Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 42]

Freddy de Vree
Oswald Spruyt

In het voorjaar van 1955 versloeg Hugo Claus voor de socialistische krant Vooruit het proces van Oswald Spruyt die op 8 november 1953, hij was toen negentien, zijn ouders vermoordde.

Spruyt was als kind lui hoewel verstandig, had een moeilijk karakter, leefde in een wereld van fantasie en grootspraak, was nukkig en koppig. In de scholen die hij het laatst bezocht werd hij telkens betrapt op kleine diefstallen. Overal werd hij weggestuurd. Schoolkameraden noemden hem omwille van zijn snoeven en aanstellerij de ‘baron’.

In gezelschap van zijn vader was het altijd de zoon die het hoogste woord voerde. Met zijn moeder, een zenuwachtig, prikkelbaar maar toegeeflijk type, had hij dikwijls ruzie.

Op vrijdag 6 november brengt hij in de namiddag een bezoek - zijn tweede bezoek - aan het cabaret La belle chaumerière; na een paar uren vertier biedt hij zich, zoals in die periode aan hem opgelegd, aan in het psychomedisch centrum. Hij ontvreemdt er een betrekkelijk kleine som (540 F) uit de handtas van een verpleegster. Daarna keert hij terug naar het cabaret. De direkteur van het centrum brengt moeder Spruyt op de hoogte van het gebeurde. De vader berispt op zaterdag zijn zoon en dreigt de Procureur des Konings op de hoogte te brengen.

Op zondagochtend (moeder en dochter, het kind Myriam, wonen de mis bij) komt het twistgesprek tussen vader en zoon opnieuw op dit onderwerp. Oswald grijpt een op het atelier van zijn moeder (zij is modiste) rondslingerende staaf, slaat zijn vader de schedel in, maakt hem af met een dolk.

Als zijn moeder terugkeert slaat hij haar neer met dezelfde staaf, snijdt haar de keel over en smijt het lijk op dat van haar echtgenoot. Hij grijpt zijn zusje (acht jaar) bij de keel, maar zendt haar ten slotte naar haar kamer om haar koffertje te pakken (zij was interne op kostschool en was in het Institut de Kerckhove van Gent, zoals in het gezin, in het Frans opgevoed). Ondertussen doorzoekt Oswald het huis en steekt geld, cheques en juwelen op zak.

In de auto van zijn vader rijdt hij met zijn zusje naar het buitengoed van de familie in Sint-Denijs bij Gent. Van daaruit rijden ze naar Sint-Martens-Latem waar ze filet-américain-frites (frietjes met tartaar) eten in La Bécasse. Oswald speelt een paar spelletjes kaart met zijn zusje, informeert bij de directie of hij in het buitenland een cheque zou kunnen innen, telefoneert, kortom gedraagt zich rustig, hoewel het meisje even in huilen uitbarst. Hij brengt haar ten slotte naar haar pensionaat, en overhandigt haar nog een medaille met zijn naam, en een scapulier (Onze-Lieve-Vrouwe medaille) alvorens haar bij de direktie af te leveren.

Dan gaat hij naar Le Cygne, een café dat hij sinds zes, zeven jaar frekwenteert. Hij is bevriend met de dochter des huizes, Marie-Louise Bové, die hem weliswaar voor de rechtbank zal omschrijven als ‘lichtzinnig en blufferig’. In dit café toont hij zich zenuwachtig, en hij haalt bij een apotheker in de buurt een kalmerend middel.

's Avonds trekt hij dan naar La belle chaumière waar hij tot de sluiting blijft (drie uur 's nachts) en 10.000 F spendeert aan champagne (een krant kostte toen 2 F). Naar eigen zeggen - een verklaring die hij later zal herroepen- heeft hij dan sexuele betrekkingen met de jongste van de drie entraïneuses, de dienster Nelly De Schepper.

Hij zou zelf niet veel hebben gedronken, mogelijk want hij rijdt die nacht naar Brussel en houdt stil in Sint-Jans-Molen-beek waar hij in de auto wat slaapt. Een politieagent op ronde interpelleert hem, maar Oswald verklaart kalm zonder benzine te zijn geraakt, zonder geld te zitten, en nu op de morgen te wachten om bij een tante zo'n honderd frank te gaan halen.

Om negen uur op maandag biedt Spruyt op het Postchequeambt (Giro) te Brussel een cheque aan van 58.000F. Tot zowat tien jaar later was die centrale zetel der Postcheques het enige adres om geld van een rekening op te halen. De handtekening stemt niet overeen met het door de vader gedeponeerde model. Tweemaal nog herhaalt Spruyt zijn poging, telkens met een smoesje over zijn vader, maar de beambten houden voet bij stuk, Spruyt geeft de moed op en rijdt terug naar St-Denijs bij Gent waar hij de auto verkoopt voor 19.000F (tijdens het proces kwam aan het licht dat de opkoper de faktuur vervalste en op 29.000F bracht, maar zich onschuldig achtte, hij kon immers lezen noch schrijven!). Opnieuw trekt Spruyt naar La belle chaumière waar hij 12.000F uitgeeft aan Nelly (hij stelt haar voor met hem naar Frankrijk te reizen) en aan drank (een fles champagne kostte daar vijfhonderd F). Nelly slaat het aanbod af, Oswald wordt bedankt, waarop hij een taxi bestelt richting Kortrijk, van gedachten verandert en zich tot bij de Franse grens laat voeren. Nu zenuwachtiger, rookt hij de ene sigaret na de andere. De taxichauffeur had argwaan gekregen en opperde zijn vermoedens aan de tolbeambten. Spruyt was inmiddels in de nacht verdwenen, maar de Franse en Belgische douaniers troffen hem kort daarop wat verder aan langs de baan, liftend. Onmiddellijk ging hij tot bekentenissen over. In Rijsel verklaarde hij: J'avoue avoir tué mes parents dimanche matin, je suis resté jusqu'à ce matin dans un état de béatitude et je ne comprends pas comment j'ai pu commettre le crime. ‘(Ik geef toe dat ik mijn ouders zondagmorgen heb gedood, tot deze morgen bevond ik me sindsdien in staat van zalige tevredenheid, ik begrijp niet hoe ik de misdaad heb kunnen begaan).

De psychiaters merken bij de term béatitude, zaligheid, zalige tevredenheid op: ‘bedoelde hij niet hébétude, versuftheid’. In Gent verklaarde hij voor de onderzoeksrechter:

Waarom ik (mijn moeder) heb neergeslagen kan ik niet zeggen. Evenmin als voor mijn vader kan ik daarvoor een uitleg vinden. Waarom ik mijn zuster niet méér kwaad heb gedaan, kan ik moeilijk zeggen want ik meen wel dat ik op dat ogenblik iedereen zou kunnen vermoord hebben. Ik meen dat het de blik is die ze nog geworpen heeft, van schrik of van medelijden.

Hij tracht het zich dus niet ten goede te laten rekenen.

De ouders hadden het altijd lastig gehad met Oswald. Een psychiater beval heropvoeding aan in een tuchtgesticht, raad die ze niet opvolgden, want de zoon verzette zich tegen het idee. Uit de beoordelingen van Oswald als leerling van 1941 tot '44 (zeven tot tien jaar) kan men merken hoe hij stond aangeschreven in het Institut de Gand: ‘een goede verstandige leerling, maar van karakter plaagziek, vals, leugenachtig en zeer sluw’. Hij wendde gaarne allerlei ziekten voor, en in de scholen die hij nog zal doorlopen klinkt immer: ‘Het ontbrak hem alle ijver of werklust; daags voor een prijskamp kreeg hij hoofdpijn, maagpijn.’

Hij liet zich eens in de kerk tijdens het avondgebed in zwijm vallen met alle uiterlijke tekens van bewusteloosheid. Hij was zo bedreven in het simuleren dat hij uiterlijke ziekteverschijnselen kon oproepen om de omstaanders te dwingen zich met hem bezig te houden.

De Franse rechercheur die Spruyt ondervroeg verklaarde tijdens het proces:

Spruyt was kalm en onverschillig, bekende de misdaden op de meest gewone conversatietoon. Zijn houding was zo kalm en normaal dat het mij in die toestand abnormaal toescheen.

In 1955 kwam het proces. De persverslagen verschilden van toon van rechts naar links. De katholieke kranten blokletterden: ‘Oudermoordenaar Oswald Spruyt gunt zijn zusje Myriam zelfs geen blik’ (De Gentenaar) en Louis De Lentdecker, een soort Henk van der Meyden van de gerechtelijke verslaggeving, schreef in De Standaard: ‘Myriam Spruyt - een lief kin-

[p. 43]

deke - is het tienjarig zusterke van Oswald, de godvergeten snotaap, die zijn vader en zijn moeder brutaal afmaakte om ze dan werkelijk op een hoop te gooien en te vluchten.’

De socialistische kranten Volksgazet en Vooruit hanteerden een meer gematigde taal, hoewel er in de Spruytfamilie een makkelijk doelwit voor klasseschimpen school. In Vooruit publiceerde Hugo Claus twee kommentaren, ‘Rond het proces Spruyt’ (23 juni 1955) en de dag daarop ‘Vandaag valt de beslissing’.

Het publiek ten lande was geboeid door de brutaliteit van de feiten, de nieuwsgierigheid werd opgehitst door het optreden in de gerechtszaal van het kind Myriam - iedereen was geïntrigeerd door het arrogante, afstandelijke, lakse verweer van de beschuldigde.

Veel aandacht ging naar de drie avonden doorgebracht in La belle chaumière, de grote bedragen verkwist aan champagne, de mogelijke (door elkeen verzonnen) verleidingsma-neuvers van de jonge dienster Nelly De Schepper (de uitbaatster en een andere barmeid waren ouder, en werden om die reden door Oswald weggewuifd).

Was het waar dat de patronne op vrijdag had gezegd: ‘Keer eens weer met een briefje van duizend en we zullen u laten zien wat plezier is’? Had Nelly Oswald ingewijd in de geneugten des vlezes in een zijkamertje, zoals hij snoevend had beweerd (maar in zulke termen dat de psychiaters zijn sexualiteit voor infantiel hielden)? Met andere woorden: bestond er een rechtstreeks verband tussen sex en moord, met als schakel La belle chaumière, als verklaring voor de bloedige explosie het welomschreven begrip van de zonde des vlezes, en geldroof als nevenmotief?

Het meest vermakelijke gedeelte van het proces draaide rond deze vragen. We citeren Louis de Lentdecker:

Voorzitter, tot uitbaatster van La belle chaumière: Beseft de getuige wel welke diepe verantwoordelijkheid zij draagt in dit drama?
Elisa Wichterich: Ik heb niets misdaan, ik heb niets misdaan!
Voorzitter: Zo, dat denkt ge. Maar met uw diensters hebt ge de jongeman aangezet tot drinken. Uw kroeg is oorzaak geworden van zijn wangedrag. Spruyt heeft het zelf gezeid!
Spruyt: Dat is niet waar.
Voorzitter: Ge hebt daar dus niets slechts gedaan?
Spruyt: Dat hangt er van af, wat gij slecht noemt.
Voorzitter: Wel, met die vrouwen?
Spruyt: Nee...
Voorzitter: Hier is een verklaring van u die het tegenovergestelde zegt...
Spruyt: Dan heb ik dat uit mijn duim gezogen, meneer de voorzitter.
Voorzitter: Spruyt, ik ben ten zeerste verontwaardigd over uw houding tegenover het Hof en de jury. Telkens men u een van uw verklaringen onder de neus wrijft en die verklaringen La belle chaumière in het gedrang brengen, loochent gij. Ik vraag mij af waarom gij die kroeg altijd wilt beschermen en goedpraten. Wie heeft u die slechte raad gegeven? Kerel, geeft gij er u geen rekenschap van, dat we hier niet het proces van La Belle chaumière, maar van ù maken, dat het er alleen op aankomt te weten, wat gij daar gedaan hebt. Niet om deze vrouw te straffen, maar om na te gaan in welke sfeer gij gehandeld hebt na en voor de moord, of gij door uw verblijf in de bar al dan niet gedreven werd door een drang en gevoelens die misschien voor 't eerst bij u ontstonden en aan dewelke gij misschien niet kondt weerstaan. Dààr gaat het om.
Maak ons het werk toch niet onmogelijk. (...) Haal uzelf toch niet neer om anderen te sparen... en aan u, madammeke, kan ik zeggen, dat kroegen van het soort dat gij uitbaat best onmiddellijk zouden gesloten worden. Gij zijt een gevaar voor de jeugd, gij buit de jeugd uit... en ook uw diensters.’

(Applaus, bravogeroep) De Lentdecker miste de aansluitende repliek (verslag De Gentenaar):

Elisa Wichterich: Spruyt was toch verloren!
Voorzitter (sarcastisch): De vrouwen van uw milieu niét, nietwaar, Mevrouw?

Hierover is Claus kort in zijn commentaar:

Er is geen ogenblik twijfel aan welke kant voorzitter Carnewal staat, men merkt dat hij de experten en psychiaters zoniet wantrouwt, toch minder belang hecht aan hun bevindingen. Het leek op bepaalde ogenblikken zelfs alsof hij het liefst de moorden wilde uitleggen met een ongemeen sterke drang van Oswald Spruyt naar La belle chaumière. Wat absoluut naast de kwestie is.

(Het eerste bezoek van Spruyt aan het cabaret dateert van 30 oktober, een week voor de feiten, toen hij er toevallig een glas kwam drinken en na tien minuten opstapte. Het derde en vierde bezoek gebeurden na de moord. Het psychiatrisch verslag meldt: ‘Van de Belle chaumière vertelt hij dingen die klaarblijkelijk door zijn ziekelijke fantsie en sexuele onrijpheid werden ingegeven.’

In zijn twee bewogen kommentaren bij het proces rond de onbewogen Spruyt sluit Hugo Claus zich grotendeels aan bij de konkluzies van de psychologen, voor wie het korte levensverhaal van Spruyt een opeenvolging is van trieste mislukkingen, periodes van onzekerheid wanhopig verstopt achter branie, leugens, dagdromerij, agressie:

Spruyt kan wel mannelijk aandoen en zelfs bijwijlen ontzettend agressief optreden, in de grond is hij zo hulpbehoevend als het kleinste kind, is hij een zwakkeling. (...) Het is gebleken dat Spruyt Oswald, niettegenstaande hij intellectueel begaafd was en dus wel besef had, zich nooit verstandig heeft weten te gedragen doch steeds wispelturig, lui, willoos, en onbeheerst, impulsief gedreven werd door abnormale en ongelukkiglijk antisociale neigingen en impulsen. Zijn levensloop vertoont geen enkele vaste richtlijn. In zijn studiën werd hij van de ene school naar de andere verwezen wegens allerlei onhebbelijkheden, waaronder diefstal. Hij is tot geen enkel diploma geraakt dan dit van lager onderwijs. Grootse plannen voor zijn toekomst fantazeerde hij wel, doch kon niets verwezenlijken wegens zijn onstandvastigheid. (...) Hij verwijt aan zijn moeder dat zij hem, na al zijn mislukkingen, niet heeft laten gaan studeren aan de hogere nijverheidsschool want dan had hij een bezigheid gehad, beweert hij, en zou

[p. 44]

er niets gebeurd zijn! Is er meer gebrek aan inzicht en meer verwaandheid mogelijk? De grondtrek van zijn persoonlijkheid werd wellicht het best ingezien in het St-Barbaracollege, waar hij zich uit simulatiezucht in de kerk in bezwijming liet vallen met alle uiterlijke tekens van bewusteloosheid. Hij was zo bedreven in het simuleren dat hij uiterlijke ziekteverschijnselen kon oproepen om de omstanders te noodzaken zich met hem bezig te houden. Hier werd om zo te zeggen op volmaakte wijze de hysterische psychopaat beschreven. De meeste andere symptomen: de leugenachtigheid, steelzucht, ziekelijke ijdelheid en egocentrisme, achterdochtigheid, querulomanie en morele onverschilligheid laten zich geredelijk rond deze grondtrek rangschikken in een samenhangend psychopathologisch geheel.

Mét de psychiaters legde Hugo Claus de klemtoon op de vraag waarop volgens hem overigens geen antwoord mogelijk is: in de termen van de psychologen:

Er blijkt maar één vraag te zijn die (Spruyt) ontwapent en waarbij hij geen woorden kan vinden om te antwoorden, het is de vraag naar het waarom van de misdaad. Hij zegt ook niet direkt: dat weet ik niet, hij aarzelt, denkt een weinig na en antwoordt dat het zo precies niet te zeggen is.

Hugo Claus ziet Spruyt echter niet als een geïsoleerd geval, een toevallige exponent van het criminele genus, maar als een generatieverschijnsel:

Dit mengsel van goorheid en van de onhandigste graties ter wereld die me masochistisch lijkt heeft haar sublimering al gevonden, men vindt het bij de jongemannen door Leonor Fini geschilderd, in de zang en trompetsolo's van Chet Baker, in de literatuur van Simon Vinkenoog. Maar men vindt het in zijn brute vorm in de jeugd van heden in elke stand. De jonge man van nu kijkt niet meer uit naar een onbestaande geliefde met kalverogen en zucht, neen, een sinister gevoel heeft zich in hem genesteld, hem koud gemaakt. Het gevoel van de algemene absurditeit, die uit de oorlog is voortgevloeid, uit de bestaande, ijskoude oorlog voortvloeit. Zijn sentimentele opgekroptheid uit zich in hysterie. Fyzisch zelfs neemt de jongeman (meer dan ooit tevoren) een androïde type aan. En hij kruipt, neen, hij laat zich niet los.

Het proces is, ondanks de naam van de voorzitter, voor Claus geen carnaval:

Drie dagen duurt dit proces nu al. Deze verschrikking, dit bedrijf in gesloten kring heeft iets zakelijks dat alle bevindingen in een koel, bijna onmenselijk licht stelt.

Mét de psychiaters is voor Claus de belangrijkste vraag die éne naar het waarom, maar niet omwille van het antwoord, wél omwille van de fatale toestand waarin Spruyt zichzelf heeft gebracht:

Twee jaar geleden werden twee mensen vermoord door hun kind dat hier nu op de bank zit. En in het zoeken (ik zou zeggen: het onmogelijk vinden) naar de essentie van dit kind ligt de voornaamste klemtoon van dit proces. (...) Is dit vreemd kind, Oswald Spruyt, toerekenbaar of niet? Op de getuigenissen af, en het gebruik dat elke betrokkene in het gerechtsapparaat ervan maakt (het woord ‘gebruik’ is niet te hard) moet geoordeeld, moet veroordeeld worden. Eén is er alleen die niet schijnt te oordelen, en het is de voornaamste betrokkene, de bleke moordenaar Spruyt. Hij is aanwezig, hij volgt alles zeer aandachtig, consulteert zijn nota's, fluistert dringend met zijn verdedigers. Toch scheidt een onzichtbaar vlies hem van de overige wereld. (...) Voor mijn gevoel staat men hier voor de verheviging tot in het clinische toe van de reacties van een prototype van een soort hedendaagse jongelieden. De gevoelige, intelligente jonge man van nu heeft dit amorfe in zich. Dat is het zelfs wat hen onderscheidt van de jongeren van vorige generaties en daardoor komt het dat Voorzitter, onderzoeksrechter, politiecommissarissen stuiten op de kalmte van Spruyt als op een wereldvreemd verschijnsel. Zij kunnen er niet bij. Deze koelheid, deze beheersing, deze troebele onwezenlijkheid slaat hen met verwondering. En het kan niet anders.

De aandacht van de auteur gaat niet naar de anekdotes, maar naar de essentiële vervreemdingsvraag en hij noteert niet de replieken van de getuigen, maar stelt vast:

Voorzitter Carnewal verwonderde zich erover dat Spruyt steeds ‘ongeveer’, ‘het kan zijn’, ‘het is mogelijk’ en zulke uitdrukkingen gebruikt. Wijst dit dan niet op het bijzonder karakter dat de algemene onzekerheid der hedendaagse jeugd reeds als een natuurlijkheid heeft aangenomen bij Oswald Spruyt? Ik heb genoteerd dat Spruyt ongeveer twintig keer gezegd heeft van een of andere uitdrukking dat ‘dit het woord niet was’. Spruyt is bang van de woorden. Hij vindt nooit dat men het echte, het goede woord gebruikt. Omdat hij bang is begrippen te dekken. Omdat hij begrippen instinktief wantrouwt, omdat hij niet weet wat hij aan de in deze wereld gangbare begrippen heeft. Hij is gesloten. Zijn krampachtige beheersing, zijn verduidelijking van elk hem ongeschikt lijkend woord wijst er toch op dat hij zijn zaak zo duidelijk mogelijk wil voorgesteld zien. Dat hij toch volledige klaarte wil geven.

In zijn besluitend opstel onderstreept Claus diverse aspekten van de verwarring en de vervreemding:

Alle getuigenissen zijn gehoord, de lange reeks is ten einde, vandaag valt de beslissing. Men moet zeggen dat de getuigenissen, zoals te verwachten was, geen klaarte hebben gebracht over hetgene elk weldenkend mens wilde vernemen: waarom heeft Oswald Spruyt zijn vader en moeder vermoord? Het ‘waarom’ dierbaar aan de mensheid. En men is dit ‘waarom’ niet benaderd, deskundigen noch leken hebben de vinger op de wonde gelegd. En deze wankele graad van benadering tot de beweegredenen van een moord zal het verdikt bepalen. Men zal de steeds sluipende verwarring met een vlugge beslissing trachten uit te wissen, vandaag, de twijfel blijft bestaan, hangt in het hoofd als een pijn. De verwarring van dit getuigenverhoor is extreem, en dook op in de meest verscheidene vormen. (...) Verwarring in de nuances, die onmiddellijk uit de mond van de getuigen worden gehapt en door elke partij met nuances aangevuld, die het best hun zaak dienen. Ook Oswald Spruyt heeft het gevoel van die verwarring en hij draagt er ten sterkste toe bij. Zijn houding wanneer hij opmerkingen maakt of vraagt, is van de meest grillige inconsequentie. De enige reactie van een zekere levendigheid van een meer dan oppervlakkige interesse betrof details zonder belang (...).

Wat Claus blijkbaar fascineert in Oswald Spruyt is niet de anekdote, het gebeurde, de misdaad, de brute slag met de staaf, het uithalen met het mes, de loden dreiging van de zondagmiddag doorgebracht met het meisje Myriam, of de satijnen boezem van Nelly die door het rozerode mistlicht van de oververhitte bar waadt - maar wel de rillende schim van Spruyt, geschetst door de eigen contradicties:

Spruyt zal eerder spreken, zich eerder in beweging zetten tegenover iets dat hem onberoerd laat. Gisteren schreef ik dat hij klaarte wil zien en geven op de hem eigene, vreemde manier, wel, de dialektiek hem praktisch ‘aangeboren’ is tegenover onbewogen zaken strenger, objectiever, dus: zekerder.
Oswald Spruyt is weigerachtig tegenover de algemene verwarring, en ook tegenover de hier speciaal geldende. Hij zal het blijven, het is constitutioneel. Toch krijgt deze houding iets nijpends, iets beklemmends, want het brengt zijn veroordeling in het gedrang. Het is evident dat Oswald Spruyt inziet dat men hem niet begrijpt, want op de cruciale momenten van ondervragingen, waar hij alleen licht zou brengen, blijft hij onbewogen, doet de moeite niet, blijft met veiligheid in de hem eigene wereld van zelfgenoegzame wrok.

Vijf jaar later begon Truman Capote aan het verzamelen van het feitenmateriaal dat in 1965 het boek zou opleveren, door Tom Wolfe geclaimd voor de Nieuwe Journalistiek, door de auteur zelf uitgeroepen tot Niet-fiktie Roman In Cold Blood, het nauwgezette verslag van de viervoudige onverklaarbare moord begaan door twee landlopers.