Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 21]

Henk Romijn Meyer
W.H. Auden: a minor atlantic Goethe

Dat soort Goethe wilde hij graag worden, zoals hij half spottend bekende in ‘The Cave of Making’, het gedicht dat hij opdroeg aan de nagedachtenis van Louis NacNeice wiens vriend hij was ‘by personal choice’: een minor atlantic Goethe ‘with a passion for weather and stones but without his silliness/re the Cross...’ Het was niet een onredelijk verlangen.

Tegen Audens poezie is door de jaren een kil vooroordeel blijven bestaan. Al was hij de meest veelzijdige en invloedrijke dichter van zijn generatie, zijn poëzie geldt nog steeds als tamelijk schraal in de zin van arm aan emotie. Knap betekent bijna altijd té knap en het betuttelende ‘gevoelsarm’ heeft zich in ernst aan zijn werk geklit. Hoevelen voelen zich daardoor niet ontslagen van de plicht om van zijn poëzie kennis te nemen, de poëzie die behoorde tot ‘this unpopular art which cannot be turned into/background noise for study...’?

Een vooroordeel leeft doorgaans lang en gelukkig, maar is 1984 geen geschikt jaar om een correctie aan te brengen? Tien jaar geleden stierf Wystan Hugh Auden en zijn werk ligt voor ons in een monumentale Collected Poems van bijna zevenhonderd bladzijden, aangevuld met The English Auden waarin, afgezien van allerlei kritisch en journalistiek werk, de oorspronkelijke versies staan van gedichten die Auden later, in zijn verlangen om zijn vroege poëzie aan latere inzichten aan te passen, soms danig verminkt had. En er zijn twee dikke bundels essays voorhanden, The Dyer's Hand en Forewords and Afterwords, en twee biografieën, een van Charles Osborne en een van Humphrey Carpenter, waarin zijn groot talent alle eer aangedaan wordt en zijn goede en slechte gewoontes gelijkelijk aan bod komen.

Natuurlijk is de ‘ijzige intellectueel’ niet uit de lucht komen vallen. In zijn jonge jaren heeft Auden vlijtig meegebouwd aan het beeld. Zijn medestudenten in Oxford erkenden zijn ‘exceptional intelligence’ en lieten zich door de hooghartige, vlasharige despoot graag de wet voorschrijven. Hij bezat een bijna fotografisch geheugen voor het vele dat hij las en doorspekte zijn pontificale uitspraken bij voorkeur met het psychologische en filosofische jargon dat opgang deed in die dagen. De romantiek had voorgoed afgedaan. Alleen ‘klassieke’ dichters hadden eventueel nog enig belang en Auden verklaarde zijn werk dan ook al gauw tot ‘klassiek’. Bij zijn stellige standpunten hield hij zich overigens het recht voor om te allen tijde geheel van gedachten te veranderen.

Kennelijk hadden de ideeën waarmee hij zijn medestudenten imponeerde over het algemeen niets van het gewicht dat ze bij een Joyce al vroeg kregen. Ze vervingen geen verloren religie. Het theoretiseren was belangrijker dan de theorie en verhulde op een grandioze manier de beperkingen waarover Auden zich later openhartig uitsprak: zijn gebrekkige opmerkingsgave, zijn betrekkelijke blindheid voor zijn omgeving, het feit dat geen van zijn zintuigen erg hoog was ontwikkeld. Schrijven is van vele noden een deugd maken en de beperkingen kwamen hem goed van pas bij het scheppen van een poëzie die beantwoordde aan de eis van de tijd:

Tramlines and shagheaps, pieces of machinery
That was, and still is, my ideal scenery...

schreef hij in de Letter to Lord Byron de twee rijmwoorden lenend van de geadresseerde.

Wystan Hugh Auden (links) en zijn broer John, circa 1910.

Wystan (rechts) en John Auden.

Over de vraag hoe het mogelijk was dat de briljante student W.H. Auden niet meer dan een Third Class kreeg als resultaat van zijn afsluitend examen zijn de meningen verdeeld. Cum Laude zou niemand hebben verbaasd, of een zo slechte beoordeling dat er een duidelijke minachting voor examens uit sprak, maar zoiets grauws als een Third was alleen voor de dommen. Audens eigen verklaring, achteraf, dat hij niets uitgevoerd had, klinkt niet erg overtuigend. Carpenter haalt in zijn biografie een brief aan van een medestudent waarin een

[p. 22]

geloofwaardiger uitleg voorkomt. Audens docent, de later door onder andere zijn Chaucer-vertalingen beroemd geworden Nevill Coghill, deed niet veel aan het op examens africhten van zijn begaafde studenten en bovendien had Wystan, hoe intelligent en vroegrijp hij ook was, ‘nothing of the true scholar in his composition’.

Dit sluit heel wat beter aan bij wat Auden over zichzelf schreef in zijn Letter:

In setting up my brass plate as a critic
I make no claim to certain diagnosis,
I'm more intuitive than analytic,
I offer thought in homeoepathic doses...

De Letter die Auden in 1938, een jaar voor zijn vertrek naar Amerika, voltooide lijkt er in zijn geheel op te wijzen dat hij zich niet erg lang gelukkig gevoeld heeft in zijn rol van het ‘brein’ van zijn generatie. Waarom zou hij anders de geest van Byron hebben opgeroepen, de grote romanticus, de bepaald-niet-zo-intellectuele spotvogel van Don Juan waarop de Letter naar vorm en inhoud een variatie is?

De Letter to Lord Byron is een erg aantrekkelijk gedicht, licht van toon, virtuoos en grappig en vol zelfspot. Er spreekt ironie uit ten aanzien van de rede, het ijskoude verstand dat Auden zo'n jaar of tien tevoren nog min of meer als alleen zaligmakend aanprees. Hij had de vorm gevonden die hij zocht:

...a form that's large enough to swim in,
And talk on any subject that I choose,
From natural scenery to men and women,
Myself, the arts, the European news...

Het ‘ottava rima’ van Byrons Don Juan is voor hem te moeilijk, zegt Auden, en dus bedient hij zich van de niet minder veeleisende zevenregelige ‘rhyme-royal’ strofen met het gemak van de jazzmusicus voor wie geen enkele akkoordenreeks een obstakel is. Dat Auden een van zijn meest persoonlijke gedichten als ‘light verse’ presenteerde wijst misschien op een behoefte om zichzelf te kastijden voor zijn voormalige arrogantie.

Tegenover de strenge vorm staat de informele toon van het gedicht waarvan hij, waarschijnlijk naar waarheid, beweert: ‘I'm writing this in pencil on my knee,/using the other hand to stop me yawning...’ Aan het studentikoze ‘afwijzen’ van de romantiek geeft hij een menselijker inhoud: zelfs verheven poëzie heeft hechte banden met het dagelijkse leven:

Professor Housman was I think the first
To say in print how very stimulating
The little ills by which mankind is cursed,
The colds, the aches, the pains are to creating;
Indeed one hardly goes too far in stating
That many a flawless lyric may be due
Not to a lover's broken heart, but 'flu.

Het is de poëzie die een paar toontjes lager zingt en de barokke praal van bijvoorbeeld Paid on Both Sides voor helderheid heeft ingeruild. Of Audens bekende lyrische gedicht:

Lay your sleeping head, my love,
Human on my faithless arm...

door verkoudheid of griep is ingegeven weet ik niet. In ieder geval is het ‘klassiek’: het lyrische gevoel is sceptisch getemperd door aardse gedachten. Het is cynisch, niet gedesillusioneerd. Het is lyriek van het mogelijke, de ontboezeming van een dichter die niet meer dan een zekere mate van geluk van het leven verwacht of verlangt en daarom nooit diep ongelukkig is.

...I don't know whether
You will agree, but novel writing is
A higher art than poetry altogether
In my opinion...

vertelt Auden, als om Rudy Kousbroek te plezieren, en zo verklaart hij zich nader:

The average poet by comparison
Is unobservant, immature, and lazy.
You must admit, when all is said and done,
His sense of other people's very hazy,
His moral judgements are too often crazy,
A slick and easy generalization
Appeal too well to his imagination.

Wat er ook aan algemeens waar is van deze woorden, Audens verwijt is heel wat minder van toepassing op hemzelf dan op velen van zijn collega's.

Uit het vierde deel van de Letter waarin Auden over zijn gelukkige jeugd vertelt en over zijn liberale ouders die hem een sterk besef van vrijheid in het leven meegaven, blijkt overigens overduidelijk dat hij geen lans breekt voor wat door de doorsnee mens als ‘normaal’ wordt bezongen. Zijn heftigste woorden bewaart Auden voor wat het uitzonderlijke in het gareel wil spannen:

Goddess of bossy underlings, Normality!
What murders are committed in thy name!
Totalitarian is thy state Reality,
Reeking of antiseptics and the shame
Of faces that all look and feel the same...

Wie A.E. Housman kent en zijn A Shropshire Lad vindt het misschien vreemd om hem met goedkeuring vermeld te zien, eerder dan bijvoorbeeld Gerald Manley Hopkins. Maar van Auden wordt wel eens vergeten dat een van de eerste invloeden niet bijvoorbeeld John Donne was, maar Thomas Hardy, de Hardy die door T.S. Eliot terechtgewezen werd vanwege zijn ‘extreme emotialism’ en van wie de strenge F.R. Leavis in zijn ‘New Bearings in Englisch Poetry’ schreef: ‘...there was little in his technique that could be taken up by younger poets, and developed in the solution of their own problems.’ Voorspellen in de kunst blijft een hachelijke zaak, want hoe weinig onzinnig Leavis' oordeel ook klinkt, de praktijk wees uit dat hij onzin beweerd had.

Auden, 1928.

[p. 23]

Auden is Hardy's invloed altijd blijven erkennen. In zijn inaugurele rede bij het aanvaarden van zijn professoraat in Oxford in 1956 noemde hij Hardy uitvoerig:

Mijn eerste Meester was Thomas Hardy en ik geloof dat het een erg gelukkige keus was. Hij was een goede, misschien zelfs een groot dichter, maar hij was niet te goed. Hoeveel ik ook van hem hield, zelfs ik besefte dat zijn dictie vaak onhandig en geforceerd was en dat veel van zijn gedichten ronduit slecht waren. Waar een perfecte dichter me misschien tot wanhoop zou hebben gebracht, gaf Hardy me hoop. Hij was modern zonder al tè modern te zijn. Zijn ervaringswereld was voldoende aan de mijne verwant - merkwaardig genoeg leek zijn gezicht opvallend veel op dat van mijn vader - zodat ik mijzelf in mijn Hardy imitaties eerder vond dan verloor. Ik keek misschien nog door zijn bril, maar wist in elk geval dat ik zodoende mijn ogen vermoeide. En ten slotte bleken zijn metrische verscheidenheid en zijn voorkeur voor ingewikkelde versvormen van onschatbare waarde te zijn voor wie het vak wilde leren...

Auden was een weinig wraakgierig schrijver en op Leavis' verhitte verwerpen van vrijwel alles dat Auden gemaakt had staat in zijn ‘Last Will and Testament’ uit Letters from Iceland, dat hij samen met Louis MacNeice schreef, niet meer dan een nonchalant weerwoord:

Our powers of parrot memory we offer to assist
Examinees. Our humour, all we think is funny,
To Dr. Leavis and almost every psycho-analyst.

Al had Auden totaal geen oog voor de natuur waarmee Hardy zo vertrouwd was, zijn poëzie heeft met die van Hardy een afstandelijkheid gemeen die in de literatuur al gauw als intellectualistisch en koud afgedaan wordt en die onder andere geëngageerde gedichten als ‘Spain 1937’ en ‘September 1, 1939’ ver boven de berijmde journalistiek deden uitsteken. En uit het laatste gedicht spreekt wel degelijk een hevige emotie:

Waves of anger and fear
Circulate over the bright
And darkened lands of the earth,
Obsessing our private lives...

In 1940 schreef Auden nog dat hij in Hardy's werk zijn ‘hawk's vision’ het meest bewonderde, de manier waarop Hardy het leven bezag ‘from a very great height’. In verscheidene van Audens gedichten is deze bewondering terug te vinden. ‘Consider’ begint:

Consider this and in our time
As the hawk sees it or the helmeted airman...

De ‘hawk's vision’ staat prachtig verwoord in een van Audens bekendste gedichten, ‘Musée des Beaux Arts’ dat in de vertaling van Jan Emmens begint:

Wat lijden betreft, waren zij feilloos,
de oude meesters, zij begrepen volkomen
de menselijke staat, hoe het plaats vindt
terwijl een ander eet, een raam openzet, of alleen maar
domweg voorbij loopt...

Zij kenden de wijsheid de oude meesters,

Zij verloren nooit uit het oog dat het gruwelijk
lot van de martelaar, hoe dan ook,
voltrokken wordt in een uithoek...

Niet een belevenis op straat zette Audens verbeelding aan het werk, maar het kijken naar een schilderij dat op zijn beurt een mythe verbeeldt en betrekt in een groter geheel:

Op Brueghel's Icarus bijvoorbeeld keert alles zich op zijn dode gemak
af van de ramp, de ploeger zou
de plons kunnen hebben gehoord, de verzaakte schreeuw, maar voor hem
is het een mislukking van geen enkel belang...

Het intellect krijgt geen voetstuk in het gedicht. Auden schreef geen ‘geschiedenis ener intelligentie’, zoals Ter Braak in zijn Politicus zonder partij: hij was wel wijzer. In zijn ‘Commentary’ op de prachtige reeks van zevenentwintig sonnetten In Time of War was zijn oordeel vernietigend:

Never before was the Intelligence so fertile
The heart more stunted...

De sonnetten komen voor in Journey to a War waarin Auden en Isherwood hun reis naar China tijdens de Chinees-Japanse oorlog in 1938 vastlegden. Veel van de strijd kregen de vrienden niet te zien. Isherwood versloeg wat er direct was te verslaan en Auden schreef wat Samuel Hynes in The Auden Generation ‘a parable of the moral condition of man at this moment in his history’ noemde: abstraherende, sobere poëzie die aansloot bij zijn ‘Spain 1937’, bewogen bespiegelingen over de loop van de geschiedenis, over ‘oorlog’.

Het is niet moeilijk om Thomas Hardy terug te vinden in deze gedichten, de ontgoochelde Hardy van bijvoorbeeld ‘And There Was a Great Calm’, geschreven naar aanleiding van de wapenstilstand van 1918. Evenmin als Auden trok Hardy partij:

Foes distraught
Pierced the thin peoples in a brute-like blindness,
Philosophies that sages long had taught,
And Selflessness, were as an unknown trought...

Het begin van de laatste strofe:

Calm fell. From Heaven distilled a clemency;
There was peace on earth, and silence in the sky...

zou, in zijn afstandelijke droge precisie, het gerekte ritme waardoor wordt ondersteept dat ‘peace’ geen wapperende vlag is, maar een tijdelijke vermoeide streep onder een rekening die niet is vereffend, niet misstaan in het werk dat Auden twintig jaar na Hardy's gedicht aan de oorlog wijdde. Het betrekkelijk strijdlustige refrein uit Audens ‘Spain 1937’: ‘But to-day the struggle’, heeft in In Time of War het veld geruimd voor de lakonieke constatering van het veertiende sonnet waarin de verschrikkingen van de gaandeen komende oorlog, van welke oorlog dan ook, voelbaar worden gemaakt:

Yes, we are going to suffer now; the sky
Throbs like a feveral forehead; pain is real;
The groping searchlights suddenly reveal
The little natures that will make us cry,

Who never quite believed they could exist,
Not where we were...

Dat Auden het thema van oorlog, dreiging, angst ook een barokke, komisch-heroïsche vorm geven kon heeft hij onder andere laten zien in The Age of Anxiety. Dit lange ‘herdersgedicht’ dat zich afspeelt in een bar aan Third Avenue, New York, is Auden door lang niet iedereen in dank afgenomen. Er staan, ondanks de ‘vernietigende kritiek’ waardoor het bij zijn verschijnen werd getroffen, prachtige stukken in, vooral waar Rosetta, de joodse inkoopster van een groot warenhuis en één van de vier personages, aan het woord komt:

ROSETTA said:
Lies and lethargies police the world
In its periods of peace. What pain taught
Is soon forgotten; we celebrate
What ought to happen as if it were done,
Are blinded by our boasts. Then back they come,
The fears that we fear...

Niet alleen koud intellectualisme is Auden bij herhaling verweten, maar ook, in direct verband daarmee, gebrek aan ernst, de

[p. 24]

ernst bijvoorbeeld van een T.S. Eliot over wie Auden schreef:

...it was you
who, not speechless from shock but finding the right
language for thirst and fear, did much to
prevent a panic...

Of de ernst van de mens in Marianne Moore's gedicht over de geschubde miereneter, ‘The Pangolin’:

the being we call human, writing-
master to this world, griffons a dark

'Like does not like like that is obnoxious’; and
writes error with four
r's.

Dit gedicht van de Amerikaanse dichteres over wie Auden als een van de weinige Engelsen met zo veel waardering schrijven kon lijkt hier en daar over hem persoonlijk te gaan. Auden had iets weg van het dier dat Marianne Moore inspireerde tot de gedachte:

Among animals, one has a sense of humor.
Humor saves a few steps, it saves years. Unignorant,
modest and unemotional, and all emotion,
he has everlasting vigor,
power to grow...

‘Unemotional, and all emotion...’ Het is de meest nauwkeurige karakterisering die men zich van Auden wensen kan. Vanuit zijn ‘everlasting vigor’ bleef hij zijn virtuoze, cabaretachtige grapjes maken, ook na zijn bekering, onder andere over het christelijk geloof dat hij ernstig nam, en vanuit die ernst over de moderne vervlakking. In ‘Sons of the Devil’ herinnert de duivel zich tijden waarin hij een duivelse formule als ‘Sin the more/That Grace may abound’ moest aanwenden om de halsstarrigen aan zich te binden. In onze tijd ligt dat eenvoudiger:

Since Social Psychology replaced Theology
The process goes twice as quick.
If a conscience is tender and loth to surrender
I have only to wisper: ‘You're sick!’

In 1963 of '64 heb ik Auden zijn About the House horen voorlezen. In Yale University was dat, en hij was toen al aardig in verval geraakt. De Tijd had hem zijn doorploegde hoofd al bezorgd dat hij zelf eens beschreef als een ‘bruiloftstaart die in de regen is blijven staan’. Aan het begin van elk gedicht wierp hij een vluchtige blik op zijn papier en zei het dan op uit zijn hoofd, tamelijk zielloos en pauzes makend waar geen ritme of betekenis om vroeg. Hij kondigde de gedichten even houterig aan als hij ze voordroeg, in zijn stem iets van het tinkelen van een mechanische piano, zijn Oxford accent vrijwel ongeschonden onder een vliesdun laagje Amerikaans en voorzien van een licht lispelen dat eerder aan zijn vals gebit dan aan nichterigheid leek te wijten. Het was niet moeilijk om in deze verlegen, onhandige man die geen enkel contact met zijn publiek had de ‘raw provincial’ te zien die zichzelf zo ironisch beschrijft in zijn Letter to Lord Byron, de student die zijn gevoelens krampachtig verborg onder een vertoon van scherpte en de kostschoolmoraal uit zijn leven verdreef in een hooglopende seksuele bedrijvigheid die zijn vrienden shockeerde.

Van Lowells heftige voordracht werd je stil. Bij Auden bleef je stil, want dit was Auden, dit was zijn poëzie, al zei hij niet precies wat er stond. Uit ‘On the Circuit’ valt af te lezen dat hij weinig persoonlijk plezier beleefde aan de voorleestoernees waarop hij nooit vergat om een voorraad gin of wodka in zijn koffer bij zich te dragen, omdat je in Amerika nooit helemaal weet waar je terecht komt. Evenmin als zijn poëzie was de altijd hard en gedisciplineerd werkende Auden halfzacht geworden. Toen hij in 1964 op een beschuldiging van chaufferen-onder-invloed in Berlijn voor het gerecht moest verschijnen antwoordde hij op de vraag of hij alcohol gebruikte op-de-man-af: ‘I've been drinking every night of my adult life.’ En na afloop van de rechtszaak zei hij alleen tegen een vriend: ‘De rechter was best een lekker stuk, vond je niet?’

Het is nu, in 1984, met Audens ongeëvenaard rijke en omvangrijke werk op tafel, niet meer zo moeilijk om waarheid te zien in wat John Bayley in zijn boek The Romantic Survivor over Auden zegt: ‘...and the tradition in which his writing is unconsciously founded is not an intellectual one’.

Of Auden ooit heeft gemeend dat poëzie de wereld verbeteren kan is twijfelachtig, maar in zijn latere leven was althans dat geloof hem zo vreemd geworden dat hij zijn onderwerpen steeds meer ontleende aan wat zich dicht bij huis afspeelde en aan zijn fantasie vrij spel gaf. ‘Fairground’, uit City Without Walls is een van de mooiste gedichten uit zijn laatste tijd. Het is Auden op zijn best, het speelse gedicht van een meester die wijsheid vergaard heeft en niettemin jong genoeg is gebleven om zijn wijsheid tegen retoriek in bescherming te nemen:

Thumping old tunes give a voice to its whereabouts
long before one can see the dazzling archway
of coloured lights, beyond which household proverbs
cease to be valid,

a ground sacred to the god of vertigo
and his cult of disarray: here jeopardy,
panic, shock, are dispensed in measured doses
by fool-proof engines.

As passive objects, packed tightly together
on Roller-Coaster or Ferris-Wheel, mortals
taste in their solid flesh the volitional
joys of the seraph.

Soon the Roundabout ends the clumsy conflict
of Right and Left: the riding mob melts into
one spinning sphere, the perfect shape performing
the perfect motion.

Mopped and mowed at, as their train worms through a tunnel,
by ancestral spooks, caressed by clammy cobwebs,
grinning initiates emerge into daylight
as tribal heroes.

Fun for Youth who knows his libertine spirit
is not a copy of Father's, but has yet to
learn that the tissues which lend it stamina,
like Mum's, are bourgeois.

Those with their wander-years behind them, who are rather
relieved that all routes of escape are spied on,
all hours of amusement counted, requiring
caution, agenda,

keep away: - to be found in coigns where, sitting
in silent synods, they play chess or cribbage,
games that call for patience, foresight, manoeuvre,
like war, like marriage.

Het gedicht toont aan hoe sterk Auden verwant was aan de Byron die hij in zijn Letter beschreef als ‘...a master of the airy manner.’ Het verblindend gemak waarmee Auden zijn gesloten wereld schept, een mallemolen waarin droom en werkelijkheid, religie, dwaasheid, hoogmoed, politieke tegenstellingen in elkaar op en onder gaan, en daarbij een gedicht schrijft dat ook eenvoudig over oud worden gaat en over hemzelf, is het onbetwistbare teken van de Meester. Er is voor zover ik weet geen natuurwet die het verbiedt om iemand die zo kan schrijven een groot dichter te noemen, of ten minste ‘a minor atlantic Goethe’.