Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 88]

R. Sythoff
‘Bij nader inzien is alles verklaarbaar’
Over twee gedichten van Jan Hanlo

voor Esther

De discrepantie tussen het ontstaansmoment en de publicatie van Hanlo's poëzie is groot. Hij debuteerde in 1951 en reeds in 1958 verschenen zijn Verzamelde gedichten, waarna hij voornamelijk proza schreef. Hiertegenover staat, dat de dichter ongeveer 26 jaar nodig heeft gehad, volgens de opgave in dezelfde verzamelde gedichten^1., om deze verzameling tot stand te brengen. Jan Hanlo publiceerde in Criterium, Libertinage, Blurb, Braak, Podium en Barbarber; drie bladen van vóór de beweging van vijftig, drie ‘vijftiger-bastions’ en een typisch zestiger-blad, dat zich met verve van de beweging van vijftig heeft gedistantieerd. Desondanks wordt Jan Hanlo veelal gerekend tot de vijftigers, al sprak hij daarover zelf met meer terughoudendheid: ‘Ik hoor wel in de literaire betekenis van het woord bij de vijftigers, maar nooit zo volledig als bijvoorbeeld Kouwenaar’^2.. Noemt men Hanlo een vijftiger, omdat hij een spectaculair aandeel heeft gehad in de relletjes die als aureolen boven deze groep dichters hingen? Het spectaculaire van zijn aandeel staat buiten kijf: zelden haalt een gedicht de eerste kamer der Staten-Generaal, maar Jan Hanlo's ‘Oote’ viel die eer te beurt. Was het echter een vijftiger-gedicht? Remco Campert heeft het geweigerd voor Braak, een blad dat zich toch veel, zo niet alles, permitteerde in die schemerige beginjaren van het experiment. ‘Oote’ zag het daglicht in het vrij degelijke blad Roeping. Hanlo zelf veronderstelde dat het gedicht ‘te elementair was voor de vijftigers. Er zitten niet zozeer associatieve sprongen in. Het zijn syllaben die eigenlijk nog geen betekenis hebben'^3.. Als we aannemen dat Hanlo's veronderstelling juist is, is het mogelijk dat Campert op grond daarvan een negatief oordeel heeft geveld over ‘Oote’: hoe experimenteel sommige gedichten van vijftigers ook zijn, ze zijn vrijwel zonder uitzondering betekenis-rijk en in de a-posteriori door Rodenko geformuleerde ‘ars poetica’ wordt het inhoudsloze gedicht dan ook afgewezen, soms impliciet, soms zeer expliciet, als in Empirische poëziekritiek en de dichter. ‘Het gedicht, zo stelde ik, is een taaimachine, waarvan het de taak van de criticus is, na te gaan a) “Hoe zij werkt” en b) “waartoe zij dient”’^4..

Jan Hanlo.

Bladerend door Hanlo's Verzamelde gedichten komt men tegen wat op grond van diverse bladen waarin hij publiceerde, verwacht mag worden: klankgedichten die een duidelijke invloed van Gezelle en Van Ostaijen verraden, bijna traditioneel romantische gedichten, die overigens blijven ontroeren en waarvan ‘Zo meen ik dat ook jij bent’ misschien wel het mooiste voorbeeld is, proza gedichten, parlandoachtige poëzie waarbij iedere uitleg overbodig is en de ‘elementaire, betekenisloze syllaben’ van ‘Oote’. De vaak verzuchte opmerking, dat voor Hanlo's gedichten geen karakteristiek is te geven, zij hiermee enigszins toegelicht. Adriaan Morriën zei eens over Hanlo:

Hanlo's werk heeft, wat ook de wisselende bedoeling ervan moge zijn, iets van een divertissement, een soms muzikale dan weer verbale, fantastische of filosofische verstrooiing.

Opvallend in deze opmerking is dat de enige notie omtrent de inhoud van Hanlo's poëzie in een tussenzin is vermeld, ingebed tussen nogal waardevrije uitingen van esthetische bewondering. Al in een ander verband heb ik eens opgemerkt, dat het uitspreken van een esthetisch waarde-oordeel altijd of waar of onwaar is^5.. Ondanks het feit dat ik de mening deel die zegt, dat over smaak wel degelijk te twisten valt, leiden discussies op het esthetische vlak vrijwel zonder uitzondering tot... niets: een wederzijds innemen van de stellingen van waaruit, in het beste geval, het spervuur kan zorgen voor een intrigerend rookgordijn.

Bij mijn eerste kennismaking met Hanlo's werk was ik geneigd Morriëns opmerking ten volle te ondersteunen in de overtuiging dat over deze dichter niet veel meer te zeggen zou zijn dan ‘het is mooi’ en ‘dat is minder mooi’. Het leek in deze poëzie inderdaad slechts te gaan om het ‘werken van de taalmachine’, zoals Rodenko zei, en niet om het doel daarvan. Ik deed al de suggestie, dat Campert om deze reden ‘Oote’ destijds niet in Braak heeft opgenomen. Voor de hand lag ook de conclusie, dat deze dichter, juist vanwege de ‘inhoudsloosheid’ van zijn poëzie, in bladen van zoveel verschillende signaturen kon publiceren. Ik zei reeds, dit betrof de eerste kennismaking; bij nader inzien valt er wel degelijk iets te zeggen over die ‘wisselende betekenis’. Niets spectaculairs, geen zorgvulig geconstrueerde mythe als bij Adriaan Roland Holst, geen vele poëzie-pagina's volgehouden filosofische thematiek als bij Achterberg en Andreus: iets dergelijks heeft Hanlo, die de poëzie opvatte als ‘een vakantie van de filosofie’^6., nooit gewild en ernaar zoeken is dan ook tevergeefs.

Betekenisloze taal is echter een contradictio in terminis, althans daar waar als in poëzie lettersamenstellingen achter en onder elkaar staan en te zamen kennelijk een afgesloten geheel vormen. Ter compensatie van de betekenisloze syllaben van ‘Oote’ wil ik in dit betoog dan ook op zoek gaan naar één van die wisselende bedoelingen uit Hanlo's poëzie^7..

1. J. Hanlo. Verzamelde gedichten. 5e dr. Amsterdam, 1982.

2. J. Bernlef, K. Schippers. Wat zij bedoelen. Amsterdam, 1965. p. 49.

3. Idem. p. 49.

4. P. Rodenko. Tussen de regels, Wandelen en spoorzoeken in de moderne poëzie. Den Haag, 1956. p. 39.

5. R.J.C. Sijthoff: ‘Door het open raam kijken zegt ook niet alles’. In: De Gids. 144e jrg. (1981) nr. 7. pp. 478-481.

6. J. Bernlef, K. Schippers. Wat zij bedoelen, p. 50.

7. Ik dank Steef van Dorth voor zijn op- en aanmerkingen bij de interpretatie van de gedichten.

[p. 89]

In 1947 schreef Jan Hanlo het volgende gedicht^8.:

Een jongen - tussen zijn kameraden - lachte
Ik ving toevallig zijn lach op

En deze doofde niet uit
Of werd niet veranderd

Waarom was hij zo mooi toen hij lachte
Niemand zág hem toch

Het gedicht behoeft amper een uitleg: een jongen lacht, de ‘ik’ vangt die lach op, constateert iets daaromtrent en stelt een vraag. Toch zijn er een paar haken en ogen. In de tweede regel wordt niet vermeld, dat de ‘ik’ de jongen ziet; op grond van regel 5 mag dit echter worden aangenomen. Het eerste ‘hij’ in regel 5 moet wel terugslaan op ‘een jongen’ en ‘mooi’ is dan een esthetische notie, verwekt door een visuele ervaring. De ontkenning van dit zien in de laatste regel is schijn: ‘Niemand zág hem toch’. Inderdaad, niemand zag hem, niemand van de anderen. Men keek misschien wel naar hem, maar de ‘ik’ merkte zijn ‘mooi-zijn’ op, zág hem. Het verschil tussen ‘kijken’ en ‘beter kijken’ wordt uitgedrukt door het accent op ‘zag’.

Deze laatste regel maakt ook een door de ‘ik’ verzwegen stelling mogelijk: men is enkel mooi als men lacht, wanneer dit door anderen wordt gezien. Rest mij vooralsnog op te merken, dat ook de titel zich eenvoudig laat verklaren: de overweging heeft betrekking op de laatste strofe, waarbinnen het cursief gedrukte woord ‘mooi’ de lyrische component vertegenwoordigt.

Drie jaar na ‘Overweging’ schreef Hanlo het volgende gedicht^9.:

Ik denk dat het was omdat men
iets plagend gezegd had en zij zich
verweerde door mooi te zijn en door te lachen
Zo zou men het kunnen verklaren.

Zoals iemand die valt met de fiets
en anderen zien het, of wie
bij vergissing te veel of te weinig geld teruggeeft
ook lacht en hoopt dat hij mooi is

De anderen konden haar immers
bij nader inzien heel góéd zien
Bij nader inzien is alles verklaarbaar
maar lijkt het ook minder belangrijk

Maar waarom doofde haar lach
niet uit of werd niet veranderd?
Dit is toch zo dikwijls juist wel het geval
als blikken elkaar ontmoeten

Ik denk dat het was omdat men
toevallig ook mij juist geplaagd had
met iets dat het beste door lachen gered werd
Gelijk voelt zich vrij bij gelijk

Over dit gedicht zei Jan Hanlo:

Desgevraagd verklaar ik, dat ‘Conclusie met impliciete gegevens’ de zuivere en bewuste voortzetting is van ‘Overweging met lyrische component’. En toch liggen daar jaren tussen. Het was precies dezelfde gebeurtenis. Het tweede is de uitleg van het eerste^10..

Dat er tussen de twee gedichten een relatie bestaat, is onbetwistbaar; de vraag is alleen hoe de aard van die relatie gekarakteriseerd kan worden. Is, zoals Hanlo stelt, het later verschenen gedicht een voortzetting van het eerste, is ‘Conclusie’ de uitleg, is ‘Conclusie’ zowel uitleg als voortzetting of moeten we nog andere termen bezigen om de relatie te bepalen? Deze vragen worden niet in het minst opgeroepen door de verschillen die er - naast de overeenkomsten - tussen de gedichten bestaan. Het geslacht van het ‘mooi lachende’ object blijkt veranderd en, zo de ‘Conclusie’ het antwoord moet zijn op de vraag in de slotstrofe van ‘Overweging’, waarom wordt de stelling van de tweede strofe uit ‘Overweging’ in het latere gedicht veranderd in een vraag?

De titel van het latere gedicht is ook problematisch: welke regel of strofe bevat de conclusie of moeten we het gehele gedicht als zodanig zien? Wat zijn de impliciete gegevens, staan daar soms expliciete gegevens tegenover, valt er wel een conclusie te trekken uit impliciete gegevens en zo ja, hoe gerechtvaardigd is die conclusie dan?

Laten we beginnen met de zekerheden. Het latere gedicht is langer: hoe impliciet de gegevens ook mogen zijn, ze zijn in ieder geval talrijker. Fixerend op ‘Conclusie’ hebben we te maken met een ‘ik’ die een ander - een ‘zij’ - heeft zien lachen. Hiervoor bedenkt hij een reden - ‘men had iets plagend gezegd’ -, hij geeft een tweetal voorbeelden van vergelijkbare situaties (strofe 2) en vervolgens wordt zijn eigen verklaring overschaduwd door een vraag: ‘Maar waarom doofde haar lach/niet uit of werd niet veranderd’. Hierna wordt het gedicht als het ware ‘rond’ gemaakt door als antwoord op deze vraag dezelfde gedachte te lanceren, maar nu betrokken op de ‘ik’ zelf, als in de eerste strofe. De afsluitende regel ‘Gelijk voelt zich vrij bij gelijk’ heeft een enigszins concluderend karakter.

Ook in dit gedicht speelt het werkwoord ‘zien’ een belangrijke rol. Uit de slotstrofe van ‘Overweging’ kwam de stelling, dat men enkel mooi is als men lacht, wanneer dat door anderen wordt gezien. In ‘Conclusie’ blijkt aan deze voorwaarde te worden voldaan. In het eerste voorbeeld van de tweede strofe is het ‘gezien worden door anderen’ essentieel. In de derde strofe valt opnieuw het merkwaardige accentgebruik op in verband met het ‘zien’: ‘De anderen konden haar immers/bij nader inzien heel góéd zien’. De accentuering van het woord ‘goed’ is zeer onnatuurlijk, het leest niet ‘lekker’ en de enige bedoeling die de dichter gehad kan hebben met dit vreemde ritmeverloop is nog eens extra aandacht te vragen voor het reeds geaccentueerde woord ‘goed’. Een verklaring hiervoor kan enkel gegeven worden op grond van de drie eerste strofen. De ‘ik’ heeft een meisje zien lachen en interpreteert dat als een reactie op een plagende opmerking van anderen, althans ‘Zo zou men het kunnen verklaren’... en waarom niet? ‘De anderen konden haar immers/bij nader inzien heel góéd zien’. Zo is het lachen van het meisje verklaard; vervelend is alleen, dat het, eenmaal op deze wijze verklaard, ook minder belangrijk is geworden. Deze laatste twee regels van de derde strofe impliceren, dat de waarneming van het ‘lachende mooie meisje’ voor de verklaring wèl belangrijk was. Nu de verklaring er is, proeft men in deze laatste twee regels een lichte teleurstelling.

Een lichte teleurstelling, die vooralsnog overbodig lijkt, want er gebeurt iets, dat de verklaring op losse schroeven zet: ‘Maar waarom doofde haar lach/niet uit of werd niet veranderd?/Dit is toch zo dikwijls juist wel het geval/als blikken elkaar ontmoeten’. Welke blikken lijkt een gerechtvaardigde vraag. Op grond van de laatste strofe moet men deze blikken toeschrijven aan het meisje enerzijds en de ‘ik’ anderzijds. Als antwoord op zijn eigen vraag bedenkt de ‘ik’ het feit, dat ook hij net is geplaagd. Als we het tafereel in het gedicht nog even kort schetsen en onze eigen levenservaring mee laten spreken, ligt een andere verklaring evenzeer voor de hand. Twee mensen, kennelijk omgeven door anderen, kijken elkaar lachend aan en de lach van in ieder geval het meisje dooft niet van genegenheid; in ieder geval een overduidelijk contact tussen twee mensen die elkaar aankijken en dat wellicht van één kant als ‘geflirt’ moet worden geïnterpreteerd?^11. Mijns inziens wordt deze verklaring door het gedicht geïmpliceerd; misschien is dit zelfs de in de titel genoemde ‘conclusie’. De ‘ik’ in het gedicht geeft expliciete verklaringen, zij het met de nodige slagen om de arm: ‘Ik denk dat het was...’, ‘Zo zou men het kunnen verklaren’. Deze laatste zin impliceert op zichzelf al een andere verklaring.

Nu we beide gedichten qua inhoud begrijpen, rest de vraag naar de aard van de relatie die er tussen de gedichten bestaat. Jan Hanlo hield van literatuur als ‘het zetten van vallen’^12.. Eén van deze ‘vallen’ lijkt te zijn opgezet door de aanvankelijk aantrekkelijke mogelijkheid om na het lezen van ‘Overwegingen’ onmiddellijk door te lezen in ‘Conclusie’. Hiervan gaat de sug-

8. Verzamelde gedichten, p. 53.

9. Idem, p. 89.

10. J. Bernlef, K. Schippers. Wat zij bedoelen, p. 53.

11. Interessant in dit verband is het feit, dat ‘ogen’ en daaraan gerelateerd ‘kijken’ in Hanlo's poëzie een grote rol spelen. Hij zei daarover zelf: ‘Ja. Aristoteles heeft eens gezegd dat je erotisch het meest door de ogen getroffen wordt’. J. Bernlef, K. Schippers. Wat zij bedoelen, p. 52.

12. J. Bernlef, K. Schippers. Wat zij bedoelen, p.53.

[p. 90]

gestie uit, dat in ‘Conclusie’ het antwoord wordt geformuleerd op de vraag uit de slotstrofe van ‘Overweging’: ‘Waarom was hij zo mooi toen hij lachte/Niemand zág hem toch’, ‘Ik denk dat het was omdat men/iets plagend gezegd had...’. Deze suggestie moet echter meteen worden verworpen vanwege de ‘geslachtsverandering’ van het object: in ‘Overweging’ neemt een ‘ik’ een lachende ‘hij’ waar, in ‘Conclusie’ ziet de ‘ik’ een lachende ‘zij’. Er moet worden gezegd, dat dit vrijwel het enige verschil is tussen beide gedichten en als zodanig een aanknopingspunt vormt voor de interpretatie.

Hanlo noemde zelf het latere gedicht de uitleg van het eerste. Dit statement is mijns inziens onvolledig: het enige uit ‘Overweging’ dat uitleg behoeft is de ‘mooi-heid’ van de lachende jongen. Het antwoord op de vraag ‘waarom’ lijkt, als gezegd, gegeven te worden als we de twee gedichten onmiddellijk na elkaar lezen. Door het woord ‘uitleg’ te gebruiken, lijkt het alsof Hanlo in zijn eigen valkuil gelopen is.

Hoe staat het met het woord ‘voortzetting’, eveneens door Hanlo zelf gebezigd ter karakterisering van de relatie tussen de twee gedichten? Ook dit woord lijkt mij niet het meest juiste. Wat zou er kunnen worden voortgezet? De titel van het eers

Deze verandering is de spil waar alles om draait. Volgens Hanlo gaat het in beide gedichten om ‘dezelfde gebeurtenis’. Als we dit feit combineren met hetgeen hiervoor gezegd is in verband met de termen ‘uitleg’ en ‘voortzetting’ dient slechts één conclusie zich aan: de identiteit van de ‘ik’ is veranderd! Deze - eveneens uit impliciete gegevens getrokken - conclusie ‘lijmt’ de twee gedichten volkomen aan elkaar. Er is sprake van een spiegeling in het perspectief: het tafereel, een jongen en een meisje die elkaar, omringd door anderen, beter of ‘meerzeggender’ aankijken dan gewoonlijk, wordt ons tweemaal geschetst. In ‘Overweging’ kijken we mee met het meisje, in ‘Conclusie’ met de jongen. Beiden stellen ze vragen rond het gebeuren, verschillende vragen ook nog: het meisje vraagt zich af waarom hij zo ‘mooi’ is, de jongen waarom haar lach niet ‘doofde of veranderde’. Beiden zijn zich bewust van het feit, dat hun kijken naar elkaar wezenlijk verschilt van het kijken door de anderen. Het meisje stelt, dat ‘Niemand hem zág’ behalve zij zelf. De jongen zegt, dat ‘bij nader inzien de anderen haar immers heel góéd konden zien’, naast het feit, dat hij haar in ieder geval ook ‘zag’ (wellicht mogen we hierop nu ook dat vreemde accent denken).

De jongen maakt de ‘Overweging’ af, maar helaas, met de verkeerde conclusie: zijn enig mogelijke verklaring is, dat hun contact gebaseerd is op het feit dat zij zijn geplaagd. Het is wellicht waar, dat ‘Gelijk zich vrij voelt bij gelijk’, maar bij een juiste interpretatie van hun wederzijds waargenomen schoonheid en lach had er meer kunnen zijn, had er misschien wel iets ‘moois’ kunnen groeien. Maar ja, dit is alles bij nader inzien en ‘Bij nader inzien is alles verklaarbaar’.