Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 82]

Chris van der Heijden
Verhaaltjes of angst

Wie ooit Orwell's 1984 gelezen heeft, vergeet één passage nooit meer. Die over kamer 101. Daar wordt Winston Smith een kooi met ratten over het hoofd gezet. Hongerig springen de beesten tegen de tralies. Na een eenvoudige beweging van O'Brien zullen ze zich door zijn wang, neus en ogen naar binnen vreten. Er staat Winston maar één mogelijkheid open om zich te redden: liefde aan Big Brother te betonen door degene die hij ‘eigenlijk’ liefheeft te verloochenen. En dat doet hij dan ook.

Ratten! In het najaar van 1907 kreeg Freud een patient die deze kwelling alleen in gedachte doormaakte. Van een vriend had hij het verhaal van een chinese martelmethode gehoord: uitgehongerde ratten in een kooi werden aan het achterwerk van het slachtoffer vastgemaakt; gillend en vechtend vraten de beesten zich door de anus. De man had er een - wat heet - obsessionele neurose aan overgehouden door zich voor te stellen dat mensen, die hem dierbaar waren, iets dergelijks moesten ondergaan.

Ratten! Ze zijn op de achtergrond van de grootste ramp die Europa in 2000 jaar getroffen heeft: de 14de eeuwse pest, de Zwarte Dood; die ondergang, waarbij mensen volgens Boccaccio niets anders overblijft dan het vertellen van en luisteren naar verhaaltjes. Ze zijn er in de pest van Camus, niet alleen op de omslag. Ze zijn in de Spaanse huizen waar Orwell vocht.

Ratten! Een geur van pis en rottend vlees. Riolen, armoede, dood. Ratten horen op een schilderij van Jeroen Bosch, op de Triomf van de dood van Pieter Breughel of in de 19de eeuwse fantastische kunst à la Böcklin. Bij ratten hoort De Schreeuw van Munch. Bij ratten hoort angst!

Het is een onzin, die laatste zin. Om twee redenen. Ratten zijn heel anders dan dit verhaaltje wil. Ik heb er ook eens een bezeten. Hij piste braaf in de houtskrullen, sliep op mijn bed en had als enige zwakke eigenschap een voorliefde voor boeken over klassieke filosofie (misschien omdat ze onderaan stonden). Bovendien: een mens kan geen angst hebben voor aanwijsbare zaken, aldus de existentie- en andere filosofen. Angst is levensangst, Angst zum Tode, angst na de verdrijving uit het paradijs enzovoort. Je bent bang voor muizen, leeuwen en ook ratten: daartegen kan je tenslotte iets doen. Tegen de dood, dat je eenzaam of wanhopig bent, sta je machteloos. Daaruit kan angst voorkomen. Het zinnetje ‘bij ratten hoort angst’ klopt dus om twee redenen niet. En toch...

‘Herinner jij je’, zei O'Brien,' Het moment van paniek dat telkens weer in je dromen voorkwam? Er was een muur van duisternis voor je en een brullend geluid in je oren. Er was iets verschrikkelijks aan de andere kant van de muur. Jij wist dat je wist wat het was, maar je durfde het niet tevoorschijn te sleuren. Ratten waren het, daar aan de andere kant van de muur’.

Winston droomt van ratten aan de andere kant van de muur. Je hoeft geen groot psycholoog te zijn om de geldigheid en symboliek van zo'n droom in te zien: het gaat niet om ratten, het gaat om de andere kant van de muur. Het gaat om een denkbeeldig moment dat het ergste van het ergste zal brengen. Een sfeer als een nachtmerrie, die als een waas over 1984 hangt. O'Brien weet hoe hij die sfeer moet oproepen. Hij weet hoe hij Winston Smith kapot moet maken. Ratten. Wat mij betreft is het niet slecht gevonden...

Ik zie mezelf deze zomer op een brug over de Genil-rivier in Granada staan. Beneden, in de diepte, een spoor van ratten. Bruine, grijze. Ze kruipen over het vuil, bepissen elkaar, drinken het vuile water. Ik fantaseer die details, want zoiets doen beesten natuurlijk niet. Maar toch is dàt het beeld dat me nu nog voor ogen staat. Begrijpelijk, want over die herinnering ligt een droom, die ik dezelfde nacht in Granada had. Een droom over de rattenkoning, een woord dat ik alleen maar uit de literatuur kon kennen en dat niets voor me betekende. En toch droomde ik over een onontwarbare kluwe etter, haren en tongen in smerig water. Een dag en een nacht van mijn vacantie werden erdoor verpest.

Het ergste dat bestaat! Een mooi thema voor moralistische dominees, kenners van de waarheid en ander gespuis. Een mooi thema voor literatoren ook, genoeglijk achter hun bureau mijmerend over... De dood natuurlijk. De individuele dood of - om het nog een beetje erger te maken: collectieve dood. De ondergang van de wereld... Kleuren en vuur, duivels die je in de bips prikken, kokende ketels, vierendelen, radbraken, olieslikken, haren eten, een wereldwijde watersnood. Een prachtige vlucht uit de werkelijkheid in het bizarre. Gepermitteerd door paus en priester lang voordat er van De Sade of andere vleeseters uit the romantic agony sprake was. De zwarte romantiek, oogluikend toegestaan in een hoekje van het christendom. Al twee millennia.

Iedereen kent ze, de warrige onheilsprofeten met crisisbaard en geitewollenharensokken. In een onverdacht hoekje grijpen ze je bij de schouder, kijken je standvastig in de ogen en vertellen wat komen gaat. Tenzij, tenzij... Nou ja, 2,50 en een badge van de vereniging ter bescherming van noemmaarwat. Ze zijn van alle tijden, in ieder geval zo oud als de christelijke geschiedenis en de voorhistorische mythes. Ieder jaar vergaat de wereld wel 100 keer en ieder jaar moeten de zwartgalligen weer etonnés zijn de se trouver ensemble.

Het westers model voor de ondergangsmythe is - afgezien van Deukalion, - Pyrrha en Noë - zonder twijfel het boek Openbaring, dat het Nieuwe Testament afsluit. Het is het werk van een groot dichter: een man die zijn taal beheerst en symbolen weet te gebruiken die nog steeds geldigheid hebben. Met een beetje fantasie en na een paar glaasjes alcohol kan je de rillingen nog steeds over de rug voelen lopen: ‘Bliksemstralen, geraas en donderslagen barstten los en een geweldige aardbeving brak uit...’. ‘De vierde engel goot zijn schaal leeg op de zon: het werd haar gegeven de mensen te blakeren met vuur...’. ‘Kwade en boosaardige zweren braken uit op de mensen, die het merkteken droegen van het Beest en zijn beeld aanbaden...’. Enzovoort.

In de bijna 2000 jaar dat dit bijbelboek nu al bestaat is er al heel wat over gediscussieerd. Over één ding lijken de theologen het in ieder geval eens te zijn: het was een boek dat de gelovigen een hart onder riem moest steken. Net als de onheilsprofeet bij ons op het hoekje sprak Johannes: degenen tegen wie hij sprak zouden gered kunnen worden, mits... Het waren de anderen die de rampen dienden te ondergaan.

Maar fata habent libelli. Zo ook dit boek. De theologen hebben daar weinig aan kunnen veranderen. Aanhoudend is het verkeerd uitgelegd: niet als een voorbode van het paradijs dat zou komen, maar van de hel die daaraan vooraf zou gaan. De beelden aan middeleeuwse kathedralen, de talloze verhalen over kometen, Savonarola's, Frederikken II, flagellanten, millenniaristen tonen dit. Zij duiken veel vaker in de geschiedenis op dan de bezonnen wijsgeren die weten dat na dat ene moment uiteindelijk rust in het paradijs zal aanbreken. Die (foutieve) lezing is enigszins te vergelijken met de interesse van vele marxisten in de jaren '20 en '30. Ze wisten wel dat de proletarische heilstaat na de ineenstorting van het kapitalisme zou komen, maar... Eerst kwam die ineenstorting. En sommigen onder hen waren daar zo mee bezig dat het paradijs in de mist verdween. ‘Gewiss muss die Tante erst sterben bevor mann sie beerben kann’ schreef de 20ste eeuwse filosoof van de hoop Ernst Bloch in die jaren. De dood van tante hield hem zeker zo sterk bezig als haar legaat. In ieder geval veel meer dan de titel van zijn magnum opus doet vermoeden. Gefascineerd en huiverend keek hij toe hoe het oude lijk rottend en etterend naar haar ondergang gleed. En in zijn meest sombere momenten won de huiver het van de verwachtingen. Zijn filo-

[p. 83]

sofische hoop was dan ook een correctie van het verstand. Een verhulling en schijnbare overwinning van zijn ondergangsangst. Iets dergelijks zou van de Nederlandse historicus Jan Romein gezegd kunnen worden: ook hem hield de eenzaamheid van de mens, het Fin de Siècle en vergelijkbare somberheden minstens zo sterk bezig als het ideaal ná het Uur U.

Ondergang, cultuurpessimisme, angst voor een collectieve dood. Een viertal jaar geleden hield het onderwerp mij enorm bezig. Ik had zelfs het plan opgevat om er mijn doctoraalscriptie over te schrijven. Maanden aan een stuk schreef ik kaartjes, maakte notities, las loodzware pillen doordrenkt van een allesbeheersende grijsheid. Spengler, Toynbee, Sorokin, Ortega, Jaspers... Yeats, Huxley, Drieu la Rochelle, Benn, Jünger. Vrolijke wetenschap in boetekleed; fantastische literatuur gedoopt in zwarte gal. Een meterlange kaartenbak staat ergens als stoffige getuige van een mislukking. Waarom? In de allereerste plaats omdat het onderwerp ongrijpbaar is. En in de tweede plaats omdat ik niet wilde toegeven aan een persoonlijke - laat ik zeggen - angst en deze zeker niet in voetnoten en andere halfgeleerde prietpraat wilde omzetten.

Ongrijpbaar. Het herinnert me aan een opmerking van Stuart Hughes, een van de grote ideeënhistorici van de 20ste eeuw: ook hij was 30 jaar geleden of zo optimistisch aan een studie over het cultuurpessimisme begonnen. Ook hij was gestrand. Het thema was hem, zo schrijft hij in een boek over Spengler, als zand door de vingers geglipt. Ieder nieuw boek bracht een nieuwe berg warrigheden, halve vondsten, woorden. Woorden, woorden, woorden. Gemorrel met 26 letters dat weinig te maken had met datgene wat zichtbaar of grijpbaar was. Woorden die enkel naar andere woorden verwezen. Maar blijkbaar toch aan iets appelleerden...

Daar gaat het om in het cultuurpessimisme. Het appel aan... Daarmee ben ik op de tweede reden van mijn mislukking. Die woorden appeleerden destijds blijkbaar aan een persoonlijk gevoel. Aan een wat laat-puberale nachtmerrie, een persoonlijk onbehagen, dat ik vertaalde in ‘maatschappelijke’ en dus grijpbaarder termen. Met mijn eigen gewroet kon ik niet uit de weg. Ik zette het om in ons gewroet, nam daardoor afstand en zie: de crisis van het Westen was opnieuw geboren! Zoiets denk ik nu en dacht ik op het moment dat ik het onderwerp liet varen.

Maar wat gebeurde er niet lang daarna? Der Spiegel begon de noodklok af te drukken. Dat gebeurde in de laatste maanden van 1980 en het begin van 1981. De grote wijzer op 4 voor 12 en artikelen daaromheen gaven de verzekering dat die wijzer in de volgende week naar voren geschoven zou zijn. Niet lang hierna kwam de Nostradamus-Welle. Het woord ‘angst’ kroop als een spook door kranten en tijdschriften. Zelfs op de plek waar ik toen verbleef, een lief eiland in de Middellandse zee, was dat het geval. Na een plaatselijke storm schreef het streekblad een regel die aan Candide's uitroep ten tijde van de aardbeving in Lissabon deed denken: ‘Voici Ie dernier jour du monde!'

Eind 1981 keerde ik terug naar Nederland. Datgene wat ik twee jaar daarvoor als iets persoonlijks opzij geschoven had, bleek veel dominanter dan ik ooit had kunnen vermoeden. Honderden keren pikte ik het woord angst uit onze eens socialistische ochtendkrant. Der Spiegel ging door met zijn symfonie in zwart. Zelfs de TLS betrapte ik op zwartgallige doorkijkjes in het nieuwe Waste land. Ik vergis me, ik moest me vergissen. Talloze keren zei ik het, tegen mezelf en anderen. Maar nu weet ik dat ik me niet vergiste. Mensen die ik zeer hoogacht - voor nuchter houdt dus - beamen Fritz Raddatz analyse van de moderne Duitse literatuur. Angstliteratuur! Peter Sloterdijk (alweer een Duitser) kan de meest sombere dingen voor een 150 koppig publiek verkondigen zonder dat iemand hem daarop ook maar aanspreekt. De Volkskrant stijgt bij vlagen naar ongekende bibberhoogte. 500.000 demonstranten gaan de straat op, aan hun gezichten is weinig hoopvols te zien. Een noodgreep, geen mars voor een ideaal. Alleen de NRC blijft bij monde van Bert Poll verkondigen dat we in een tijd van constructies leven. Hij is in de ware zin van het woord een roepende in de woestijn. Waar dit precies op wijst? Ik weet het niet.

Maar wat ik wel weet is dat er een groot verschil is tussen deze angst en die van de gelovigen met de Apocalyps of Das Kapital in de hand. Die gelovigen geloofden altijd nog. Hoezeer de ondergang hen bij vlagen ook bezighield, er bleef altijd nog een sprankje hoop. Net als bij Bloch: voor sommigen zou tante in ieder geval iets nalaten en je wist nooit of je niet tot die uitverkorenen zou horen. Maar onze tante laat niets na, als ik de omstanders van het ziekbed mag geloven. Niets dan haar lijk in ontbinding. Maar er is nog een tweede verschil tussen de bibberaars oude en nieuwe stijl en dat geeft weer een beetje hoop. Want de ondergang die god of de duivel in werk zet is voor mensen ongrijpbaar. Ze kunnen er niets tegen doen. Niets. Onze ondergang daarentegen is het resultaat van eigen werkzaamheid. Sinds de zegen niet langer van boven komt, daalt ook de ondergang niet langer op ons neer. Alle cultuurpessimistische thema's verwijzen naar zaken die mensen gemaakt hebben. Of het nu bommen of computers of torenhoge bankgebouwen zijn...

En nu? Nu is het 1984 en ligt er toevallig een boek in de winkels dat niet alleen precies die angst verwoordt, maar bovendien nog olie op het vuur kan gooien ook. Geen hoop! Winston Smith verraadt Julia. De laatste alinea van het op een na laatste hoofdstuk is je reinste apocalyptiek: ‘Hij stortte ruggelings neer in ontzaglijke diepten, van de ratten vandaan. Hij zat nog vastgebonden in de stoel, maar was door de vloer heengevallen, door de muren van het gebouw, door de aarde, door de oceanen, door de atmosfeer, in de ruimte van het heelal, in de afgronden tussen de sterren - steeds verder, verder, verder weg van de ratten. Hij was lichtjaren verwijderd, maar O'Brien stond nog naast hem...’. De kooi gaat dicht, Winston Smith lijkt gered, maar is uiteindelijk definitief verloren: een beverige oude baas die grote broer liefheeft en daarin zijn geluk en hoop vindt. ‘Het was goed zo, alles was goed zo, de strijd was voorbij. Hij had de overwinning op zichzelf behaald. Hij had Grote Broer lief’. Zo eindigt het boek, pikzwart. Bovendien: het is niet de onzichtbare hand van god die Winston Smith's ondergang bewerkstelligt, maar de partij, Big Brother, O'Brien. Het is een mens, die van alle mogelijke menselijke verworvenheden, van televisieschermen tot een psychologisch verantwoorde martelmethode, gebruik maakt om een medemens te vernietigen. 1984 is in die zin een uitstekend symbool van een actuele situatie.

En nu?

Ergens half november 1983 werd er in Antwerpen een congres georganiseerd door de Belgische vereniging van Science Fiction. Onderwerp was 1984. Beroemde sprekers - Burgess, Crick, Zinovjev - en een stoet geleerde heren. Orwell's boek uitgelegd en verklaard op afstandelijke toon. Boeiend, zeker. Maar iets klopte er niet. De meeste bezoekers en sprekers van het congres zal dat waarschijnlijk ontgaan zijn. Zij gingen tenslotte's avonds naar huis. Maar ik sliep op een zaal met 30 studenten, ergens in een jeugdherberg in het centrum van Antwerpen. Wij gingen's avonds de stad in en praatten. Duitsers, Engelsen, Nederlanders. Al snel werd duidelijk dat de besten onder die studenten iets anders verwacht hadden dan de witty lectures van Bernard Crick of de duimendikke ironie van Anthony Burgess. Precies: ein Weg aus dem Angst, zoals een lief Duits meisje mij vertelde. 500 kilometer had ze gereisd om een antwoord te krijgen dat ze natuurlijk niet kreeg. Vanzelfsprekend was dat naïef, maar daarom nog niet minder waar. Het maakte me boos: haar naïviteit, het onbegrip daarvoor van al die geleerde heren en mijn eigen onvermogen om daartussen te bemiddelen. Maar ook daarmee kon zij niets doen. Teleurgesteld verdween ze.

In de week die op het congres volgde maakte ik er een uur radio voor de VARA over. Ik schreef een dialoog met mezelf, die over angst en Orwell ging. Ik had wat opnamen gemaakt en liet daaruit stukjes horen: Burgess, Crick, een Duitse anglist. Langzaam klom de dialoog naar een dramatisch hoogtepunt, waarin een acteur die apocalyptische passage uit 1984 voorlas. Met een deel van Orff's komedie over het eind van de wereld op de achtergrond was dat een - geloof ik - aangrijpend moment. Ook al neigde het naar kitsch. Mijn tegenspeler in de dialoog, die de rol van scepticus had, moest daarna ‘verslagen’ zijn. Op dichtgeknepen toon moest hij diezelfde vraag stellen: wat nu? Ik haalde in het programma een truc uit om de

[p. 84]

doodeenvoudige reden dat ik het niet wist. Een truc die ik dacht te kunnen verantwoorden en die op zijn minst zo nuchter was dat ik nooit het etiket van onheilsprofeet opgeplakt kon krijgen. Ik dekte mezelf in en liet muziek uit de revuesfeer horen. Im tingeltangel tut sich was... Pompompom... The show must go on... Het boek gaat open. Uit die muziek kwam een passage van de Decamarone tevoorschijn, gelezen door een andere acteur: ‘Het was in het jaar onzes Heren dertienhonderd achtenveertig toen in de edele stad Florence, de parel aan de kroon van Italiaanse steden, de dood en verderf zaaiende pestepidemie uitbrak...’. Dat ging zo nog even door over wonden en zweren en wat voor ellende al niet meer. Daarna kwam mijn tegenspeler opnieuw en zei:

Hij: Ik begrijp werkelijk niet waarom je nu opeens tingeltangelmuziek gaat draaien en zo'n verhaal voorleest.

Ik: Weet je waar dat uit is?

Hij: Nee.

Ik: Uit de Decamarone van Boccaccio, midden 14de eeuw. De pest is in Europa uitgebroken. De mensen weten niet hoe ze moeten reageren. Een aantal onder hen, 7 vrouwen en 7 mannen, laten de wereld voor wat hij is, gaan naar een lusthof en vertellen elkaar verhalen. 700 dichtbedrukte pagina's met verhalen, over alles en nog wat. Dat is m'n oplossing als je het wilt weten.

Hij: Mooi, maar wat heeft dat met Orwell, met kamer 101, met dat congres, met al die dingen waar we het over gehad hebben te maken?

Ik: Alles.

Als Orwell ècht zo beangstigd was geweest als uit 1984 zou spreken, dan had hij het boek nooit geschreven. Ik wil je niet met namen overbluffen maar in L'homme revolté van Camus staat daar een prachtige passage over. Camus vertelt daarin over zijn filosofie van de leegte en zegt dan, dat stilte de enige juiste reactie zou zijn op die leegte. Anders gezegd: als je ècht angst hebt, dan breng je het niet op om een boek van 250 pagina's te schrijven. Dan ga je in de kroeg zitten en zuip je jezelf dood. Of je zoekt de eerste de beste balk uit. Orwell was, dat wil ik zeggen, dus een echte schrijver. Dat hij kon schrijven was veel belangrijker dan wat hij schreef. En in dit geval schreef hij, natuurlijk niet helemaal toevallig, een angstig boek. Bovendien is het thema van dit boek zo oud als de literatuur. Het is een prachtig thema. Het boek Openbaring is het meest literaire uit de bijbel. Je kan alle fantasie losgooien als je je voorstelt dat de wereld vergaat; dat twee eenzame mensjes een ark bouwen om met een stelletje beesten over miljoenen kilometers zee te drijven. Het is prachtig om je een wereld voor te stellen die heel anders is dan de onze. Of dat nu Atlantis is of de maan, het rijk van Poseidon of dat van Big Brother.

Hij: Maar dat is afschuwelijk wat je zegt. Het is helemaal niet prachtig om je een wereld als die van big brother voor te stellen. Het is een afschuwelijke wereld. En gedeeltelijk bestaat hij nog ook. Je moet je er juist tegen verzetten.

Ik: Zeker door met een spandoek de straat op te gaan? Die drop-outs die in mijn buurtje in Amsterdam wonen, die hebben angst. Maar voor mij en voor al die mensen die zo'n congres bezoeken of zo'n boek schrijven of misschien zelfs lezen, geldt dat niet. Misschien voelen die ergens ver weg wel angst. Maar verder spelen ze het. Een drie dagen durend congres is drie dagen angst. 250 pagina's angst zijn 250 pagina's angst. En daarna ga je stofzuigen of je fiets repareren. Nee, we vertellen elkaar verhaaltjes net als in de Decamarone. En wat er gebeurt als we ooit uitverteld raken dat weet geen mens.

Hiermee was het programma ten einde. Ik hoor dit nu terug, voor de zoveelste keer. Het bevalt me nog steeds. Maar... Ik doe hetzelfde als al die heren op het congres in Antwerpen. Ik schuif de verantwoordelijkheid van me af. We vertellen elkaar verhaaltjes, zeg ik. Gemakkelijk is dat. Alleen vraag ik me nu af hoe dat Duitse meisje zou reageren. Ik heb haar aan het handje genomen, de keel dichtgeknepen en vervolgens in de draaimolen gezet. Een rotstreek.

Zij zal dit nooit accepteren. Langzaamaan is zij mijn tegenspeelster geworden. Mijn alter ego uit de radiodialoog zwijgt, omdat het mijn tekst was en de zendtijd voorbij. Maar dat meisje verdwijnt niet. Ze praat met me, terwijl ik onder de douche sta of een boterham smeer. Verdwijnt als ik met mijn dagelijkse rommel bezig ben om daarna weer op te duiken. Ze kijkt me aan, boos en verdrietig. Nu stelt zij me die vraag: wat nu? Ik dek me in. Trek Burgess uit de kast. ‘Maar Orwell's boek is een satire’, zeg ik. ‘Kijk maar, de eerste zin: “Het was een koude dag in april en de klokken sloegen 13”. Het verhaal begint als een sprookje, zie je dat dan niet. Het is een ballade in een modern jasje...

It was a bright cold day in april
And the clocks were striking thirteen.

Zie je hem niet staan, de verteller. Orwell. Een been in het graf maar nog steeds gevoel voor satire. Kijk dan. Bovendien, vergeet niet dat het boek in 1948 geschreven is. Je herinnert je die jaren evenmin als ik. Maar bij jullie in Duitsland. Stunde Null, kennst du doch? Het is gewoon een historisch boek, een aanklacht tegen de naoorlogse wereld in een fictief jasje en van een gekke titel voorzien. Die breekt ons nu op...’.

Ze wordt stil. Hoort mijn woorden allang niet meer. Kijkt niet meer. Staart naar binnen.

Mijn onvermogen maakt me boos. ‘Wat wil je dan? Een levensleer? De waarheid? Verdomme. Ik kan het ook niet helpen, dat jij, dat ik, dat wij...’. Ik ontkurk een fles beaujolais primeur, schenk twee glazen in. Ze drinkt met kleine slokjes en in stilte. Wordt dronken en begint te babbelen. Ik ook. We praten over van alles en nog wat. Ik slaag erin om ook haar met verhaaltjes en wijn te bedwelmen.

Nou ja, eventjes dan.