Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 30]

Aldert Walrecht
Rondom de dood van Jan Hanlo

Tijdens een bezoek aan Jonkheer Everard van Nispen tot Pannerden, beëdigd executeur-testamentair van Jan Hanlo's nalatenschap, te Heerlen, kwam er uit een kistje met een geheim slot erop een aantal kladbriefjes te voorschijn waaruit blijkt dat Jan enorm bang was om levend begraven te worden.

Briefje 1, dat hierbij gereproduceerd wordt, is zo slecht te lezen dat ik de tekst ook in gedrukte vorm weergeef:

Laat mijn stoffelijk overschot een week in een open kist boven de grond staan. Dit is mijn uitdrukkelijke wens. Jan Hanlo. Indien ik er na die week nog zo uitzie dat schijndood - op grond van het vóórkomen, het eruit zien, - mogelijk (zij het nog zo onwaarschijnlijk,) zou zijn, laat er dan een uitvoerig speciaal onderzoek plaatsvinden.- eerbiedige men de laatste ernstige wens van een nabij familielid en medemens - (zo gij de wens van uw naaste niet eerbiedigt, zal men úw wens wellicht ook veronachtzamen. Jan Hanlo. 24-1-'66. Valkenburg.

Briefjes 2 en 3, het ene van 1968 en het andere zonder datum, zijn ook als reproduktie duidelijk genoeg. Op een even beklemmende manier geven ze een beeld van de obsessie die Jan Hanlo de laatste jaren van zijn leven heeft beheerst.

De beklemmende stilte wordt door de Jonkheer doorbroken:

Tja, die laatste uitdrukkelijke wens, behoefde in dit geval niet geëerbiedigd te worden, want Dr. Zeldenrust, die in aanwezigheid van dokter Eugène Hanlo uit Eindhoven - Jan z'n neef - obductie (= gerechtelijke lijkschouwing; AW) heeft gepleegd, constateerde reeds de volgende dag dat er geen enkele twijfel aan Jans dood bestond, waarschijnlijk tengevolge van een plotselinge embolie.

‘Maar waarom moest er obductie plaatsvinden?’, vraag ik, ‘en waarom moest dokter Hanlo helemaal vanuit Eindhoven overkomen, terwijl het in de omgeving van Valkenburg wemelde van de artsen die familie van Jan waren?’

‘De obductie moest plaatshebben’, zegt de Jonkheer - en dokter Eugène Hanlo bevestigt dat later -

omdat er van dood door schuld sprake was, mogelijkerwijs. In zo'n geval moet de dode niet alleen geïdentificeerd worden door het meestnabijzijnde familielid - en dat was Eugène in dit geval; de Limburgse familieledenartsen waren met nichten van Jan getrouwd, terwijl Eugène een volle neef was - bovendien moest vastgesteld worden (i.v.m. verzekeringen e.d.) of de tractorbestuurder wel of niet directe schuld aan het overlijden van Jan

[p. 31]

Hanlo verweten kon worden. Allemaal erg ingewikkeld. Bij Mevrouw Van der Ploeg in Valkenburg, de vroegere Josje Crobach, jonger zusje van Loekie en Emmy (zie mijn artikel ‘Jan Hanlo als Jezus’), krijg ik het hele (trieste) verhaal van de dagen 14 t/m 16 juni 1969 te horen, en ook nog iets over de 21ste juni, de dag van Jans begrafenis:

Jan, die bij ons kind aan huis was, vaak kind met onze kinderen, is ‘szaterdags verongelukt (14 juni 1969; AW), maar we hoorden het pas’ szondags, dat hij in Maastricht, in het ziekenhuis Sint-Annadal, was opgenomen. Die dag was het vaderdag, en, o, ik verwijt het me nog steeds, dat ik toen niet naar Jan gegaan ben. Ik wildealleszo gezellig mogelijk voor ‘Vader’ en de kinderen maken, en het bericht dat we kregen over Jan was nu ook weer niet zó verontrustend dat er reden was om te denken aan levensgevaar. Maar de volgende morgen, 's maandags, ben ik direct gegaan. In het ziekenhuis, waar ik als echtgenote van Dokter Van der Ploeg ook buiten de bezoekuren kon binnenlopen, hoorde ik dat Jan de avond tevoren op een aparte kamer was gelegd, omdat hij nogal last had van het gesnurk van mede-patiënten, en onderweg naar die kamer kwam ik iemand tegen met wie Jan indertijd nog naar Marokko was geweest - een heel verhaal! - en samen kwamen we op Jans kamer. Hij lag doodstil in bed, doodstil, ja, ik zag het direct... in paniek riep ik dezuster, en die zei: ‘Ja, maar dat kan toch niet, een uurtje geleden was ik nog bij hem, en toen was er niets aan de hand.’ Maar het wás zo: Jan was dood. En jarenlang heb ik mezelf nog verwijten gemaakt omdat ik op die zondag in de eerste plaats aan Vaderdag dacht...

Ik laat haar de foto's zien die ik door Frans Martens van voor- en achterzijde van Jans bidprentje liet maken. De tekst ervan werd opgesteld door de Limburgse dichter Paul Haimon.

‘Och, ja’, zegt Mevrouw Van der Ploeg, ‘dat hebben we zelf ook nog.’ Ze leest een ogenblik en vervolgt dan:

Ja, hij is hier wat keertjes op bezoek geweest, vooral de laatste jaren van zijn leven. Eigenlijk was hij zo zielig... En toch ook vaak heel leuk en ontspannen met de kinderen. Met Sint-Nicolaas kwam hij altijd met een hele doos met cadeautjes, allemaal van die kleine waardeloze dingetjes, die hij zélf gemaakt had maar zo dat de kinderen er wég van waren. Jan wilde ook zo graag dat Mohamed in ons gezin werd opgenomen, maar, nee, dat kon toch echt niet. Die jongen was een halve wilde. Hij is hier wel eens komen spelen, maar hij gooide in de kortste tijd alles kapot. En het was ook wel een heel vreemde relatie. Op onze zoon Hans was Jan ook al zo gek...

Mevrouw Van der Ploeg praat nog wat met me over de tijd dat Jan een poosje niet in Limburg mocht komen en dan stiekem toch bij hen kwam; over een brief die zij van Jan heeft bewaard en waarvan ze niet wil dat die in de Verzamelde Brieven wordt opgenomen; opnieuw over Mohamed, wanneer ik haar de foto laat zien die ook uit het geheime kistje van Jonkeer van Nispen tot Pannerden kwam. Jan moet dat fotootje tot het laatst toe in zijn zak gehad hebben: het was helemaal verkreukeld.

[p. 32]

Op allerlei manieren had Jan geprobeerd om Mohamed bij een gezin onder te brengen, maar nergens kon hij ermee terecht. Uiteindelijk besloot hij het jongetje toen maar op een Belgische kostschool onder te brengen, à raison van f4000,-per jaar; in het weekend zou Mohamed door Jan op de motor opgehaald worden. Maar vóór het zo ver kwam werd Mohamed als ongewenste vreemdeling het land uitgezet (zie hierover het art. van Ser J.L. Prop in Achterwaartse blik op een uniek solist). Daarna werd Jan steeds depressiever, zodanig zelfs dat sommige van zijn kennissen wel eens over zelfmoord hebben gefluisterd toen Jan op 14 juni 1969 bij Berg en Terblijt verongelukte met zijn motor, maar het krantebericht met foto uit het Limburgs Dagblad van 16 juni - de dag waarop Jan stierf - geeft geen enkele grond tot die veronderstelling.

De persfotograaf van het Limburgs Dagblad, Karel Gerrits uit Mheer, heeft achterop de foto de aantekening gemaakt:

Dit gebeurde zaterdagmiddag 13.45 u. op de weg Berg Terblijt - Maastricht met een uitzicht van nog geen 20m door de enorme regen- en hagelbui.

Nee, hoe depressief Jan ook geweest is na de uitwijzing van ‘zijn kind’ (een depressiviteit die zich volgens Mevrouw Van der Ploeg onder andere uitte in zielig getob over dood en religie, bij het godsdienstwaanzinnige af), van zelfmoord is geen sprake geweest.

In verschillende kranten verscheen op 17 juni 1969 de advertentie die hierbij is afgedrukt en die Ser J.L. Prop in zijn biografie (zie aldaar) doet opmerken: ‘Hij wordt, tegen zijn wil, in Valkenburg begraven’.

Ja, eigenlijk had Jan bij zijn ouders op het R.K. kerkhof Buiten-veldert te Amsterdam begraven willen worden, bij zijn ouders, die hijzelf na hun dood weer in één graf bij elkaar heeft gebracht, ondanks hun scheiding van tafel en bed. In mijn artikel ‘Jan Hanlo als Jezus’ ziet u op de twee bidprentjes hoe Jan die twee in de dood heeft verenigd, als echtgenoot en echtgenote, en bij dokter Eugène Hanlo te Eindhoven berust nog het dokument waarop staat aangegeven dat dit ‘eeuwigdurende’ graf er een voor vier personen was. Jan had dus toen al een plaatsje voor zichzelf - bij zijn ouders- gekocht en de mogelijkheid opengehouden dat er ooit nog eens iemand in zijn leven zou komen...

BERG EN TERBLIJT. - De dichter Jan H. uit Valkenburg raakte zaterdagmiddag omstreeks twee uur ernstig gewond toen hij met zijn motor bij Berg en Terblijt achter op een tractor inreed. Het ongeluk gebeurde in de stromende regen. Op de Rasberg wilde Jan H. de tractor, bestuurd door B. uit Berg, inhalen, maar bemerkte - mede door het slechte zicht - te laat dat deze linksaf een zijweg wilde inslaan. Hij kon de inhaalmanoeuvre niet meer corrigeren en reed achter op de tractor in. Een hulpvaardige automobilist schermde met zijn auto (de witte sportwagen rechts) de rijweg af voor het tegemoetkomend verkeer om verdere ongelukken te voorkomen. Het slachtoffer lag 20 minuten in de regen voor er een ambulance arriveerde, die Jan H. naar het ziekenhuis in Maastricht overbracht.

Maar het heeft niet zo mogen zijn. Zonder iets van die wens te weten, waarschijnlijk, besloot de familie Jan te Valkenburg te begraven. En het is maar goed dat Jan nooit geweten heeft dat er zelfs op de grafsteen die de familie later liet aanbrengen, nog een ‘drukfout’ stond. In het boekje van Jan M.G. Schurgers Jan Hanlo, Valkenburg, [1971] is die onbegrijpelijke fout voorgoed vastgelegd.

[p. 33]

Samen bekijken we de foto die het Limburgs Dagblad mij ter beschikking stelde, de foto van Jan Hanlo's begrafenis, met het onderschrift:

VALKENBURG, 23 juni. - Na een uitermate stijlvolle plechtigheid in de St. Josephkerk in Broekhem-Valkenburg is zaterdag de dichter Jan Hanlo begraven op het kerkhof te Broekhem. De letterkundige, die de afgelopen maandag op 57-jarige leeftijd overleed aan de verwondingen, die hij opliep bij een motorongeval, werd uitgeleide gedaan door tal van prominenten uit de literaire wereld. Aanwezig waren onder anderen de schrijvers Bernlef, K. Schippers, Bert Voeten, Bertus Aatjes, Harry Prick, Paul Haimon, Ton van Reen, Remco Campert, Leo Herberghs, Willem K. Coumans en de uitgever Geert van Oorschot. Op het kerkhof werd een kort dankwoord gesproken door een neef van de overleden dichter.

‘Ja, dat is weer al bijna 15 jaar geleden’, zegt Mevrouw Van der Ploeg. ‘Ik sta zelf ook op die foto, links, met mijn zwarte tasje en hoed’.

Van de genoemde schrijvers is alleen Willem K. Coumans herkenbaar, schuin links achter haar, samen met zijn vrouw Harjo. Allebei werkten zij mee aan het In Memoriam-nummer van Kentering Achterwaartse blik op een uniek solist, Willem K. Coumans zelfs als gastredacteur. De neef die het dankwoord sprak, dokter Luid Crobrach, is een broer van Mevrouw Van der Ploeg. Samen met zijn vrouw staat hij rechts van haar. Maar iemand die niet genoemd wordt, en die ook op de foto staat, wil ik hier graag een eresaluut brengen, want wat Harry Prick voor Lodewijk van Deijssel was, is deze figuur voor Jan Hanlo aan het worden, zo langzamerhand. Veel van de gegevens die ik in de afgelopen maanden verzameld heb, kwamen bij hem vandaan, en praktisch iedereen die aan dit Bzzlle-tin-nummer heeft meegewerkt, heeft iets met deze ‘verzorger van de literaire nalatenschap van Jan Hanlo’ te maken gehad.

Deze man, Ser J.L. Prop, op de foto de man met het fototoestel, links naast de dame met de witte hoed, breng ik op deze plaats, bij het graf van Jan Hanlo, graag dank, als daad van eenvoudige rechtvaardigheid. Zijn vele verdiensten in verband met het Hanlo-onderzoek mogen best eens apart vermeld worden.

De inmiddels gewijzigde grafsteen van Jan Hanlo werd in dezelfde stijl gehouden als de mens Jan Hanlo was; eenvoudig. Opvallend en enigszins onbegrijpelijk was wel dat als sterfdatum vermeld stond: 24 juni 1969, terwijl Jan Hanlo overleed op 16 juni.

Foto-reprodukties: Aldert Walrecht Jr.

Foto van het ongeluk: Karel Gerrits.

Foto begrafenis Jan: Limburgs Dagblad.