Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 66]

Bas Heijne
E.M. Forster en de moed der wanhoop

M. Forster wordt algemeen beschouwd als een man met een klein oevre. Dat is niet terecht, want tijdens zijn lange leven - hij werd eenennegentig - publiceerde hij zeventien boeken, waaronder romans, verhalenbundels, essays en biografieën, die postuum gevolgd werden door nog een roman en een bundel verhalen. Deze notie is dan ook voornamelijk gebaseerd op zijn vreemde loopbaan als romanschrijver: vier romans tussen 1905 en 1910, één in 1924 en toen niets meer tot aan zijn dood in 1970. Op grond hiervan zijn literatuurcritici geneigd hem te classificeren als een typisch produkt van de Victoriaans-Edwardiaanse samenleving, iemand wiens wereldbeeld gevormd was door de liberale traditie die als een rode draad door de Engelse literatuur loopt.

Zelf heeft Forster dit nooit ontkend. Volgens zijn eigen omschrijving behoorde hij tot ‘the fag-end’, het staartje, van het Victoriaanse liberalisme en hij heeft altijd toegegeven dat zijn onwrikbare geloof in tolerantie (meestal meteen hoofdletter geschreven) en het belang van persoonlijke relaties hun oorsprong vonden in de beschermde wereld van het negentiende-eeuwse Engeland. Niettemin is Forster onmiskenbaar een twintigste-eeuws schrijver en het zijn juist de spanningen die onstaan tussen zijn liberaal humanistische principes en de eisen die de moderne, op de massa gerichte maatschappij stelt die een belangrijk thema in zijn gehele werk vormen.

Edward Morgan Forster werd in Londen geboren op 1 januari 1879. Het was de bedoeling van zijn ouders geweest dat hij met de naam Henry door het leven zou gaan, maar zijn vader gaf verstrooid zijn eigen naam aan de koster op en het kind werd Edward gedoopt. Edward Llewellyn Forster, de vader, was architect en stierf toen Morgan anderhalf jaar oud was. Het kind groeide op temidden van een schare tantes en oudtantes, beschermd en vertroeteld door zijn dominante moeder Lily; een Freudiaanse speeltuin die maar weinig critici zichzelf ontzegd hebben. Een feit is dat geen van de hoofdpersonen uit zijn roman in het bezit is van een vader.

Forsters public-school was Tonbridge, vernietigend beschreven in The Longest Journey (1907), waar hij naar eigen zeggen de ongelukkigste jaren van zijn leven doorbracht. Het contrast tussen de benauwende en troosteloze atmosfeer van de school en het idyllische bestaan in Rooksnest, het huis in Hertfordshire waar hij samen met zijn moeder woonde en dat later in Howards End tot symbool van harmonie en continuïteit werd, moet schrijnend zijn geweest. Forster was een verlegen, onaantrekkelijk en misschien daardoor ietwat pedant kind; het soort dat zonder uitzondering ten prooi valt aan de wreedheid van zijn klasgenootjes. Het was in Tonbridge dat hij in direct contact kwam met de hypocrisie en de valse waarden van de Engelse middle-class. In zijn Notes on the English Character, dat later in de essay-bundel Abinger Harvest (1936) herdrukt werd, beschrijft hij het proces dat doorsnee Engelse kostschooljongens onvermijdelijk doormaken:

Hen werd geleerd dat de school de wereld in het klein was en ze geloofden dat niemand van zijn land kan houden wanneer hij zijn school niet liefheeft. (...) En vervolgens komen ze in een wereld terecht die niet geheel uit ex-public school mannen of zelfs maar uit Angel-Saksen bestaat, maar uit mensen die van elkaar verschillen als het zand op de bodem van de zee; in een wereld met een rijkdom en subtiliteit waarvan ze geen idee hebben. Ze komen in die wereld met goed ontwikkelde lichamen, redelijk ontwikkelde geesten en onontwikkelde harten. En het is voornamelijk dit onontwikkelde hart dat verantwoordelijk is voor de moeilijkheden van een Engelsman in het buitenland. Een onontwikkeld hart, geen koud hart. Het onderscheid is belangrijk.

Cambridge, waar hij van 1879 tot 1901 klassieke talen en geschiedenis studeerde, was de plaats waar Forster zijn hart ontwikkelde. In King's College, onder invloed van enkele befaamde dons, zoals Oscar Browning en Nathaniel Wedd, verloor hij zijn toch al niet rotsvaste geloof, raakte hij in de ban van alles wat Grieks was en las hij de boeken van auteurs die toentertijd als modern en gewaagd werden beschouwd, waaronder die van de hogepriester van Cambridge, de filosoof G.E. Moore.

Moore's filosofie, die zich baseert op de veronderstelling dat de Mens op eigen kracht tot het Ware, Goede en Schone kan komen, vierde in die jaren hoogtij in het universiteitsmilieu, met name in de kringen van The Apostles, de meest exclusieve intellectuele coterie van Cambridge. Forster werd in zijn vierde jaar tot lid van deze groep gekozen en in het eerste hoofdstuk van The Longest Journey schetst hij een nostalgisch beeld van hun bijeenkomsten en discussies. Via de Apostles kwam hij in aanraking met mensen als Goldsworthy Lowes Dickinson, wiens biografie hij later zou schrijven, Lytton Strachey, H.O. Meredith, zijn eerste grote liefde, en Leonard Woolf. Door Woolf en Strachey raakte hij in latere jaren in de Bloomsbury-groep verzeild, waarmee hij veelvuldig geassocieerd is, hoewel hij altijd een veilige afstand heeft bewaard ten opzichte van de sterk ontwikkelde coteriegeest van Virginia Woolf en de haren.

Sex, in het bijzonder homoseksualiteit, vormde een geliefd gespreksonderwerp voor de Apostles, en het was door hen dat Forster zich bewust werd van zijn eigen gevoelens in die richting. Het zou echter nog tot 1916 duren voordat hij zijn eerste volwaardige seksuele contact meteen andere man had, wat de vage en onwezelijke sex verklaart in Maurice, zijn homoseksuele roman, die hij in 1913-1914 schreef. (In 1948, toen de jonge Gore Vidal The City and the Pillar, een openlijk homoseksuele roman, had gepubliceerd, nodigde Forster hem uit naar Cambridge te komen, waar hij na de Tweede Wereldoorlog woonde. In een gesprek vertrouwde hij Vidal toe zelf een dergelijk boek geschreven te hebben. Hij liet doorschemeren dat het bewuste boek een scène met twee jongens in bed bevatte. ‘En wat,’ vroeg Vidal, ‘doen ze?’ Forster glimlachte. ‘Ze... praten.’)

E.M. Foster en Christopher Isherwoord in Forsters kamer in Cambridge, maart 1970.

[p. 67]

Om de leegte die op zijn vertrek uit Cambridge volgde te vullen, besloot Forster te gaan reizen. In navolging van generaties Engelse jonge mannen uit de middle- en upper-class maakte hij omvangrijke rondreizen door Italie en Griekenland, hoewel Forster uitzonderlijk was door het feit dat hij samen met zijn moeder reisde.

Tussen 1905 en 1910 verschenen zijn eerste vier romans. Twee ervan, Where Angels Fear to Tread (1905) en A Room with a View (1908) worden wel zijn ‘Italiaanse’ romans genoemd. De boeken bezitten een lichtheid van toon, gecombineerd met een speelse ironie, die in de latere romans overschaduwd wordt door een hartstochtelijker toon. WAFTT is het tragi-komische relaas van een desastreuze reddingspoging, ondernomen door een Engelse familie met het doel een half Engelse baby aan de Italiaanse vader te ontfutselen, wanneer de moeder is overleden. Het plaatsje Sawston, met zijn bazaars, kaartavonden en discussieclubjes, wordt gecontrasteerd met Monteriano, symbool voor het ‘natuurlijke’, directe leven. Het is Italië, land, volk en cultuur, dat de protagonist Philip Herriton met zijn eigen ‘onontwikkelde hart’ confronteert en hem in staat stelt zichzelf te bevrijden van zijn Engelse conformisme en hypocrisie. Harriet, zijn sterk geremde, licht godsdienstwaanzinnige zuster, is iemand die zich niet openstelt voor de bevrijdende invloed van Italië en daardoor uiteindelijk van een komedie een tragedie maakt.

In deze eerste roman is ook het vriendschapsthema al volop aanwezig, gepersonifieerd in de Engelsman Philip Herriton en de Italiaan Gino Carella, twee mannen die ondanks culturele en sociale hindernissen nader tot elkaar komen. Dit thema keert in al Forsters boeken terug. In The Longest Journey redt Stephen Wonham, kind van de natuur, zijn halfbroer Rickie Elliot van de ondergang in diens zielloze bestaan als leraar op een kostschool in, opnieuw, Sawston. In Maurice (1971) komt de jonge, burgerlijke zakenman Maurice Hall tot zelfkennis en zelfacceptatie door zijn ontmoeting met de ongecompliceerde tuinman Alec Scudder.

Forster probeerde dit persoonlijke thema grotere dimensies te geven in Howards End (1910), lang beschouwd als een meesterwerk. Door zijn personages, met de zusters Margaret en Helen Schlegel als middelpunt, trachtte hij een beeld te scheppen van de complexe situatie waarin de Engelse, Edwardiaanse maatschappij zich bevond: klasseverschillen, toenemende industrialisering, de rol van het geld en de spanning tussen het persoonlijke en publieke leven zijn belangrijke thema's in het boek, dat als motto ‘Only connect...’ draagt. Met zijn vernietigende beschrijving van de eerste auto's profeteerde Forster het latere ‘Auden Country’. Howards End was bij verschijning ogenblikkelijk een gigantisch succes en werd algemeen beschouwd als een van de grote romans van zijn tijd.

Terwijl Forsters reputatie als schrijver groeide en groeide, kreeg hij in toenemende mate last van schrijfangst. Een nieuwe roman, die Arctic Summer moest heten, kwam niet van de grond. Het jaar daarop, 1912, besloot Forstereen lange reis door India te maken. De negen maanden die hij daar doorbracht hadden een blijvende invloed op zijn verdere leven en bezorgden hem vrienden zoals de Maharadja van Dewas en de exentrieke Maharadja van Chhatarpur, het model voor de Maharadja van Chhokrapur in J.R. Ackerley's vermakelijke reisdagboek Hindoo Holiday. Terug in Engeland merkte hij tot zijn ergernis dat de geestelijke verruiming die zijn bezoek aan India teweeggebracht had, niet kon worden omgezet in literaire creativiteit.

Het gevoel dat hij als romanschrijver ten dode opgeschreven was, verdween echter plotseling na een bezoek aan Edward Carpenter en zijn vriend George Merrill. Carpenter is een van de interessantste en kleurrijkste figuren uit de laat-victoriaanse tijd. Hij begon zijn loopbaan als predikant, maar toen hij tegen de dertig liep verloor hij zijn geloof en ontwikkelde hij, in navolging van de Amerikaanse dichter Walt Whitman, idealistische theorieën over een ‘natuurlijk’ leven, dat hij in praktijk probeerde te brengen door het verkopen van zelfgekweekte groenten en lederen sandalen. Aan moed ontbrak het hem niet. In 1895, tijdens het Oscar Wildeschandaal, publiceerde hij zijn pamflet ‘Homogenic Love’, waarin hij het opnam voor de zogenaamde ‘Uranians’, de homoseksuelen, een zaak die hij later uitvoeriger zou bepleiten in The Intermediate Sex (1908). Samen met Merrill, zijn jongere vriend die afkomstig was uit de sloppen van Sheffield, leidde hij een strijdbaar en idyllisch leven met het landschap van Derbyshire als decor, een lichtend voorbeeld voor zijn lotgenoten. In zijn nawoord bij Maurice beschrijft Forster de ontstaansgeschiedenis van het boek. Bij het afscheid van Carpenter en Merrill raakte de laatste een ogenblik Forsters rug aan, even boven zijn billen (‘I believe he touched most people's’). De gewaarwording veroorzaakte een fontein van creativiteit in Forsten:

Ik ging vervolgens terug naar Harrogate, waar mijn moeder een kuur onderging, en begon ogenblikkelijk met het schrijven van Maurice. Geen van mijn andere boeken heeft zo zijn oorsprong gevonden. Het globale schema, de drie karakters, de gelukkige afloop voor twee van hen, het stroomde allemaal mijn pen uit. En alles verliep zonder moeilijkheden. In 1914 was het af.

Forster wist dat het boek niet gepubliceerd kon worden. Enige tijd later begon hij het aarzelend onder intimi te laten circuleren, weer later onder bevriende collega's zoals Christopher Isherwood. Tijdens de laatste jaren van zijn leven was het een publiek geheim dat Forster een homoseksuele roman geschreven had. In 1971, toen het boek postuum verscheen, schreef de criticus Cyril Connolly nogal kribbig in zijn recensie: ‘Eindelijk dan E.M. Forsters “ongepubliceerbare homoseksuele roman”, waar we nu al zo'n veertig jaar over horen’.

Het grootste gedeelte van de Eerste Wereldoorlog bracht Forster in Alexandrië door, als vrijwilliger in dienst van het Rode Kruis. De belangrijkste literaire vriendschap die hij daar sloot was die met de Griekse dichter Konstantin Kavafis, wiens werk hij later in Engeland zou introduceren. Forster was een man die zich altijd volledig voor zijn vrienden inzette en Kavafis' bekendheid en invloed op dichters zoals Eliot en Auden is voor een groot deel aan zijn inspanningen te danken.

In 1924, nadat hij een paar jaar eerder opnieuw India bezocht had in de hoedanigheid van secretaris van zijn vriend de Maharadja van Dewas, verscheen Forsters laatste roman, A Passage to India, dat als zijn meesterwerk beschouwd wordt.

Het boek heeft opnieuw het streven naar vriendschap van twee mannen met verschillende culturele achtergronden tot thema, maar het gegeven krijgt hier een universele bekentenis. De zich moeizaam ontwikkelende vriendschap tussen Aziz en Fielding verbeeldt niet alleen de schijnbaar onmogelijke vereniging van twee culturen, India en Engeland, maar tevens het streven naar een kosmische, universele eenheid:

‘...ja, we zullen iedere vervloekte Engelsman de zee indrijven, en dan’ - hij reed woest op hem af - ‘en dan,’ besloot hij, terwijl hij hem half omhelsde, ‘zullen jij en ik vrienden zijn.’ ‘Waarom kunnen we nu geen vrienden zijn?’ zei de ander, terwijl hij zich liefdevol aan hem vastklampte. ‘Het is wat ik wil. Het is wat jij wilt.’
Maar de paarden wilden het niet - ze liepen uiteen; de aarde wilde het niet en stuurde rotsen naar boven waar de ruiters achter elkaar tussendoor moesten gaan; de tempels, het stuwmeer, de gevangenis, het paleis, de vogels, het kadaver, het gastenverblijf, dat in zicht kwam toen ze uit de kloof kwamen en Mau beneden zich zagen: zij wilden het niet en met honderd stemmen zeiden ze: ‘Nee, nog niet,’ en de hemel zei: ‘Nee, niet daar.’

Terwijl A Passage to India bejubeld werd als het meesterwerk dat Howards End overtrof, wist Forster dat aan zijn loopbaan als romanschrijver een einde gekomen was. Verscheidene critici hebben zich gewaagd aan speculaties betreffende dit literair-psychologische raadsel. Een van de oorzaken lijkt te zijn dat Forster in zijn tijd en situatie onmogelijk kon schrijven over datgene waarover hij wilde schrijven: de liefde van twee mannen voor elkaar. Maar ook een feit is, dat Forster aan een panische angst voor succes leed en P.N. Furbank, zijn officiële biograaf, rekent hem tot de mensen die volgens Freud ten onder gaan aan hun eigen succes. Hoe groter zijn faam als schrijver, hoe vaster hij overtuigd was van zijn creatieve steriliteit. Toen Forster in 1927 een bundel lezingen die hij in Cambridge gehouden had liet verschijnen onder de titel Aspects of the Novel en het boek een spectaculair succes bleek, schreef hij in een

[p. 68]

brief aan zijn vriend T.E. Lawrence (‘Lawrence of Arabia’): ‘Een soort nervositeit - zoek mijn buik af naar uitzaaiingen - lijkt zich van mij meester te maken.’

Naarmate zijn literaire produktie afnam, groeide zijn reputatie. Een nieuwe generatie schrijvers, die van Auden, Spender en Isherwood zagen in hem een begaafd schrijver waarin de beste traditionele Engelse waarden verenigd waren. In Isherwoods autobiografie, Christopher and His Kind (1976) schrijft hij over zichzelf: Torster was de enige levende schrijver die hij als zijn leermeester omschreven zou hebben. In boeken van anderen vond hij voorbeelden die hij wilde navolgen en waarvan hij wilde leren. In Forster vond hij een sleutel tot de gehele kunst van het schrijven.’

In de dertiger jaren werd Forster van romanschrijver tot journalist. In zijn artikelen, lezingen en radiotoespraken bleef hij onvermoeid zijn persoonlijke filosofie uitdragen, gebaseerd op het belang van persoonlijke relaties in een wereld die steeds meer beheerst werd door de ideologieën van politieke massabewegingen zoals communisme en fascisme. Niet altijd met evenveel succes. Het getuigt van moed en misschien van naïviteit dat hij in 1935 op het International Congress of Writers, dat in Parijs gehouden werd met de bedoeling een antwoord te formuleren op de dreiging van het Fascisme, in een lange rede zijn liberaal humanistische principes verkondigde voor een onwillig gehoor dat voornamelijk uit communisten bestond.

De toenemende oorlogsdreiging gaf een nieuwe betekenis aan het aloude dilemma van de keuze tussen het persoonlijke en het publieke leven van een individu. In een krantenartikel uit 1938 koos Forster onvoorwaardelijk voor het persoonlijke leven. Het communisme, hoewel hij zich met de doelstellingen ervan kon verenigen, bracht volgens hem te grote risico's met zich mee. Alleen wanneer zijn lezers als individuen trachtten het goede te doen, bestond de kans dat daar goede dingen uit zouden voortvloeien. ‘Wees op uw hoede voor plannen op de lange baan. Probeer de dingen te begrijpen zonder eigenbelang en niet in overeenstemming met een theorie. (Dit zijn) raadgevingen die uit wanhoop voortkomen, ongetwijfeld. Maar er is niets schandelijks aan wanhoop. In 1938-39 geldt, dat hoe meer wanhoop een mens aan boord kan nemen zonder te zinken, hoe volwaardiger zijn leven is.’

Het jaar daarop, in 1939, ging hij in zijn beroemd geworden artikel ‘What I Believe’ nog een stapje verder:

Persoonlijke relaties worden vandaag de dag verafschuwd. Ze worden beschouwd als een burgerlijke luxe, als produkten van een tijd van voorspoed die nu voorbij is, en we worden aangespoord ons ervan te bevrijden en ons in plaats daarvan aan een of andere beweging of zaak te wijden. Ik verafschuw het begrip ‘goede zaak’ en wanneer ik zou moeten kiezen tussen het verraden van mijn land en het verraden van een vriend, hoop ik dat ik de moed zou bezitten mijn land te verraden.

Het zal voor een deel aan de invloed van Forsterte danken zijn geweest dat Auden, Spender en Isherwood in 1939, toen de gevreesde oorlog een feit bleek, kozen voor hun bestaan als individueel kunstenaar en zich onthielden van politiek georganiseerde actie. De verlegen, introverte figuur van Forster belichaamde deze levenshouding. Journey to a War (1940), het reisverslag dat Auden en Isherwood samen schreven en waarin tekenen van hun komende volte-face te bespeuren zijn, begint met een sonnet van Auden, opgedragen aan Forster. De eerste strofe luidt als volgt:

Though Italy and King's are far away,
And Truth a subject only bombs discuss,
Our ears unfriendly, still you speak to us,
Insisting that the inner life can pay.

Tijdens de wereldoorlog, dankzij zijn felle anti-Nazi radiotoespraken en het boek over hem van de Amerikaanse criticus Lionel Trilling, dat in 1944 verscheen, kregen Forsters romans opnieuw veel belangstelling bij het grote publiek en groeide zijn faam als een van de grootste schrijvers van deze eeuw. De laatste dertig jaar van zijn leven, terug in zijn geliefde Cambridge, bleef hij schrijven, voornamelijk artikelen en persoonlijke herinneringen (The Hill of Devi, 1951). Maar het grootste gedeelte van zijn tijd, zo blijkt uit zijn biografie, besteedde hij aan het cultiveren van zijn talloze vriendschappen, zoals die met J.R. Ackerley, die in 1967, drie jaar voor Forsters dood en enkele maanden voor de zijne, een ontroerend portret van Forster schreef. Zijn bewondering voor Forster vatte Ackerley als volgt samen:

Ik zou zeggen dat zover het mogelijk is vooreen mens om zowel wijs als wereldwijs te zijn, onbaatzuchtig in iedere materiële zin, geen nijd, jaloezie, ijdelheid of verwaandheid te kennen, geen kwaadaardigheid te bezitten en geen haat (hoewel hij woedend kon zijn), altijd betrouwbaar te zijn, begrijpend en vrijgevig, nooit op een goedkope manier, dat Morgan dit beeld het dichtst benaderde.

Forsters boeken vormen het overtuigende bewijs.

Alle romans van E.M. Forster, alsmede zijntwee essaybundels en Aspects of the Novel zijn in een Penguinuitgave verkrijgbaar. Bij uitgeverij Athenaeum is een vertaling van Maurice verschenen en een vertaling van A Passage to India in voorbereiding. Dit najaar verschijnt bij uitgeverij Tabula een Nederlandse vertaling van Where Angels Fear to Tread.

J.R. Ackerley's Hindoo Holiday is verkrijgbaar in de Penguin Travel Library.