer

hij hangt in de lucht
ligt al in de mond
voorop de lippen

het verlangen is groot
maar meestal is de wereld
nog groter

Het gedicht is te lezen als een poëtisch program. Het geeft antwoord op de altijd weer door lezers gestelde vragen: waarom schrijft een dichter en hoe schrijft hij? De slotregels kenschetsen de dichter als realist. Voorlopig is metafysiek ‘het ideaal van het/lege ei of dat van/de afwezige dop’. Bernlef moet niets hebben van religieuze systemen en hij zou dan ook de titel van Kopland Wie wat vindt heeft slecht gezocht geschreven kunnen hebben. In het volgende gedicht schrijft hij: ‘Dit snakken

[p. 47]

naar een/schaduwloos bestaan/doet alle lust vergaan//(...) is/panisch handenwassen//moge ze vuil worden/moge ze graaien in de aarde/moge ze jou te pakken krijgen.’ (De -e van de aanvoegende wijs is bedoeld als signaal. Grammaticaal correct zou mogen zijn.)

Het verlangen wordt geassocieerd met lust. Ze staan in de visie van de dichter diametraal op elkaar en hij kiest hier en nu voor de lust. We moeten de kunst van het verliezen immers nog leren. We moeten ons onthechten, maar omdat we leven op de aarde ook de landschappen, huizen, voorwerpen èn de mensen vasthouden.

De volgende bundel Alles teruggevonden/niets bewaard (1982) beschrijft vooral het laatste. Zo roept de dichter in ‘De laatste Shakers - 1973’ met behulp van een reproduktie het beeld op van een groep mensen die geloofden dat het paradijs op aarde gerealiseerd was door de geboorte van een vrouwelijke verlosser, Ann Lee. Zij trok met een groep volgelingen in 1774 naar de Verenigde Staten. Daar bouwden ze huizen en andere gebouwen die uitdrukking moesten zijn van de goddelijke volmaaktheid. Zij zagen schoonheid als een produkt van functionaliteit: ‘Zo zag hun paradijs eruit, zelfgetimmerd/wat nuttig is is mooi;/hun enige metafoor: in ieder voorwerp/huist de Maker.’ Kunst zonder ornament, dat moet Bernlef herkennen. Hij eindigt het gedicht zo:

Niemand zag hoe door reproduktie
het origineel langzaam verbleekte
tot de afbeelding van het paradijs
gevat in een lijst waarin zij nu

Nog staan: de laatste zusters
voor het witte Shakerhuis
een beetje afwezig onder hun
gesteven kappen bevroren
in verdwenen herinnering.

In Raster 27/28 staat een opstel van Bernlef over het werk van Charles Sheeler, die zelf geen Shaker was, maar zich wel omringde met door hen gemaakte meubels en gebruiksvoorwerpen. Sheeler schilderde huizen, fabrieken, machines, scheepsbruggen en andere constructies heel precies, zonder versiering. Volgens Bernlef droomde hij van volmaaktheid net als Bernlefs grootvader (de ‘man/van min en minder woorden’). ‘Maar in het centrum van de volmaaktheid is alles tot stilstand gekomen. En waar alles stilstaat valt niets meer te meten’. Bernlef citeert Schiller: ‘het probleem van de idylle is dat iedere beweging eraan ontbreekt, “ohne welche doch überall keine poetische Wirkung sich denken lässf”’.

Is stilstaan beter dan bewegen? Misschien wel, maar nu nog niet. In de titelcyclus brengt Bernlef een in het Andrée-museum in Gränna bevroren negentiende-eeuwse poolexpeditie tot bewegen en hij legt uit wat hem beweegt: ‘Waarom iets van zolang geleden/proberen open te breken? (...)//(...) Zo schrijven//Om een wig te drijven, een klein ademgat/waardoor de zuurstof van toen//Uitmondt in een huidige zoen/zodat ik voel dat je leeft - hier’. Die tweede persoon uit de laatst geciteerde regel verwijst niet alleen naar de drie leden van de expeditie, maar ook naar de dichter en zijn geliefde. Het is liefde die hem beweegt, zodat de ik voelt dat je leeft.

Wat Bernlef in die bij voorbaat mislukte expeditie intrigeert, is dat die drie mannen dachten dat zij op weg gingen ‘maar in wezen stonden zij stil’. ‘Ik wil het beleven, wit weggetrokken/wil ik hen nazien op dit papier’. In het museum staat alles gerangschikt: ‘Alles teruggevonden - niets bewaard’, dat wil zeggen: het leven van de mannen is verdwenen. De dichter wil via zijn poëzie het contact herstellen, de emotie voelen van de trots, het vertrouwen, de wanhoop later, het verdriet om wie achterbleven. Een van de drie, Nils Strindberg, 25 jaar, was verliefd op Anna Charlier. Hij zag haar niet meer. De dichter eindigt de cyclus met een liefdesgedicht. Hij neemt een foto van zijn geliefde in de zomerse tuin naast de ballon na 82 jaar en eindigt geëmotioneerd: ‘Kom op mij af door het gras, dwars door/het natte nog zomerse gras, kom//In het dalende licht rond Andrées ballon’.

Het thema van Bernlefs jongste bundel Winterwegen (1983) is dat van de onzichtbare wegen die ons handelen bepaald hebben en dat soms nog lijken te doen. Het lijkt wel of we in het gewone leven wakker zijn geworden uit een droom. We zien nog tekens (woorden, symbolen) en we proberen de werkelijkheid van toen te reconstrueren, maar tevergeefs. We kijken naar de sporen van een zinvolle werkelijkheid in onze schijnbaar zinloze werkelijkheid en we hebben alleen maar de intuïtie van een zinvol geheel. Ons gewone waakleven is te beperkt om te zien of te horen wat er aan de hand is, waar het werkelijk om gaat. We lopen eigenlijk in een wereld van illusies: wat we zien wordt bepaald door ons perspectief.

Een kristal midden in een berg (een berg lijkt stil maar in het binnenste wordt gewerkt aan scheuren, andere vlaken drukverhoudingen in een tempo dat wij stilstand noemen)

Hoe weet de dichter dit? Hij voelt het meer dan dat hij het weet. Zo ook heeft de dichter intuïtief weet van het raadsel, de stilte, het verleden. Hij leest de dingen met een intuïtief oog en geeft ons in de gedichten een verslag.

Sneeuw is een interessant beeld in deze poëtica. De winterwegen uit de titel worden zichtbaar door de sneeuw. Ze verdwijnen met de dooi: ‘Wanneer de winterwegen smelten/blijft het vermoeden van een landkaart/onder onze voeten’.

In het gedicht ‘Schaatser’ waar het gaat over bevroren waterrimpels (tijd die even duurzaam is) staat in de laatste strofe: ‘Je blik gefixeerd op sneeuw/die de overkant blindeert/hoor je beweging/voel je stilstand’. De schaatser voelt de ribbels door zijn hele lijf. Hij zwoegt over het bevroren meer, hij hoort zijn bewegingen (het krassen over het ijs), hij voelt de stilstand (hij stoot over de ribbels).

Er is iets merkwaardigs aan het woord sneeuw. We kunnen er de toestand na het sneeuwen mee aanduiden: de stilte. De sneeuw legt de dingen stil, conserveert. Maar ook kan het woord verwijzen naar de beweging: sneeuw. Je ziet het duizelen. In de beweging van de sneeuw, het sneeuwen, wordt de overkant (van het meer in dit geval) geblindeerd. Metaforisch is de overkant het doel van de tocht, de levenstocht ook. Het sneeuwen belemmert het uitzicht op de overkant, dat wat voorbij de grens ligt. In het gedicht ‘Met en zonder sneeuw’ heeft het gesneeuwd: ‘de straat is leeg maar/voetstappen zijn gebleven’ en na de dooi: ‘Het is als het terugkeren uit een droom/alle voetsporen zijn verdwenen’. Sneeuw bedelft de feiten, de voorzieningen, de voorschriften in het gedicht ‘Wolf’. In de krant staat een bericht over de laatste wolf die in noordelijke richting wegtrekt, weg van de beschaving, van de regels en voorschriften, die onzichtbaar, hier hoorbaar als een dof malen, hun werk doen. De wolf vlucht doelbewust weg van de kranten, van de verslaggevers. Hij wordt met een helicopter gevolgd door een reporter, maar deze verliest hem uit het oog. De sympathie van de dichter ligt bij de wolf, hij identificeert zich met de wolf, maar hij bekijkt hem ook-een gespleten situatie. In ‘Wolf II’ ziet de dichter hem komen nadat de reporter hem uit het oog verloor. De dichter staat dus buiten de beschaving, in het grensgebied.

Na het laatste huis is de wolf ‘alleen/met de sneeuw en de stenen (/.../) Hij schudt zijn vacht, als teken/vallen de woorden in de sneeuw//Nu is hij onzichtbaar//Alleen vervolgen sporen hun weg’. De wolf is de dichter: zijn woorden zijn teken, zij vallen in de sneeuw van het witte papier en hechten zich aan de lezer. De dichter verdwijnt, maar de sporen vervolgen hun weg in de lezer.

*Ik heb in dit artikel gebruik gemaakt van drie in de Poëziekrant gepubliceerde besprekingen van mijn hand: ‘Twee verzamelbundels: gebruikspoëzie en gedichten’, III, 1, 1979; ‘Beeldende taalkunstenaars: Vroman en Bernlef’, III, 5, 1979 en ‘Als teken in de sneeuw’, VIII, 2, 1984.