Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 96]

Hans Krol
Een interview met poëzie puré als (leuke) zetfout

In het verzamelwerk van proza en poëzie In een gewoon rijtuig nam Hanlo met meesterschap van argeloosheid ook twee door anderen geschreven interviews met hemzelf op. Beide komen uit schoolbladen, ze zijn geschreven in die tussentaal van schoolopstel en krantestukje die hem vertederd moet hebben en waarin hij wellicht ook het best te begrijpen was
(Kees Fens in De Volkskrant, 13-1-1973)

Van Jan Hanlo, die mijns inziens bewust méde via zijn brieven een ‘voortbestaan’ na de dood heeft nagestreefd, ontving ik tussen 1960 en 1968 - prentbriefkaarten, drukwerken en dergelijke buiten beschouwing latende - in totaal 34 brieven. Eén schrijven getypt, de overige geschreven, veelal met groene inkt, een enkele met rode, bruine, blauwe of zwarte (bal)pen. De groene inktkleur is dáárom opmerkelijk, omdat groen niet zijn lievelingskleur was. Na verschijning van In een gewoon rijtuig schreef Hanlo

Het boekje ziet er wel mooi uit, vind ik ook wel. Ik had liever geen groen gehad. Liever steenrood of lichtgrijs, groen is mijn kleur helemaal niet (30-3-1966)

In zijn briefwisseling komt de letterkunde al of niet terloops ter sprake: auteurs, kritici, literaire tijdschriften (inzonderheid Barbarber) en hem bekende beeldende kunstenaars (Otto van Rees en René Wong). Over Bernlef die in 1969 - met K. Schippers - ten aanzien van Jan Hanlo de niet geringe uitspraak deed ‘de grootste dichter en prozaschrijver in de Nederlandse taal van de laatste honderd jaar’ schreef Hanlo in een brief, gedateerd 8-2-1962: ‘Bernlef's bewondering voor mij is niet zó uitgesproken, in werkelijkheid’.

Hanlo's wens brieven te schrijven was evenredig aan zijn behoefte post te ontvangen. Als hij op reis was miste hij wat zijn ‘thuis’ betreft de post het meest liet hij mij meermalen weten. Een aanzienlijk deel van onze correspondentie handelde over problemen van wijsgerige, theologische en psychologische aard. Zijn mening, neergelegd in brieven, over theologen, psychologen en filosofen bijvoorbeeld, is later opgenomen in de bundel Mijn benul (blz. 233-234).

Het meest ergerde Hanlo zich aan al die ‘geleerden’ die het zo goed weten in opgeblazen theorieën, die niet kunnen ‘tippen aan’ Christus wat betrouwbaarheid en gezag betreft. Wetend dat hij van kindsbeen ‘een echte esthetisch-gerichte’ was had hij het echter moeilijk met het gegeven dat Christus de esthetiek nog te min vond om er over te spreken.

Ik heb altijd het gevoel verraad te plegen aan het z.g. ‘lagere’ als ik het tot iets minder bestempel. (...) Was er maar een dragelijk oord voor degenen die nu eenmaal aards en esthetisch gericht zijn. Maar er is alleen maar hemel en hel (22-5-1963).

Een karakteristieke uitspraak over zijn levensopvatting is ook de volgende uitspraak:

Met mij gaat 't vrij goed, na enige, gebruikelijke, impasses op mijn vaart op mijn levensvlotje, een nog steeds onduidelijk doel tegemoet (tegemoet en niet langsheen, laten we hopen). (10-10-1961).

De pedofiele geaardheid, waar vooral na 1969 zoveel over geschreven is - eerst na zijn plotselinge overlijden en vervolgens na publicatie van het brievenboek (eigenlijk literaire dagboeknotities van een geëngageerd schrijver) Go to the mosk - bleef in onze briefwisseling geheel buiten beschouwing, lag in wezen buiten mijn gezichtsveld. Later is duidelijk geworden dat hij anderen (met name zijn talrijke correspondenten) per se niet met zijn eigen problemen wilde vermoeien. Geen woord van Hanlo over de mij toenmaals onbekende Zandvoortse affaire in 1962, die hem persoonlijk zo heeft aangegrepen. Hooguit een kryptische omschrijving als

Ik ben dit jaar een beetje aan 't sukkelen. Nu weer met griep al een maand. 't Zal wel slijten. Ook andere onaangenaamheden, maar zo heel erg is 't nu ook weer niet. Alleen is 't vervelend als men overal alleen voor staat en eigenlijk niemand heeft om eens iets te bepraten (5-11-1962).

Pas in 1968 een begin van duidelijkheid hieromtrent als Hanlo zijn boosheid uit over Jaap Joppe die zijn stuk over Astère Michel Dhont (gepubliceerd in Podium, december 1967) in een krantekritiek kwaadwillend weergaf. Daarbij een verzoek in de zomer van 1968 in Amsterdam naar huisvesting om te zien, omdat hem in Limburg de grond onder de voeten kennelijk te warm is geworden. Op 25 oktober volgt dan een in Maastricht gepost briefje, met als postadres: p.a. C. van Geel, Achterweg 17, Groet, N.H.:

Wacht maar eens met zoeken voor me naar een kamer. Die zaak is gelukkig geseponeerd. Maarikgatoch uit Valkenburg verhuizen. Eerst eens op reis, wellicht.

Begin 1969 zal hij opbellen met het verzoek vooreen persoonlijk en voor hem belangrijk gesprek. Vanuit Valkenburg opzijn 1000 cc-motor komt Hanlo 's middags in Hoofddorp aan, waar ik op dat moment een stage volg in de openbare bibliotheek. De directeur staat toe dat Hanlo mij meeneemt naar een café om over een zekere kwestie van gedachten te wisselen. Hij vertelt dan openhartig over zijn erotische belangstelling voor kinderen en zijn uitdrukkelijke wens naar een land te gaan zonder al die taboes welke onze cultuur kent. Omdat ik vele malen in Turkije op vakantie geweest ben wil hij weten hoe zijn kansen in dat land liggen, rekening houdend met omstandigheden zoals de kinderen aldaar, de ouders, politie, justitie e.d. Op grond van wat ik van Turkije's familie- en leefgewoonten weet raad ik hem ten stelligste af voor dit doel dat land te bezoeken. Na eerst nog even met de bibliothecaris over literatuur gesproken te hebben, waarnaar Hanlo's hoofd op dat moment echter in het geheel niet stond, nemen we afscheid. Achteraf zal blijken voorgoed. Hanlo reisde in het voorjaar van 1969 naar Marokko met alle intussen bekende gevolgen. Terug naar het begin.

Begin juni 1960 zond ik vanuit Saint Louis, een internaat in Oudenbosch, een schrijven aan een dertigtal letterkundigen met het verzoek om een stukje handschrift. Aan Jan Hanlo meteen maar het geruchtmakende vers ‘Oote’. Hanlo antwoordt per omgaande en stuurt het originele manuscript^1..

Reeds deze eerste brief bevat een reeks aanzetten voor een voortgezette correspondentie. Hij schrijft in het Brabants dialect en stelt allerlei vragen, zoals: waarom precies ‘Oote’?, hoeveel autografen al in mijn bezit zijn en of ik al eens in Deurne, zijn jeugdplaats geweest ben. Verder merkt hij op de nagebouwde Pieterskerk in Oudenbosch wei eens te willen bezoeken en vraagt om bij gelegenheid in Valkenburg langs te komen. Ten slotte voegt hij nog vijf autogrammen toe, van Adriaan Morriën, Chr.J. van Geel, Bernlef (Henk Marsman), de Vlaming Gust Gils en Limburgse dichteres Harjo Wong.

Korte tijd later stuur ik hem ter beoordeling een gedicht ‘Aehr’ dat hij als een zwakke navolging van Gezelle en Tagore resoluut afwijst. Medio 1961 bericht Hanlo van een schoolblad een verzoek voor een vraaggesprek te hebben gekregen en het resultaat te zullen toezenden als het bevalt. Intussen wordt een voorlopige afspraak gemaakt voor een bezoek aan Hanlo in de Paasvacantie. Met een vriend zal ik hem ontmoeten op het station van Valkenburg. Eerder die ochtend had hij een specialist in Maastricht geraadpleegd. Tijdens de carnavalsviering was Hanlo gevallen, wat een lichte hersenschudding tengevolge had. Als nawerking trad een hevige hoofdpijn op en na zijn bezoek aan het ziekenhuis vertelt Hanlo dat hij waar-

1. Later blijken meerdere ‘originele’ versies in omloop. Opmerkelijk zijn de overeenkomsten van Hanlo's ‘Oote’ met enige passages in Rabelais' ‘Pantagruel’, zoals geconstateerd door Adriaan de Roover (in: Tafelronde, 1953).

[p. 97]

schijnlijk een ligkuur van zes weken zal moeten ondergaan.

Ten behoeve van het internaatsblad De Klaroen van instituut Saint-Louis heeft vervolgens een gesprek plaats in zijn woning, het poorthuisje van Geerlingshof (de Volkshogeschool).

In mei stuur ik hem het uitgeschreven interview toe met een verzoek dit te corrigeren. Op 29 mei (m'n verjaardag! voegt Hanlo er veelbetekenend aan toe) houdt hij zich hiermee bezig.

Enkele passages worden geschrapt als verkeerd overgekomen. Bijvoorbeeld mijn opmerking dat Hanlo het betreurde dat Podium ingezonden werk als te ‘druilerig’ had geretourneerd. (‘Helemaal niet, 't kon me nou echt niets schelen, of je 't gelooft of niet’). Ook een verwijzing naar de gezellige rommel in zijn kamer wordt als een verkeerde voorstelling van zaken bestempeld (‘leek 't jou, maar is 't niet. Ik hou niet van rommel. Wel is de kamer helaas veel te vol’). Een uitspraak van de tuinier dat Hanlo vaak een middagdutje doet bestrijdt hij.

Helemaal onjuist. Ik slaap lang, omdat ik laat op ben, maar doe nooit een middagdutje. Ik sta als 't moet met plezier om laten we zeggen 1 uur in de middag op of veel later.

In een begeleidend schrijven verzoekt hij bij herhaling de geciteerde teksten letter voor letter te corrigeren, schrijft als schot voor de boeg ‘anders moet ik 't later weer recht gaan zetten’ en laat onder andere nog weten:

Ik heb de indruk dat we nogal ver van elkaar staan, elkaar niet zo heel scherp aanvoelen, maar dat is immers altijd zo in 't leven, dat zul je zelf ook nog wel merken. We mogen al blij zijn als we een behoorlijke belangstelling voor elkaar hebben (sommigen prefereren een onbehoorlijke).

Middels een briefkaart bedank ik voor zijn medewerking en per omgaande schrijft Hanlo:

Ik hoop inderdaad dat m'n gedichten zonder afwijkingen geplaatst worden en dat me niets in de mond gelegd wordt dat ik niet - of anders - gezegd heb (7-6-1961).

Een postscriptum laat niets aan duidelijkheid te wensen over:

Verleden jaar kreeg ik een bewijsnummer van een schoolblad in Zuid-Limburg, waarin ook iets van mij stond. Het exemplaar dat mij toegezonden werd, was naderhand met de pen gecorrigeerd. Dat nam ik niet. Ik wil graag weten wat de lezers te lezen krijgen.

In deze en volgende brieven valt herhaaldelijk het woord scrupuleus waar het om de correctie gaat.

Het zal dan nog negen maanden (en evenzovele brieven) duren voordat het interview integraal geplaatst wordt. Eerst de mededeling dat De Klaroen in de zomermaanden niet zal uitkomen en pas in september verschijnt. De werkelijke reden van uitstel is dat De Klaroen vanwege de hoge drukkosten mogelijk zal verdwijnen. In dat geval stel ik Hanlo voor het vraaggesprek te publiceren in Utopia, orgaan van het Thomas More College in Oudenbosch. ‘Vervelend, maar wel overheen te komen. Als 't zover is dat ze aan de opmaak toe zijn, vergeet dan niet de correctie’ (10-7-1961).

Als Hanlo begin oktober nog niets vernomen heeft schrijft hij in een brief van 10 oktober onder andere:

Er zullen wel zet- of tikfouten in het interview zijn gekomen hè? Dat gaat altijd zo. Als 't maar niet erg is (dat er b.v. niet i.p.v. wel; of zwart i.p.v. wit staat). En zelfs dàt kan in het volgend nummer hersteld worden.

Twee weken later valt dan de beslissing dat De Klaroen, ondanks de hoge drukkosten van f 6.000,- per jaar, zal blijven verschijnen en bericht ik Hanlo dit goede nieuws onmiddellijk. Die toont zich verheugd.

Gelukkig maar. De Klaroen ziet er typografisch goed verzorgd uit, maar f6.000,- per jaar is nogal wat. Naar mijn indruk staat het blad een beetje ver van de jongens af. Utopia ziet er ook niet slecht uit. Die serieuze artikelen zullen inderdaad wel weinig lezers vinden, veronderstel ik. Zelf een blad beginnen, daar heb ik wel eens vaag aan gedacht, maar ik geloof niet dat ik er iets van terecht zou brengen. Zelf weinig productief en erg selectief met een bepaalde smaak, zou ik waarschijnlijk niet voldoende copij bijeenbrengen voor een jaargang. De onenigheid met Barbarber is trouwens bijgelegd. Zorg dat je de drukproeven van het interview zelf corrigeert. 't Is altijd nogal vervelend op iets te moeten terugkomen (21-11-1961).

Drie weken later schrijft hij ter geruststelling over uitblijven van publikatie:

Dat interview dat Morriën mij in 1954 afnam is pas in 1958 (in Tirade) geplaatst, dus wat jouw interview betreft hebben we ook nog de tijd (àls je de proeven maar in de gaten houdt! Niet dat er van die vervelende drukfouten in komen die aan de zaak een andere betekenis geven, bij wijze van voorbeeld: als het woord niet uitvalt). (11-12-1961).

In januari 1962 kan ik Hanlo mededelen dat het vraaggesprek in het februarinummer zal worden opgenomen. Hij antwoordt: Dus dan komt het interview er toch in. Je zorgt dat je de drukproeven controleert, hè?... (17-1-1962). In februari komt echter vanwege de lengte enkel de vrij lange inleiding: ‘De ars poëtica experimentalis’ en een eerste deel van het gesprek met Hanlo (wordt vervolgd) in druk gereed. Als illustratie staat Jan Hanlo in zijn beste kostuum zijn 1000-cc-kopkleppenmotor zogenaamd te repareren, met op de achtergrond enkele kisten met opschrift: ‘Droog bewaren. LIGA’.

Ik stuur Hanlo een bewijsnummer, maar commentaar blijft nog uit. Alleen:

Dank voor je Klaroen. Als het volgend nummer uitkomt wil je me dan van beide nummers enige exemplaren sturen om aan enige geïnteresseerden te sturen? (8-2-1962).

In het maartnummer nochtans geen vervolg, vanwege plaatsruimte. Hanlo's geduld wordt op de proef gesteld, maar de aprilaflevering verschijnt als dubbelnummer en de redactie bericht in het voorwoord:

Als groot artikel vindt u in deze Klaroen de bijdrage: ‘In het domein der schone kunsten’. Hoewel het eerste gedeelte van dit artikel reeds werd geplaatst, meende de redactie toch, dat het beter was, dit artikel nogmaals in zijn geheel in één nummer te publiceren. We veronderstellen, dat de jeugdige Klaroenlezers dit artikel wel zullen overslaan, maar we meenden aan de groep Senioren toch wel dit stuk eigen werk van een onzer jongens te mogen voorleggen.

Na ontvangst reageert Hanlo nog dezelfde dag.

Dank je wel voor De Klaroen, ik heb heel weinig tijd op het ogenblik. In zijn geheel een zeer leesbaar verslag, dacht ik. Er staan natuurlijk wel zetfoutjes in, maar niet van zwaar kaliber. Je bent (of was toen) blijkbaar nog in een periode dat je graag zoveel mogelijk vreemde woorden gebruikt. Dat doet natuurlijk wel wat snobistisch aan, maar zo héél verschrikkelijk lijkt mij dat ook niet. Natuurlijk moet je wel erg oppassen dat je ze goed gebruikt, anders werkt het i.p.v. imponerend of exact, lachwekkend. (poésie puré!!!).

De ‘gerenommeerde toeristenplaats’ zal wel een lachje op menig gezicht brengen; zoals het legertje paleontologen etc. en de welige lariksen. Jonge, jonge wat woon ik hier uniek op het gezapige Geerlingshof. Het ‘frugaal’ kostuum is niet zo erg aanvechtbaar. Het woord is wel goed voor dát bepaalde bruin.

Na nog een serie opmerkingen eindigt hij zijn brief als volgt:

Maar kom, laat ik niet schoolmeesteren. Ik vind het een aardig stuk. Zo'n woordje als ‘de lievelingsdichter van een

[p. 98]

groot aantal jongeren’ is tenslotte wat waard. Het breekt uit de band van, of voorkomt, een ál te grote gelijkmatigheid en exactheid en objectiviteit. (19-4-1962).

Als Hanlo een maand later nog geen brief terugontvangen heeft informeert hij een weinig ongerust:

Ben je boos, dat ik niets van je hoor? Ben ik niet enthousiast genoeg geweest over je stuk over mij? Je moet niet vergeten dat ik mij niet kan veroorloven er èrg enthousiast over te zijn, omdat het immers over mijzelf gaat! Snap je? Ik vind het goed werk. De kleine foutjes spelen geen rol. Beantwoord je m'n vorige brief nog. Ja, natuurlijk. Heeft trouwens geen haast. Dag. (17-5-1962).

Ook in latere brieven komen een enkele maal de drukfouten nog ter sprake, doch betuigt hij tegelijkertijd zijn erkentelijkheid dat de aangehaalde uitspraken en verzen zonder zetfout waren.

Jan Hanlo, 1967 foto: Frans Weltens

Drie jaar later volgt dan het verzoek het Klaroen-interview te mogen opnemen in zijn verzameld proza: In een gewoon rijtuig, waarmee ik uiteraard instem en voorstel enkele vreemde woorden te vervangen. Hanlo antwoordt:

Ik zal poésie-puré als (leuke) zetfout signaleren. De andere zetfouten had ik al gecorrigeerd, alleen voel ik er nooit veel voor achteraf de puntjes van iets af te vijlen - dat is nooit een verbetering. Dat ‘frugaal’ laat ik dus staan. Dat was trouwens nu nèt het woord voor het bruin van dat kostuum. Vertrouw maar op mij, je wordt er niet tussen genomen! Ik had wel 5 of 6 interviews ter keus (lees Wat zij bedoelen - Querido - eens; o.a. een goed interview van Remco Campert, vind ik) (17-11-1965).

Hier vergiste Hanlo zich overigens en bedoelde Bernlef en Schippers, waar hij Campert schreef. Na uitgave van het boek zenden een vriend en ondergetekende een gelukstelegram naar Valkenburg. Hanlo dankt voor de spontane reactie, maar spreekt vervolgens zijn grote teleurstelling uit over het feit dat in het 279 bladzijden tellende boek wel drie stomme drukfouten staan! ‘Nachtgaal’ in ‘Perzische Dansliederen’, voorts ergens een punt vergeten en last but not least het woord ‘heel’ had tweemaal moeten staan in het ‘Gedicht’ op pagina 179, 9e regel. ‘Die vogel meen ik inderdaad al heel heel lang te kennen (al een jaar of 20!)’. (30-3-1966). Hanlo was niettemin gelukkig met het gegeven dat de twee interviews uit schoolblaadjes thans zonder drukfouten het licht zagen, inclusief ‘poésie puré’ met de typisch Hanloiaanse opmerking als voetnoot: ‘Ik mag dit van de toen zeer jeugdige Hans Krol laten staan. Het was een zetfout’.