Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 74]

Borgers en Wadman
Lotgevallen van een briefwisseling
Over de begeleidende brieven bij ‘Heden ik, morgen gij’ van H. Marsman en S. Vestdijk

Inleiding

Marsman en Vestdijk schreven hun roman in brieven Heden ik, morgen gij in 1934 en '35, op voorstel van de eerstgenoemde. Na de voorpublikatie van enkele hoofdstukken in tijdschriften verscheen het boek in 1936 bij Marsmans uitgever Querido te Amsterdam. De tweede druk, gedateerd 1947, kwam in januari 1948 uit bij Van Oorschot te Amsterdam. Deze tweede druk was ‘Aangevuld met een reeks brieven met betrekking tot het ontstaan van de roman’^1., ingeleid door mevrouw R. Marsman. De lezer kon nu door vergelijking van de romantekst met deze bijgevoegde correspondentie een beeld krijgen van de gecompliceerde ontstaansgeschiedenis van de roman. In de latere drukken (‘Derde verbeterde druk’, 1950, en ‘Vierde druk’, 1960, bij dezelfde uitgever) is de bedoelde correspondentie weer weggelaten. Onlangs heeft de uitgever een nieuwe druk aangekondigd, met de toevoeging ‘aangevuld’.

Nu bleek bij het vergelijken van de in de tweede druk afgedrukte brieven met de in de Koninklijke Bibliotheek (Marsman-archief) aanwezige collectie tot onze verrassing, dat er èn kwantitatief èn kwalitatief aan de afgedrukte verzameling zacht uitgedrukt het een en ander ontbreekt. Dezerzijds is toen, via de uitgever, aan de auteursrechthebbenden te kennen gegeven, dat we bereid waren voor een eventuele herdruk belangeloos de aangevulde en verbeterde tekst van de begeleidende brieven te verzorgen. De reactie daarop was negatief. De auteursrechthebbende van Vestdijk liet de uitgever weten dat ‘in de herdruk uitsluitend de reeds gedrukte tekst van 1948 moet worden opgenomen, waarbij de spelling moet worden aangepast.’ En wat de vijf toen niet gepubliceerde brieven betreft is zij van mening: ‘Na lezing daarvan staat het voor mij vast dat deze brieven expres niet opgenomen zijn en vallen onder wat in beide inleidingen genoemd worden: “enkele korte of nietszeggende briefjes”.’^2. Onder de ‘beide inleidingen’ moeten we verstaan: de afgedrukte van R. Marsman en de niet opgenomen inleiding van Vestdijk, ondertekend S.V., die zich in de brievenverzameling bevindt.

1. De citaten, ook uit het romangedeelte, zijn in dit artikel aan deze tweede druk ontleend.

2. Brief van de uitgever d.d. 21 april 1983.

De ‘Apocriefen’

Inderdaad is er in beide inleidingen sprake van ‘enkele korte of nietszeggende briefjes’. Zo schrijft S.V.:

In de eerste plaats werd niet iedere romanbrief door een informatieve brief begeleid, terwijl daarnaast enkele korte of nietszeggende briefjes verloren kunnen zijn gegaan. (cursivering GB/AW).

Men lette op het woord ‘kunnen’. Maar in de ‘kanonieke’ inleiding van mevrouw Marsman lezen we:

Niet iedere romanbrief werd door een informatieve brief begeleid. Ook zijn enige korte of nietszeggende briefjes verloren gegaan. (cursivering GB/AW).

Zo maak je dus een mogelijkheid tot een zekerheid. Maar er wordt alleen gesproken over het niet opnemen - uiteraard - van briefjes die ‘verloren (kunnen) zijn gegaan’, niet over briefjes die om een andere reden, b.v. kortheid of nietszeggendheid, zijn weggelaten. Nu, het is misschien jammer voor die briefjes, maar ze zijn niet verloren gegaan; ze zitten nog steeds (of: wéér) in het pakket. Misschien zijn ze tijdelijk op stap geweest en door de kaboutertjes van de K.B. in het Haagse Bos opgespoord en teruggeleid.

Bovendien zijn deze vijf ‘briefjes’ niet allemaal ‘kort’, en zeker helemaal niet ‘nietszeggend’. Wat de kortheid betreft: ze tellen respectievelijk 456, 628, 292 (een briefkaart), 600 en 571 woorden. Onder de in 1947 wèl afgedrukte brieven zijn er in ieder geval zes die korter zijn dan 292 woorden. Het kortheidsargument is dus - àls het op deze vijf brieven betrekking zou hebben - niet steekhoudend. Er zijn inderdaad aanwijzingen dàt er brieven zijn zoekgeraakt^3.. Maar dat zijn dan niet deze en de zekerheid dat die zoekgeraakte kort of nietszeggend waren, bestaat ook niet: Vestdijk heeft zelf meermalen op zijn niet feilloos geheugen gezinspeeld. Hij vermeldt in zijn geseponeerde inleiding ook niet of die zoekgeraakte briefjes dan van hem of van Marsman of van beiden waren; de vijf ‘apocriefe’ brieven zijn in ieder geval alle van zijn hand.

Dan het argument van de ‘nietszeggendheid’. Het is natuurlijk een tamelijk subjectief criterium, maar in ons verband valt er toch wel iets objectiefs over te zeggen. Ter inleiding daartoe het volgende:

In de inleiding van S.V. staat tussen vierkante haken (bedoeld als weglatingsteken):

In de tweede plaats heb ik in de brieven alles geschrapt wat niet met de samenwerking in verband staat of wat van al te persoonlijke aard bleek te zijn (cursivering als boven).

In de wel afgedrukte inleiding van R. Marsman vinden we deze opmerking ingekrompen tot:

op een enkele plaats is het allerpersoonlijkste geschrapt. (cursivering als boven).

Het verschil is duidelijk: Vestdijk wilde veel (al het overbodige, gezien vanuit zijn doelstelling: de ‘samenwerking’) schrappen; mevrouw Marsman heeft weinig (alleen het hoognodige) geschrapt. En bij deze veelbetekenende koerswijziging stoten we vrij zeker op de reden waaròm de inleiding van Vestdijk door een andere is vervangen. Er is namelijk in de brieven niets geschrapt in de door hem bedoelde zin van wat ‘niet met de samenwerking in verband staat’ (over het schrappen van wat ‘van al te persoonlijke aard bleek te zijn’ spreken we later).

Nemen we als voorbeeld de niet gedateerde brief op p. 323/7, die ligt tussen 7 en 20 juli 1935. In deze brief staan, met inbegrip van een later toegevoegde voetnoot, in totaal 57 regels die geen betrekking hebben op het samenwerkingsaspect van de roman, maar op het al of niet voortbestaan van Forum en op de ruzie van Vestdijk met Du Perron en Greshoff om de niet-bekroning van Marsman met de Van der Hoogtprijs van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. In de hierop volgende brief, ook van Vestdijk en gedateerd 20 juli '35, staan 43 regels over de roman en 28 over andere zaken. Marsmans brief van 26 februari 1934 (en niet 1931, zoals op p. 278 staat) bevat 25 regels over de roman, 27 over andere onderwerpen. Marsmans brief van 22 oktober '34 (p. 305/6) telt zelfs 33 regels die niet en 21 die wel over de roman handelen. Vestdijks brief van november '34 (p. 307/8) - met het beroemde citaat over het ‘voorgoed en eenzijdig’ kiezen voor het talent boven persoonlijkheid - roert de hele roman niet aan, maar gaat geheel over de psychische verschillen tussen de beide auteurs. Marsmans antwoord van december '34 (p. 309/310) bevat slechts in de slotzinnen een toespeling op een eventueel verderwerken aan de Wevers-roman; zijn brief van 23 december d.a.v. (p. 313/4) handelt enkel en alleen over een artikel van Marsman over, of beter gezegd tègen de poëziekritiek van Ter Braak^4.. De allerlaatste brief van de gedrukte serie, van Vestdijk, 14 oktober 1935 (p. 343/5), bevat 50 regels over de roman en 31 over de Forum-kwestie.

Genoeg om vast te stellen dat van Vestdijks schrappingsplan niets terechtgekomen is. Als het inderdaad mevrouw Marsman is geweest die de uiteindelijke verantwoordelijkheid voor deze tekstverzorging heeft gehad, dan heeft ze o.i. met het achterwege laten van schrappingen zeer verstandig gehan-

3. Zo is Vestdijks ‘apocriefe’ brief van 31 dec. 1934 een puntsgewijs antwoord op vragen van Marsman die in diens voorgaande brieven niet te vinden zijn. Ook Toke van Helmond (z. noot 16), p. 85, signaleert een antwoord van V. op een niet aanwezige brief van M.

4. Marsman, Critiek van de blauwe knoop in Forum 1935-11, 165-170; als Menno ter Braak over verzen in Verzamelde werken III, 275-281.

[p. 75]

deld. Maar ze kòn waarschijnlijk ook nauwelijks anders. Het is immers duidelijk: deze brieven vormen te zamen een structurele en inhoudelijke eenheid. Het werken aan de roman en het reflecteren daarop is niet te scheiden van de meer algemene opmerkingen. Alles heeft met alles te maken: de algemene problemen (het schrijverschap, de dreigende ondergang van Forum, de poëzie-discussies, de depressies van beide schrijvers) resoneren in het hoofdthema van de begeleidende correspondentie mee. Daarin rigoureus schrappen zou een verbrokkeld en verstoord beeld hebben opgeleverd.

En nu dan terug naar die zogenaamde ‘korte of nietszeggende briefjes’. De vijf niet opgenomen brieven gaan inderdaad niet alleen over de groei van de roman. Maar wàt daarover in deze vijf staat, is waarlijk niet gering en ook bepaald niet onbelangrijk. De eerste ‘apocriefe’ brief (er staat ‘Haag 10-34’ boven) geeft Vestdijks antwoord (!) op Marsmans uitgesproken behoefte om er ook eens samen over te praten:

Verwacht niet te veel van mijn mondelinge raadgevingen over Wevers! Ook dit gaat schriftelijk beter bij mij, - hoewel een gesprek natuurlijk stimuleerender kan werken en meestal meer problemen opwerpt; voor de oplossing van die problemen wantrouw ik gesprekken evenwel, - bovendien ben ik er op het oogenblik heelemaal uit, en ik zou je slechts met de grootste moeite kunnen vertellen, wat ik je in mijn laatste brief geschreven heb over de figuur van Wevers etc. Zoo'n slecht geheugen is trouwens een weldaad, het is voor mij de belangrijkste zij het ook negatieve kant van het ‘talent’.

Van nietszeggendheid gesproken! En in het naschrift van deze brief lezen we dan:

O ja, de uitgeverskwestie nog. Het lijkt mij het beste, dat ik er tegen dien tijd maar eens met Z.^5. over spreek; als hij weinig bezwaren heeft, wil ik best naar Q.^5. Ik heb niet zulke verplichtingen aan Z., maar moet natuurlijk wèl eenigszins rekening met hem houden. In ieder geval heeft hij geen optie, of zoo iets.

Deze uitgeverskwestie loopt als een rood draadje door de hele correspondentie: ze was voor Vestdijk geen halszaak, maar wel een kwestie van morele aard. Uit dat draadje is door de weglating een stukje weggeknipt.

De tweede ‘apocriefe’ brief - 24 december 1934, Vestdijk is dan druk bezig met Else Böhler - zegt over de roman alleen:

Laten we met Wevers vooràl geen haast maken!

maar ook zo'n opmerking is relevant ten aanzien van het wordingsproces: ze laat immers zien dat Vestdijk aan andere werkzaamheden voorrang gaf en daarbij niet schroomde zijn vriend te temperen.

De derde weggelaten brief(kaart, 26 dec,) gaat voor ongeveer éénderde over de roman, maar daar staat dan wel iets dat niet ‘nietszeggend’, maar integendeel zeer véélzeggend is:

Je plan voor de 5e W.-brief lijkt me goed, maar vlecht er vooral concrete gebeurtenissen doorheen, b.v. telkens als exemplarisatie van een onderdeel v.d. gedachtengang. Voordat mijn roman (bedoeld: Else Böhler, GB/AW) klaar is, zal ik je niet kunnen antwoorden, dus doe 't op je gemak. Mijn brieven hoef je niet te sturen, in groote lijnen weet ik 't nog wel. Zoek zooveel mogelijk dramatische toespitsingen en werk economisch; ik bedoel: maak gebruik v. personen en situaties, die je al hebt (b.v. die moordhistorie). (cursivering GB/AW).

Het moet iedere onbevooroordeelde lezer duidelijk zijn, dat deze passage (de ‘leidende’ meester tegenover de ‘onzekere’ leerling: een klein lesje in ‘creative writing’, door iemand die pas twee jaar publiceerde, gegeven aan iemand die al meer dan twaalf jaar publicitaire bekendheid genoot!) zéér relevant is voor de werkrelatie van de beide schrijvers en dat het dus onjuist zou zijn deze brief op grond van ‘nietszeggendheid’ uit de reeks weg te laten.

Korte tijd later (31 december, de brieven volgen in deze maand snel op elkaar) schrijft Vestdijk een vrij lange brief (niet opgenomen), waarin niet alleen nogmaals de wenk:

Stuur je Weversbrief niet al te gauw!

maar ook een nieuw, curieus aspect van de hierboven gesignaleerde uitgeverskwestie:

De kwestie Zijlstra-Querido moet later nog maar eens besproken worden. Desnoods ‘loten’ we erom! Tot zekere hoogte zit ik aan Zijlstra vast, niet contractueel of zoo, maar wel ‘menschelijk’^6..

En dan komen we aan de laatste der ‘apocriefen’, gedateerd: jan. '35:

Stuur me de W-brief nog niet, ik zou in de verleiding komen er toch minstens dingen op te gaan bedenken, en ik moet me geheel bepalen tot m'n roman. Vrijdag ga ik op kamers wonen (Cyclaamstraat 12, mevrouw Koster) die me erg rustig lijken, zoodat ik wel geloof, dat Else B. eind Maart klaar zal zijn. Daarna: Wevers! Voor zoover ik me ons ‘programma’ herinner is er geen technisch bezwaar tegen, dat je vast je volgende brief schrijft, voor 't geval je ‘geïnspireerd’ bent. Mijn brief moet vnl. over W's erotiek gaan en zelfs nog niet over Annie, zoodat daarin weinig staat wat bepalend is voor jouw volgende. Kijk maar wat je doet. Ik ben er heelemaal uit! In 't begin moeten we maar wat van die bespiegelingen schrappen, of bekorten; het was als gangmaker aardig, maar verzwaart de vlotte lectuur, en het gaat toch vnl. om W. (curs. GB/AW).

Het is dan grappig om vervolgens in Marsmans wèl-gepubliceerde antwoordbrief (1 maart, p. 318) te lezen:

Ja, de beschouwingen besnoeien we,

met andere woorden: de opmerking zelf zou ‘nietszeggend’ zijn, de bevestiging wèl publicerenswaard! - We menen met deze (niet-volledige) citaten overtuigend aangetoond te hebben, dat de weggelaten brieven niet alleen niet kort en niet zoekgeraakt zijn, maar evenmin ‘nietszeggend’ ten aanzien van de samenwerking tussen de beide auteurs.

Eerste blad van de kopij voor Else Böhler, Duitsch dienstmeisje.

We moeten nu nog stilstaan bij de relevantie van deze vijf brieven in algemene zin, dus los gezien van het verband met de roman. Ook in dat opzicht zòuden ze immers ‘nietszeggend’ kunnen zijn. Eerst dan een citaat uit de briefkaart van 26 december 1934, waarin Vestdijk reageert op een (wel gepubliceerde) aankondiging in Marsmans brief van 23 december (p. 313/4), dat hij een stuk heeft geschreven over Menno ter Braak als poëzie-criticus. De ‘meester’ probeert de ‘leerling’ van onberaden stappen terug te houden:

't Stuk tegen M. zou ik in jouw plaats zeker niet te scherp of te hatelijk maken. Zelf ben ik niet ‘partij’ in de kwestie (als 't gaat ts. schoonheid en persoonlijkheid voel ik mis-

5. Z=Doeke Zijlstra, direkteur Nijgh en Van Ditmar; Q=Querido.

5. Z=Doeke Zijlstra, direkteur Nijgh en Van Ditmar; Q=Querido.

6. In een latere, wèl gepubliceerde brief van 2 maart '35 (p. 320) schrijft V.: ‘Menno had een schitterend idee: we laten Q. en Z. onafhankelijk v. elkaar een bod doen, wie 't hoogst is krijgt 't! Ik vind 't een diabolisch plan.’

[p. 76]

schien iets meer voor de laatste, maar zeker niet veel, 't gaat bij mij voornl. om de qualiteit van beide) en Menno's kritieken lees ik niet geregeld. Maar ik zou alleen vóor stemmen^7., als je stuk op zich zelf heel goed is (b.v. zoo goed als die aesthetiek der reporters^8., dán ben ik er vlak voor) en ik geloof ook niet, dat M. er dan bezwaren tegen zou hebben. Mocht ik merken, dat M. het om persoonlijke redenen onaangenaam vindt, dan ben ik er tegen, maar ik geloof, dat hij wel wat verdragen kan van dien aard.

In de volgende (‘apocriefe’) brief, van 31 december, schrijft Vestdijk nogmaals:

Als je je gedrongen voelt tegen M. te schrijven, moet je dit natuurlijk doen, het gaat mij alleen om de vorm, die niet krenkend moet zijn. Zelf heb ik altijd veel baat, in zulke gevallen, van een gedwongen algemeen houden van de aanval, maar dat is misschien een kwestie van temperament, of, bij mij, angst voor temperament (als ik mij laat gaan, word ik al te hatelijk, en ik kan mij de weelde niet veroorloven energie op zij te leggen voor het kweeken van vijandschappen!)^9..

Weinig Vestdijk-liefhebbers of -lezers zullen deze kritische zelf-analyse, dit zelfportret in zakformaat, als ‘nietszeggend’ bestempelen. Datzelfde geldt voor het volgende citaat uit dezelfde brief:

Porta Nigra Rilke?^10. Och, wat is dan niet Rilke? Slauerhoff zeker, tenminste wat ik het beste van 'm vind (tot en met Chlotarius, d.i. dus niet alleen 't allereerste begin. In Groot-Ned. komt een artikeltje van me over Jammes^11., die juist beter is gaan schrijven toen hij ouder werd (ander vb.: Bloem!); voor dat ‘idée fixe’ geen gevaar; meestal ligt 't hoogtepunt in 't midden (Rilke, George), maar toch wel heel vaak vooraan ook.) Als je Rilke als ‘symbool’ opvat van een algemeene atmosfeer, dan kan ik 't met SI. eens zijn. Vergeet ook niet, dat Rilke zelf door de Fransche symbolisten, Verlaine etc. is ‘beïnvloed’ (gedeeltelijk via George). Als je die invloed ruim genoeg neemt, is niemand origineel! Ik ben ‘beïnvloed’ door Rilke, Slauerhoff, H. de Vries, du Perron, Verwey, Nijhoff^12., George en waarschijnlijk nog een paar, maar ik trek mij dat niet zoo erg aan, en als Buning^13. schrijft, dat 't ‘niets anders’ is dan Slauerhoff en Greshoff, dan vind ik 'm niet eens een idioot, tenminste niet om die reden! Ina Damman is nergens ‘direkt’ door beïnvloed (ook niet door van Oudshoorn, die ik overigens wel goed vond indertijd), behalve in enkele oppervlakkige stijlkenmerken door de boeken die ik toen toevallig las. Indirect: Rilke en Proust, mijn ‘leermeesters’.

Voor wie dit nog niet voldoende vindt als bewijs van de niet-nietszeggendheid van deze vijf brieven, signaleren we nog kort enkele onderwerpen die de lezer van de editie-1947 wel en niet kreeg. Wèl Marsmans kritiek op Ina Damman (december 1934, p. 309), maar niet Vestdijks antwoord daarop (‘apocrief’ van 24 december) en wèl weer Marsmans reactie dáárop! (26 december, p. 316). Wèl Marsmans verzoek om advies inzake zijn depressies (december '34, p. 309/310), maar niet Vestdijks indringend antwoord en advies en diens reflectie op zijn eigen depressies (‘apocrief’ van 24 dec. 1934^14.). Maar er is wèl weer Marsmans reactie dáárop (p. 315). En de lezer van 1947 mist ook enkele mooie formuleringen, waarvan we er hier maar één signaleren (24 dec.):

Trouwens ook Engelman apprecieer ik, zoolang hij niet van kukeleku doet (vocalieieieses, brrr!).

Nu zal wellicht iemand zeggen: die vijf ‘teruggevonden’ brieven kunnen toch elders gepubliceerd worden, bijvoorbeeld in een Vestdijk-biografie. Dan moet het antwoord zijn:

1.	Het is onmogelijk alle nog niet gepubliceerde brieven van Vestdijk in een biografie onder te brengen;
2.	De ‘vijf’ vormen één vloeiend geheel met de andere, de kanon van 1947; ze zijn er op allerlei manieren mee verbonden en horen daartussen; ze elders los publiceren, is een dwaasheid;
3.	Als het tot een integrale uitgave zou komen van alle (of van alle nog niet elders uitgegeven) brieven van Vestdijk - de correspondentie met Theun de Vries b.v. ìs al gepubliceerd - dan zou het dwaas zijn daar deze vijf Wevers-brieven ergens los tussen te strooien en voor de àndere Wevers-brieven te verwijzen naar de roman-uitgave.

In dit verband vraagt ook de spelling-kwestie nog even onze aandacht. De auteursrechthebbende gaf, zoals we zagen, aan de uitgever te kennen, dat de spelling van de begeleidende brieven moet worden ‘aangepast’. We nemen aan dat onder het ‘aanpassen’ wordt verstaan de omzetting volgens de regels in wat in onderwijskringen het ‘groene boekje’ heet. Nu zijn wij geen ouwe-spelling-fanaten; we lijden geen schade aan onze ziel als in een brief ‘grooter’ wordt vervangen door ‘groter’ en ‘bosch’ door ‘bos’. Maar er bestaat een communis opinio, dat wetenschappelijk uitgegeven teksten die als zeer persoonlijk zijn te beschouwen, in de oorspronkelijke spelling worden gehouden. Deze stelregel is aangehouden in de gepubliceerde correspondentie van Ter Braak/Du Perron en Du Perron/anderen, en eveneens in de beide brievendeeltjes Vestdijk/Theun de Vries.

Trouwens, ook in Vestdijks Verzamelde gedichten is, o.i. volkomen terecht, de originele spelling gehandhaafd - anders dan, óók weer terecht, in de uitgaven van de verhalen, romans en essays. Hartkamp heeft in de bloemlezing uit Vestdijks gedichten Wanneer mijn vader sterft, laat mij dan staan (1982) ook de oorspronkelijke spelling aangehouden. Het is ons een raadsel, waarom nu plotseling die begeleidende Wevers-brieven in de nieuwe spelling zouden moeten verschijnen. Omdat het vreemd is als binnen één boek het tekstgedeelte in een andere spelling zou staan dan het toegevoegde deel? Wel, dat illustreert dan gewoon het functie-verschil tussen die twee gedeelten.

7. Als redacteur van Forum.

8. De aesthetiek der reporters, Forum 1932-1, 141-150; Verzamelde werken III, 7-16.

9. V. had in deze tijd de bekende ruzie met Du Perron en Greshoff.

10. Antwoord op een niet bewaarde brief van M. (zie noot 3), die kennelijk geklaagd had dat men (ook Slauerhoff) hem, ook nog op rijpere leeftijd, te veel Rilke aanwreef. Slauerhoff hierover: Verzamelde werken VIII, Proza V, 174 en 176.

11. Francis Jammes en zijn kwatrijnen in Groot Nederland 1936-11, 307-317; ook in De Poolsche ruiter (1946), 116-124.

12. In de marge ook nog genoemd: (Herman) v.d. Bergh.

13. Als hiermee wordt gedoeld op het stukje van J.W.F. Werumeus Buning in De Groene Amsterdammer van 2 sept. '33, is ‘niets anders’ geen letterlijk citaat; Bunings andere kwalificaties van Vestdijks werk, in De Telegraaf, dateren uit 1937 en later (R. van der Paardt in Vestdijk-kroniek nr. 15 (1977), p. 33 en 34-noot).

14. Jaap Goedegebuure, Op zoek naar een bezield verband I, p. 330 geeft een korte samenvatting uit deze brief.

Het ‘allerpersoonlijkste’

Als we even afzien van het weglaten of tot initialen herleiden van namen van historische personen, valt er over het punt ‘weglating van het allerpersoonlijkste’ eigenlijk weinig te melden en nauwelijks iets werkelijk belangrijks. Dat wil niet zeggen dat er niets ‘weggelaten’ is. Nogal veel zelfs. Bijvoorbeeld een aantal woorden. We geven ze hier op zonder vermelding van de plaats waar ze moeten staan; wie ons niet vertrouwt, mag het te allen tijde komen controleren: elkaar, nog, te ver en, al, hem, het, om, wel, om, aan hem, trouwens, meer, aan, José, nu, wel, mij, er, en, is, brief, van, inzichten en, dit, het, anders, ws. (= waarschijnlijk), naar, niet, ook, laatste, echter, geen, zullen, het.

De lezer zal van deze opsomming, misschien met uitzondering van de beide negaties, niet direct achterovervallen. Maar hij zal wel zo langzamerhand het idee krijgen, dat de slordigheid van deze tekstverzorging weinig of geen grenzen kende.

Enkele wat langere ‘schrappingen’ citeren we nu apart, mèt de vindplaatsen. Op p. 311 r. 14 moet vóór ‘kun jij’ staan:

wordt de gang van zaken die ik nu als de zuiverste zie erg gedwarsboomd. Misschien (.)

Op p. 329 ontbreekt wat Vestdijk in de marge van de brief heeft bijgeschreven:

hoeft ook niet! hoofdz. is 1e dat ze mij over Annie vertelt en W's zelfmoordsuggestie (mede n. aanl. van mijn waarschuwingen aan jou!).

Op p. 331 had de volgende in margine door Vestdijk toegevoegde passage moeten staan:

niet waarsch., dat jullie nog in H. komen, dat N. alleen bij mij komt en dat zij de rol in W's ontmaskering speelt zonder jou er in te kennen en heelemaal buiten jou om. Het is niet aannemelijk, dat ze na de verzoening met jou en 't hernieuwde samen leven weer met W. in contact wil komen (ook om jou!) De ontmaskering moet bovendien voor de verzoening met jou komen, die te veel slotaccoord is en bovendien te snel op de breuk zou volgen! Jij moet in je brief uit Parijs nijdig zijn, dat N. niet komt en jij niet bij haar mag komen voor 't ‘wraakplan’ gelukt is, waar je trouwens niets van begrijpt, omdat ik alle bijzonderheden bewaar voor mijn laatste brief.

Misschien is deze passage zo los afgedrukt niet erg duidelijk. Maar de lezer die de druk van 1947 ter hand neemt, zal er wel uitkomen, en wellicht zal deze lezer ook inzien:

1.	dat de passage ten nauwste betrekking heeft op het arrangeren van de romanstof in de samenwerking, en zeer illustratief is voor de werkwijze van Vestdijk als romantechnicus;

[p. 77]

2.	dat de passage onmogelijk kan zijn weggelaten als uiting van ‘het allerpersoonlijkste’;
3.	dat we ook hier weer een bewijs zien van een voor een uitgave uit het jaar 1947 beschamende slordigheid.

Er rest nu nog één weggelaten passage uit Vestdijks brief van 2 maart 1935. Marsman had in zijn vorige gevraagd:

Heb je misschien een ex. van dat boek van Br. Brehm voor me?^15.

Vestdijk antwoordt:

Dat boek van Brehm is kul, lees 't niet: ik heb ook maar 1 ex. dat mijn hospita leest (pardon!).

Uit dit citaat zijn op p. 320 de laatste vijf woorden weggelaten. Het is de enige in al die brieven weggelaten passage die zo niet als ‘allerpersoonlijkst’ dan toch als ‘persoonlijk’ valt aan te merken: die hospita was Vestdijks jarenlange hulp en steun Ans Koster, met wie hij, doorzijn relatie met Henriëtte van Eyk, juist in de jaren 1946 en '47 een moeilijke tijd beleefde. Overigens was eenzelfde terughoudendheid misschien gepast(er) geweest ten aanzien van de op p. 294 niet geschrapte zinspeling op ‘Simone-Gille’ (Du Perrons eerste vrouw en kind). Maar ook dat is nù, na de publikatie van Du Perrons brieven, geen probleem meer, al zijn ze beiden nog in leven.

Voor het weglaten of verinitialiseren van in 1947 nog levende personen kan men begrip opbrengen. Maar men zou daarin dan wel enige consequentheid verwachten. Om het tegendeel aan te tonen volstaan we met enkele voorbeelden.

We constateren dat in Marsmans brief van eind juli 1934 (p. 295) en in die van Vestdijk van 29 juli (p. 297) de naam van Bob Hanf is afgekort tot B.H., resp. H. Zoals bekend, is Bob Hanf in 1944 in Auschwitz omgekomen^16.; hij behoorde dus in '47 niet meer tot de levenden; er wordt over hem in de brieven geen kwaad woord gezegd; er was dus geen enkel probleem. En men kijkt helemaal verbaasd op, als men ziet, dat hij in de roman-zelf twee keer met zijn volledige naam en twee keer als ‘Hanf’ voorkomt (plus nog eenmaal als ‘Bob H.’ en eenmaal als ‘Bob’); het verinitialiseren in de begeleidende brieven is dus volkomen misplaatst.

De dichter M. Nijhoff leefde in 1947 nog wel. Zijn volledige achternaam komen we in de briefwisseling tegen op p. 295, waar hij naast ‘Eddie’ (du Perron) en Slau(erhoff) compareert als een dergenen die Marsman mogelijk als model voor Wevers zou willen nemen. Maar in Vestdijks antwoord (p. 297) blijft Eddie Eddy en Slau Slauerhoff, maar wordt Nijhoff: N., terwijl in de originele brief gewoon Nijhoff staat. Op p. 309 heet hij ook, als dichter van de Nieuwe gedichten, gewoon Nijhoff. Maar in een brief van Marsman (p. 317) lezen we plotseling, in afwijking van het origineel:

Ken je N.? Een wonderlijk heer! - in een gesprek dat ik dezer dagen met hem had, zei hij dat niemand zoo goed als jij over Rilke en Gorter geschreven had (-), je verzen vond hij erg ongelijk, maar soms bliksems-goed, de Oubliette was hem te ‘middeleeuwsch’.
Als je je voor dergelijke mededeelingen niet interesseert, zeg het dan, dan hou ik ze voortaan voor me. Maar nu je mij onlangs schreef dat je zoo met zijn ‘Nieuwe Gedichten’ wegliep (hij is erg benieuwd naar je bespreking daarvan) dacht ik dat je het misschien wel zou willen hooren.

Waarom hier de naam weer door het initiaal moest worden vervangen, kan alleen worden verklaard uit een misplaatste overgevoeligheid tegenover dat ‘wonderlijk heer’ èn uit een onderschatting van de lezer, die geacht wordt er geen idee van te hebben wie die N. als schrijver van Nieuwe gedichten in 1934 toch wel zou kunnen zijn.

We zijn ondertussen 37 jaar verder. Zo goed als alle in de briefwisseling genoemde personen zijn dood. Er is geen enkele reden meer, zo die er ooit geweest is, om C.D. te schrijven in plaats van Cola Debrot (Vestdijk schrijft trouwens: Debrodt) en om D.C. te schrijven waar Dirk Coster stond (die in de roman-zelf wèl volmondig Dirk Coster heet). En voor P. resp. P.B. (p. 329 en 340), die voor de romanfiguur Paul Wolters alias Don Pablo model stond (al herkende Vestdijk hem eerst niet^17.), mag nu ook best Pim Burgers worden gelezen, zoals het er oorspronkelijk stond. Deze Burgers was de broer van Hélène S.E. Burgers, de vrouw met wie Vestdijk aan het eind van zijn studententijd intiem bevriend was en die hem inwijdde in de astrologie. De broer - ze waren van Zuidafrikaanse afkomst - had in Wageningen bosbouw gestudeerd, was een groot bewonderaar van Walt Whitman, bezat een boerderij in Wolfheze, waar Vestdijk zich enige tijd wiedend en houtjes hakkend heeft beraden over de mogelijkheid boer te worden, en is later als plantagehouder naar Spanje gegaan, waar hij Marsman ontmoette, overigens niet tot zijn vreugde: hij sprak over de dichter als ‘dat bleeke parasietje, dat hier is komen spionneeren’.^18.

Vestdijk in Wolfheze, zomer 1924.

Enigszins vreemd is het gegaan met het model dat de beide schrijvers voor ogen stond voor de hoofdpersoon van de roman, Lex Wevers. Marsman dacht, ‘uiterlijk’ althans, aan Bob Hanf, die hij in Delft had leren kennen, toen Hanf daar studeerde. Maar Vestdijk, die met Hanf kennismaakte omstreeks 1927, toen deze als bohémien in Amsterdam woonde, vond:

Bob Hanf is een aardige kerel, maar m.i. ten eenenmale ongeschikt voor romanfiguur. Voor Wevers zweefde me voor een andere vriend van me, klein slank, voor de helft Jood, sterk Indisch uiterlijk.^19. Zeer intelligent, maar volkomen ongedisciplineerd (misschien heb jij iets aan Cola Debrodt, die ik echter niet ken!) Vrouwenman, en inderdaad hypnotiseur (als student heeft ie zelfs een tijdlang

15. Het betreft hier de roman van de (latere) nazi-schrijver Bruno Brehm Apis und Este. (So fing es an) (1931), een blufferig boek over de Sarajewomoord, dat V. om den brode vertaalde voor Boucher, onder de titel Voor hun vaderland (1935). In een brief aan Greshoff schreef V. op 30 okt. 1934: ‘Waarschijnlijk zal ik na deze vertaling als romanschrijver wel voorgoed onmogelijk zijn, maar voor driehonderd pegels doe ik alles’ (Briefwiss. in Letterk. Museum, Den Haag).

16. Over hem: Toke van Helmond, Bob Hanf 1894-1944 (1982) en Peter Visser, Bob Hanf, een raadselachtig componist die ook violist, tekenaar en schrijver was, in Mens en Melodie 1983, nr. 10, 402-408. Vestdijk gaf in De laatste kans onder de naam Bob Neumann een portret van deze ‘mentor en geboren pedagoog’. Zie ook zijn Gestalten tegenover mij, p. 15-16.

17. In de brief van 16 aug. 1935 (p. 340): ‘'t lichtelijk onwezenlijke van die Sp(aanse) titulatuur is misschien een van de oorzaken waarom ik nooit aan Pim Burgers gedacht zou hebben!’ Er is trouwens tijdens het ontstaan van Heden ik, morgen gij nogal met de namen gegoocheld: Lex heette eerst Jaap (Wevers), er was een Don José en (zie noot 26) zelfs een Don Christobaldo. Bovendien is het mogelijk, dat Marsman de Pim Burgers-figuur later, met of zonder de hulp van Vestdijk, heeft ingekleurd; want de gegevens in het boek zelf zijn duidelijk genoeg (b.v. p. 34-36: Zuidafrikaanse afkomst; studie bosbouw; astrologie; Walt Whitman).

18. Notities over Pim en zijn zuster in Vestdijks Aantekencahiers, Letterkundig Museum, Den Haag.

19. Maar in zijn aantekencahiers (febr. 1945) beschrijft V. beide ouders van Mick de V. als Joods, evenals zijn broers; maar hij zinspeelt wel op de mogelijkheid dat Mick een andere, ‘Indische’ vader zou hebben gehad. De moeder van Lex Wevers wordt als nogal vrijgevochten gekarakteriseerd, die van Mick in veel mindere mate. En al is er in het beeld van Wevers zeer veel direct aan De Vries ontleend, men moet natuurlijk met een behoorlijke marge tussen Dichtung en Wahrheit rekening houden; het beeld van Wevers is sterk naar het extreem-ongunstige getrokken.

[p. 78]

patiënten op de neurologische kliniek mogen behandelen!) Daarnaast ook wel andere begaafdheden: uitstekend acteur, muzikaal, en literair begaafd in 't fantaisistische genre, à la Zebedeus ook. Hij had zonder eenige twijfel occulte begaafdheden, ook telepathie en misschien psychometrie, maar hij hechtte er zelf weinig waarde aan (vooral geen ‘spiritist’!) en 't bleef altijd een klein beetje comedie bij hem. Ik was erg met hem bevriend, en daar ik in dien tijd net een blauwtje had geloopen^20., heb ik hem gevraagd dat meisje langs hypnotischen weg (op college liefst!) voor mij te beïnvloeden. Daar is natuurlijk nooit iets van gekomen, maar in den roman kunnen we daar misschien gebruik van maken. (citaat volgens de originele brief. De voornaamste afwijkingen in de uitgave-1947 (p. 285/6) zijn: Bob H. i.p.v. Bob Hanf, C.D. i.p.v. Cola Debro(d)t en ‘fantastische’ i.p.v. ‘fantaisistische’, GB/AW).

En daar ìs ook gebruik van gemaakt, zoals de lezer van Heden ik, morgen gij weet. Maar Marsman kon met deze figuur nog niet goed uit de voeten en op 29 juli 1934 (p. 296/7) komt Vestdijk op de kwestie terug - nogal dubbelhartig eigenlijk, want had Marsman minder recht op een ‘model’ dan hij?

Waarom je voor W. met alle geweld een model wilt hebben is me toch niet heelemaal duidelijk. Ik vind, dat je, ook wat beschrijving van uiterlijk en manieren betreft, in je laatste brief al heel goed op weg was: half Indisch, half Joodsch, kwijnend, loerend, een beetje louche, etc., dat was precies zooals ik me W. ook voorstel!) Mijn model, Mick de Vries, mist vrijwel het louche en minderwaardige van W., zoodat ook ik me belangrijk van de werkelijkheid verwijderen moet. Zou je niet kunnen probeeren uit te gaan van het type ‘demonische, amoreele, geniale figuur’, en dan terug te werken naar een zekere realiteit? (citaat volgens origineel, GB/AW).

In de briefuitgave nu is uit dit citaat één ding weggelaten en wel de naam Mick de Vries. Dat is te begrijpen: Mick de Vries leefde in 1947 nog en Vestdijk wist uit diens brieven aan hem^21., dat De Vries zich niet erg gevleid voelde door het portret dat van hem in Heden ik, morgen gij getekend is.

Michel Louis de Vries, geboren 18 februari 1902 in Schiedam in het gezin van een Joodse dierenhandelaar, was een studievriend van Vestdijk - maar in diens Amsterdamse Anton-Wachterromans komt hij niet voor -, studeerde ook nog een tijd in Wenen en ging in 1929 als arts naar Oost-lndië, waar Vestdijk hem in 1930, op zijn reis als pelgrimsarts, in Soerabaja opzocht. Vestdijk wijdde aan hem de gedichten De stroom en De vlam^22. en droeg Kampong in Soerabaia^23. aan hem op. De Vries zelf schreef drie romans, waarvan er twee, Arlatine en Doodsengel, in resp. 1939 en 1940 bij Holkema en Warendorf zijn verschenen, maar nooit herdrukt, wat Doodsengel, een in Indië spelende psychologische thriller, zeker zou verdienen. Na een verblijf in Parijs, waar hij o.a. Mondriaan leerde kennen, ging hij terug naar Indië en verbleef daar enkele jaren in een Jappenkamp speciaal voor Joden^24.. Een derde roman, in dat kamp geschreven, een soort parodie op Hitler, Ferdinand Ührer, heeft, hoe curieus en origineel ook en ondanks de voorspraak van Vestdijk bij de Bezige Bij, geen uitgever kunnen vinden. Maar Mick de Vries was bovenal een aarts-brieven-schrijver. Zijn uiterst persoonlijke, barokke, hier en daar op Van Looy's De wonderlijke avonturen van Zebedeus geïnspireerde epistels aan Vestdijk, lopend van 1927 tot '61, toen Vestdijk weer eens met hem brak, en in het gedicht De vlam gekarakteriseerd als ‘knett'rend vuurwerk’, verdienen een uitgave. Na zijn terugkeer uit Indonesië in 1946 had De Vries nog verscheidene jaren een goedlopende huisartsenpraktijk aan de Nassaukade in Amsterdam, waar hij op 16 oktober 1973 overleed.^25.

Mick de Vries, de ‘magiër’ in zijn studeerkamer aan de Weteringschans in Amsterdam, omstreeks 1927.

Met hem is het aantal aanwijsbare modellen niet uitgeput. Marsman schrijft 20 juli 1935 (p. 329):

misschien voer ik wel Don Pedro weer even in.

Mick de Vries als ‘Ie dompteur des ours’.

Marsman en zijn vrouw bij C. Huidekoper in Alcalá de Guadaira.

Maar in de originele brief staat achter ‘Pedro’ tussen haakjes: ‘Huidekoper’. Don Pedro, wonend in Alcalá de Guadaira, was Rudie Snellens gastheer en/of buurman, een 55-jarige kunst-

20. Van Joukje A., zie verderop.

21. In het Letterkundig Museum, Den Haag. In een brief uit 1936 schrijft Mick: ‘Zoo, dus bang ben ik niet, al zet je me te kakken in een schunnig boek’; en nog 25 maart 1947: ‘je maakte er een rot insinueerend boek mee’ (nl. met Micks ‘talenten, de occulte’).

22. Verzamelde gedichten 1, resp. p. 188 en 189; de initialen van de inspiratiegevers (in dit geval M.d.V.) zijn bij de gepubliceerde Portretten van jeugdvrienden altijd weggelaten. Er is in de ‘werkcahiers’ (‘kladcahiers’) ook nog een ongepubliceerd gedicht Contrasten, op S.v.d.B. en M.d.V. (Sent van den Berg, model voor ‘Murk Tuinstra’).

23. Verzamelde gedichten 1, p. 99.

24. Volgens zijn dochter Xaviera Hollander in De happy hooker (1982), p. 21.

25. Toke van Helmond ziet in haar boek over Hanf (p. 90) ten onrechte een Herman de Vries (misschien Micks broer, journalist) als Vestdijks occulte helper in de liefdesnood, en noemt Mick nergens. Maar er zijn (door Marsman, althans in de Snellen-brieven) ook trekjes van Hanf in Wevers gesmokkeld: de lokatie Delft, het viool spelen (Mick speelde piano). Aan de kwalificatie ‘schrijver van fantastisch proza’ (p. 32) voldoen ze zelfs alle twee wel. Of het verhaal over ene ‘de Vries’ (p. 70/1) óók op een van Micks sterke stukken slaat, is niet uit te maken; het zou wel een beetje in diens kader vallen, zoals het trucje zelf in de roman zou passen!

[p. 79]

schilder, leerling van Van Looy, een man die heel wat van de wereld gezien had en een ‘gevaten boeiend prater’ (p. 108). De weggelaten hint verwijst naar Christiaan Huidekoper (1878-1939), ‘een relatie van A. Roland Holst’^26., bij wie Marsman van eind november 1933 tot eind januari '34 en ook de hele maand maart '34 had verbleven. De vermelde levensfeiten van Don Pedro kloppen met die van Huidekoper (leeftijd, leerlingschap van Van Looy, bereisdheid^27.) en het is niet onmogelijk, dat Marsman veel van zijn gesprekken met hem in de roman heeft verwerkt. Of hij voor Huidekoper geposeerd heeft, zoals Snellen voor Don Pedro (p. 110), is ons niet bekend.

Voor de volledigheid vermelden we nog, dat Vestdijks ‘buurvrouw, die zingt en teekent’ (p. 308), A.d.Z., in de brief zelf Annie de Zeeuw heet.

Ook in de roman zelf vallen nog enkele figuren te identificeren die in de begeleidende brieven niet besproken of genoemd worden. Over wie model stond voor Annie Verdenius, de door Lex Wevers voor Van Millingen-Vestdijk langs magische weg veroverde en later door Lex teruggepakte en tot zelfmoord gebrachte studente, laten Vestdijks aantekencahiers geen twijfel. Het is de hoogleraarsdochter van Friese afkomst Joukje A., die we uit De laatste kans kennen als Anna Heldering. Het is hier niet de plaats om in te gaan op de grote betekenis die deze Joukje A. voor het leven en het werk van Vestdijk gehad heeft, noch om na te gaan hoe de schrijver zijn autobiografische gegevens over de verschillende literaire Produkten heeft gedistribueerd. We volstaan met een enkele opmerking. Mick de Vries' poging om Joukje op college langs hypnotische weg voor Vestdijk te winnen (‘de Mick-episode, die op niets uitliep’^28.), die in de brieven-roman ‘geslaagd’ is gemaakt, zij het met later noodlottig gevolg, komt in de Anton-Wachterroman niet voor. Datzelfde geldt voor Joukjes verering voor de beroemde anatoom Prof. Louis Bolk, wiens foto op haar schrijftafel stond en die in Heden ik, morgen gij voorkomt als de Delftse hoogleraar De Mooy. De beschrijving van deze De Mooy komt in vele opzichten - zijn heerszucht, zijn pesterij op responsies - overeen met het beeld dat Vestdijk in zijn aantekeningen van deze Bolk geeft, - die in de Anton-Wachterromans later de naam Bolt zal krijgen. Aardig om te vermelden - en misschien typerend voor het klimaatsverschil tussen beide romans - is ten slotte, dat de verliefde Van Millingen zich naar Annies huis begeeft onder de inwendige tonen van de schlager ‘Wenn der Schutzmann kommt’, terwijl Anton naar Anna Heldering gaat onder begeleiding van Bachs ‘Wachet auf’!

Dan zijn er in de roman nog enkele minder op de voorgrond tredende figuren die een model hebben gehad. Op p. 72 laat Snellen-Marsman zich nogal hatelijk uit over

Eduard Bot, de vroegere ‘manager’ van ‘Phoenix’. Je zult hem wel kennen, denk ik, omdat hij in jullie kringen een tijdlang een alomtegenwoordig persoon is geweest. (-) Als het heil van de hollandsche literatuur op het spel staat, staat hij voor niets.

We moeten hier ongetwijfeld denken aan Everard Bouws, mede-oprichter en de eerste twee jaar redactie-secretaris van Forum, tot zijn naam per 1 januari 1934 van het omslag verdween (en die van Vestdijk er op kwam te staan!). Bouws is in de briefwisseling Du Perron/Ter Braak herhaaldelijk mikpunt van spottende opmerkingen, maar als Van Millingen-Vestdijk op de brief van Snellen-Marsman antwoordt, reageert hij niet op de opmerkingen over ‘Eduard Bot’. Bij de tijdschriftnaam ‘Phoenix’ kunnen we denken aan een ironisering ten opzichte van het toen pas uit de as herrezen ‘tweede’ (Nederlands-Vlaamse, Du Perronloze) Forum.

Ten slotte komen we in de romanbrieven van Snellen-Marsman een aantal malen de naam Reinald tegen, een vriend van Snellen, die ook door diens vrouw Nettie zeer wordt gewaardeerd om zijn wijze van denken:

de terloopsche maar tot op de kern onthullende manieren van Reinald. Hij röntgent (p. 110).

Deze Reinald zelf heeft weer een Parijse vriend Guilloux (p. 74). De gegevens zijn vrij summier en in de begeleidende brieven vinden we er geen weerslag op, maar er valt te denken aan Du Perron, en dus wat die vriend betreft aan Malraux. Onder zijn eigen naam daarentegen (‘mijn vriend Thelen’, p. 34) verschijnt in een brief van Marsman-Snellen de Duitse balling-schrijver Albert Vigoleis Thelen, die Marsman in februari '34, tussen zijn beide verblijven in Alcalá de Guadaira, in Palma de Mallorca had leren kennen. Dit alles geeft aan, hoezeer Heden ik, morgen gij geschreven is vanuit de directe belevingswereld der beide auteurs, - tot in het absurde waar Snellen zich op p. 68 uitlaat over

Vestdijk met Marsman en diens vrouw.

dat dwaze gedweep van onze vriend Vestdijk met die duistere Paul Valéry en die zedelooze meneer Joyce.

In dit en andere opzichten is deze brievenroman behalve een nog altijd leesbaar verhaal over occulte gebeurtenissen in een nogal problematisch tot stand gekomen vorm, ook een soort cultuur-historisch document van de jaren dertig. Dat betekent dat zo'n boek bij een heruitgave na vijftig jaar behoefte heeft aan een begeleidend apparaat.

26. Jaap Goedegebuure, o.c. I, 294 en 300. G. vermeldt niet dat Huidekoper (bij hem Huydekoper) inderdaad schilder was, maar wel dat hij in de roman als ‘Don Christobaldo’ zou figureren; voor dat laatste zie ook noot 17.

27. P.A. Scheen, Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars 1750-1950 I, p. 524.

28. Aldus in de aantekencahiers n.a.v. Joukje A. Ook: Toke van Helmond, o.c.p. 89/91.

Voer ook voor niet-filologen

Het is noch voor de lezer noch voor ons een pretje, maar we moeten nog wel even stilstaan bij enkele van de werkelijk honderden verschillen en verschilletjes tussen de originele begeleidende brieven en de in 1947 gedrukte tekst daarvan.

Het zijn: spellingveranderingen, weggelaten accenten, ontelbare fouten in de cursiveringen (onderstrepingen), verkeerde leestekens - soms wel degelijk tot verkeerd begrip leidend^29. -, vervanging door hele of halve synoniemen^30.. Maar ook: woorden, soms hele passages die op een verkeerde plaats staan. Kortom: zeer veel voorbeelden van slordig lezen en/of, soms, slordige correctie. Nu zijn daar ongetwijfeld een boel futiliteiten bij - maar teksten uitgeven is nu eenmaal een zaak van op de kleintjes letten, a fortiori als het teksten van schrijvers betreft. In dat opzicht is er in 1947 heel wat over de balk gegooid. We geven hier een klein aantal van de meest storende dingen. Eerst het pagina-nummer met de gedrukte tekst; dan een /, gevolgd door de originele tekst plus (M) of (V), al naar de brief van Marsman of van Vestdijk is:

276 het niet gefixeerd zijn van een schema/het niet gefixeerd zijn aan een schema (V); 278 (opschrift:) 1931/'34 (M); 279 dat ik het niet meer wou geven/dat ik het hem niet mee wou geven (M); 280 hij was er net bij/hij was er n.l. bij (V); 283 maar mocht dit voor de ontwikkeling noodig zijn, wel./maar mocht dit voor de ontwikkeling noodig zijn, soit (V); 285 begaafd in 't fantastische genre/begaafd in 't fantaisistische genre (V); 287 dat ik hem (-) als ‘occult’ zie/dat ik hem (-) als ‘occultist’ zie (V); 289 een psychologisch (-) phenomeen/een physiologisch (-) phenomeen (V); 292 W. daar een slim gebruik van te laten maken/W. daar een slim misbruik van te laten maken (M); zelf/zelfs (M); 294 Maar ik weet dat.../Maar ik vrees dat... (M); tenzij jij meteen komt/tenzij jij hierheen komt (M); 300 naar jouw herhaalde waarschuwingen/na jouw herhaalde

29. Een willekeurig voorbeeld: in V's brief van 5 okt. '34 (p. 302/3) staan 10 woorden onderstreept, die in de uitgave niet zijn gecursiveerd. Ander (willekeurig) voorbeeld: op p. 297 schrijft V. over het ‘overspel’ van Nettie; hij zet daarbij ‘overspel’ tussen aanhalingstekens, om aan te geven dat 't geen ècht overspel was, maar een soort overspel-spel. De aanhalingstekens ontbreken in de gedrukte versie.

30. Enkele voorbeelden: 283: overigens/trouwens (V); 285: hoofdpersoon/hoofdfiguur (V); 291: aan Rien/voor Rien (V); 299 bij de bezwering/tijdens de bezwering (V); 316: werk/boek (M); 324 wat denk jij/wat dacht jij (V); 341: heel mooi/zeer mooi (M).

[p. 80]

waarschuwingen (M); 310 Hoe gaat het nou?/Hoe gaat het jou? (M); 311 mijn invloed/zijn invloed (M); 313 meer zelfs/maar zelfs (M); dat hij zich voortdurend verder van de poëzie verwijderd, nu zelfs niet meer schrijft over.../dat hij, zich voortdurend verder van de poëzie verwijderend, nu zelfs, enz. (M); 314 als je kans ziet/als je hem ziet (M); 316 Het gekke is, dat ik mij ook op reis al van dit najaar, maar ondanks die physieke depressie (-) heel goed heb gevoeld, psychisch/Het gekke is, dat ik mij ook op reis al, maar ondanks die physieke depressie van dit najaar (-) heel goed heb gevoeld, psychisch (M); 317 dan verschrijf ik wat mij niet aanstaat/dan herschrijf ik wat me niet aanstaat (M); Antwoord wel eens als het uitkomt/Antwoord alleen als het uitkomt (M); 318 willen wij het vermoedelijk wèl doen/zullen wij het vermoedelijk wèl doen (M); 320 als ‘wraakneming’ op Annie's verwisseling Solkes-ik, identificatie Weversik./als ‘wraakneming’ op Annie's verwisseling Solkes-ik = identificatie Wevers-ik (V); 322 (Het N.B. van 2 regels onder aan deze brief behoort bij de volgende brief) (V); 328 dat haar gesloten natuur jou (-) haar verhouding wat hem aangaat ontvouwen./dat haar gesloten natuur jouw (-) haar verhouding tot hem zou gaan ontvouwen. (M); 333 die wraak/ die zaak (V); 336 De middenmaat/De middenmoot (M); in het najaar/in het voorjaar (M); 338 dat N. oprees ‘door een zaklantaarn’ zou worden beschenen./Dat N. opeens door een zaklantaarn zou worden beschenen (M); 343 zijn stadje/mijn stadje (V).

Grif zij toegegeven dat niet àl deze tekortkomingen voor een niet-filoloog of -schriftgeleerde onverteerbaar zijn. Maar vele kleintjes maken één grote fout. Die grote fout heet: onnoemelijke slordigheid. Dat de meeste fouten voorkomen in de brieven van Marsman, kan verklaarbaar zijn uit het feit dat diens handschrift aanmerkelijk moeilijker leesbaar is dan dat van zijn tegenschrijver. Maar van Rien Marsman - als die inderdaad dit karwei alleen en op eigen kracht heeft vol bracht - zou men verwacht hebben dat zij in ieder geval die kriebelpoot van haar man had kunnen ontcijferen.

Nu laat zich theoretisch nog de stelling poneren, dat Vestdijk zelf bij gelegenheid van de publikatie-1947 veranderingen in de brieven zou hebben aangebracht. Maar de veronderstelling ondergraaft zichzelf:

1.	Het is ondenkbaar dat hij zich daarbij dan ook veranderingen in de brieven van Marsman zou hebben gepermitteerd;
2.	De aard van de veranderingen zelf maakt het onmogelijk; de veranderingen zijn òf zinloos òf het zijn veranderingen die zin in onzin veranderen, in het beste geval nog overbodige verduidelijking of aanvulling (afgezien van de noot op p. 325);
3.	Vestdijk was geen filoloog, maar de zorg waarmee hij zijn teksten placht te omringen, b.v. bij het aanbrengen van stilistische veranderingen vòòr het afdrukken of na voorpublikaties, en bij het corrigeren (ook in werk van anderen, b.v. Marsman en Du Perron) is in flagrante strijd met de wijze waarop hier zeer persoonlijke teksten zijn mishandeld. Het is b.v. te dol om te veronderstellen, dat hij opzettelijk een ‘bovenschrift’ bij een brief zou hebben gepromoveerd tot een ‘onderschrift’ bij een voorgaande brief.

Onze conclusie moet zijn:

Als de nieuwe uitgave inderdaad alleen maar een her-spelde editie van die van 1947 wordt, is daarmee de lezer een slechte dienst bewezen. Een goede nieuwe uitgave moet

1.	volledig zijn, dus mèt de vijf ontbrekende, niet korte, niet nietszeggende en niet zoekgeraakte brieven er bij, en met een nieuwe inleiding, waarin in ieder geval de feitelijke gegevens uit de beide nu aanwezige inleidingen worden overgenomen en hun verschilpunten verklaard;
2.	van slordigheden gezuiverd worden, volgens de normen die heden ten dage gelden voor het editeren van brieven;
3.	worden voorzien van een aantal verklarende notities bij voor de huidige lezer onbekend te veronderstellen personen en zaken.

Bovendien zou het wenselijk zijn zowel de roman-brieven als de begeleidende brieven te nummeren (b.v. met resp. romeinse en arabische cijfers) en boven iedere begeleidende brief aan te geven op welke roman-brief deze betrekking heeft: dat maakt het voor de geïnteresseerde lezer een stuk gemakkelijker het ontstaansproces van deze curieuze roman te volgen dan nu het geval is.