Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 76]

Karel Hellemans
Always the eyes watching you
Conditionering in ‘1984’

1.

Bovenstaand citaat geeft beter dan ‘Big Brother is watching you’, aan hoe de hoofdpersoon, Winston Smith, zich van alle kanten bespied en bedreigd voelt. Het is een goede illustratie van de enorme psychologische druk die het individu ondergaat in de totalitaire maatschappij. Het volstaat hierbij niet te spreken van sociale druk of politiestaat. In 1984 is er wel degelijk sprake van indoctrinatie, manipulatie en psychologische conditionering.

Studies over de utopie besteden aan dit aspect meestal slechts zijdelings aandacht. Ze concentreren zich op de kenmerken van het systeem dat uitgedacht werd door de auteur van de utopie, of dystopie, of anti-utopie. Wellicht is het niet overbodig deze termen even te definiëren. Onder utopie verstaan we een literaire voorstelling van een gefantaseerde alternatieve maatschappij, die beter is voor de mens dan de huidige. Dystopie en anti-utopie worden vaak als synoniem gebruikt, maar we pleiten voor een theoretisch onderscheid. Orwell beschrijft in 1984 een dystopie, een maatschappij die heel wat slechter is dan de bestaande, terwijl Huxley in Brave New World een zogezegd ideale maatschappij, een utopie, beschrijft, die evenwel voor de mens veeleer een bedreiging dan een ideaal betekent. Zulke romans kunnen we een antiutopie noemen.

Zoals gezegd hebben studies over het utopische genre weinig oog voor het concrete leven van de mens in zo'n maatschappij. De adaptatie van de burger aan het systeem is nochtans van het hoogste belang voor het goed functioneren van eender welk maatschappelijk bestel. Het is erg nuttig om het conditioneringsproces nader te onderzoeken om Orwells huiveringwekkende toekomstvisie en tevens de emotionele reactie van de lezer erop beter te begrijpen.

2.

Psychologische conditionering is een onderdeel van de politiek.

Vooraleer we de conditionering bestuderen, laten we even Orwell aan het woord in verband met het uitgesproken politieke karakter van zijn boeken. Hij heeft hiervoor een rechtvaardiging gegeven in het essay ‘Why I write’, dat door de uitgevers van Orwells Collected Essays, Journalism and Letters, als inleiding op de vier delen wera uitgekozen.

Er zijn vier motieven die een auteur ertoe aanzetten een boek te schrijven:

1.	Louter egoïsme
2.	Verlangen naar schoonheid
3.	De wens om de eigentijdse geschiedenis vast te leggen
4.	Een politieke bedoeling.

Dit laatste motief verklaart Orwell als volgt: ‘using the word “political” in the widest possible sense. Desire to push the world in a certain direction, to alter other people's idea of the kind of society that they should strive after’. Hij is ervan overtuigd dat elk literair werk een politieke betekenis heeft en dat de hele discussie over tendensliteratuur onzinnig is: ‘The opinion that art should have nothing to do with politics is itself a political attitude.’ Van nature uit voelt hij zich meer aangetrokken door de eerste drie motieven, maar zijn eigen ervaringen en de enorme politieke verschuivingen in Europa dreven hem naar het vierde motief. Sinds de Spaanse burgeroorlog werd zijn voornaamste streefdoel: ‘(...) to make political writing into an art’ en hij vervolgt: ‘When I sit down to write a book, I do not say to myself “I am going to produce a work of art”. I write because there is some lie that I want to expose.’

De voornaamste leugens van Oceania worden perfect aangegeven door de drie slogans van I ngsoc:

Een scène uit de film 1984.

-	oorlog is vrede
-	vrijheid is slavernij
-	onwetendheid is kracht

We nemen deze slogans als uitgangspunt voor onze analyse.

3.

Om de macht te behouden in een totalitaire staat moet men gebruik maken van Machiavellistische methodes. Uiteindelijk komt het eropaan de burger ervan te overtuigen dat alles wat gebeurt noodzakelijk is en dat het uiteindelijk in zijn belang is. In het eufemistisch taalgebruik, eigen aan politici, heet dit informatie. De burger zelf, en zeker de objectieve waarnemer, is geneigd de term conditionering te gebruiken.

Het bekendste voorbeeld van psychologische conditionering is Pavlovs hond. In de letterkunde kennen we de beroemde beschrijving van de psychologische conditionering van een baby in Huxleys Brave New World. Theoretisch is conditionering gebaseerd op een behavioristisch mensbeeld. Volgens deze psychologische school wordt het onderwerp van de psychologie gevormd door handelingen die beantwoorden aan de formule:

gegeven een prikkel, voorspellen we het antwoord.

Conditionering gaat nog een stap verder:

we herhalen een prikkel, tot een bepaald antwoord er automatisch op volgt. Behavioristen menen dat psychologische feiten objectief geregistreerd en gemeten kunnen worden en dat een studie van het bewustzijn overbodig is.

4.

Dit behaviorisme wordt als richtsnoer genomen door de Kernpartij (Inner Party). Het bewustzijn van de enkeling vormt het

[p. 77]

laatste obstakel voor een totale controle over de maatschappij. Daarom heeft de Partij een planning op lange termijn opgesteld om het uit te roeien. De enkeling moet een gewillig werktuig worden dat alle prikkels die de Partij geeft zonder meer gehoorzaamt.

Gedeeltelijk is dit plan reeds gerealiseerd. De uitwendige controle is totaal. Het telescherm, dat zo fijngevoelig is dat het zelfs je hartslag kan registreren, de Dunkpolitie (Thought Police) en vooral de medemensen die je doen en laten voortdurend bespieden zorgen ervoor dat je volmaakt gecontroleerd wordt. Het gevolg is een intense en nooit aflatende angst. ‘Always the eyes watching you’, verwijst niet alleen naar ‘Grote Broer’ maar naar iedereen. Zo verzeilt de mens in een situatie van totale eenzaamheid en isolatie. Hij kent geen veiligheid of privacy meer en het is haast onmogelijk om ernstige menselijke relaties aan te knopen. Bijzonder pijnlijk ervaart de lezer dit als de blik van Julia (een blik van liefde) door Winston verkeerd begrepen wordt en hij in paniek raakt. De druk op het individu wordt het best geformuleerd in het volgende citaat:

‘Always the eyes watching you and the voices enveloping you. Asleep or awake, working or eating, indoors or out of doors, in the bath or in bed - no escape. Nothing was your own except the few cubic centimetres inside your skull.’

Deze enkele kubieke centimeters vormen het nieuwe doelwit van de Partij. Zij streeft ook een volledige inwendige controle na over het denken van elk mens. ‘Vrijheid is slavernij’ houdt in dat de Partij de vrijheid wil afschaffen. In Brave New World formuleerde Huxley de slogan ‘When the individual feels, the community reels’ dit geldt ook voor Oceania. Daarom tracht de Partij het individuele voelen en denken volledig te conditioneren door:

-	intense propaganda;
-	verplichte groepsactiviteiten;
-	intimidatie. ‘Oorlog is vrede’ verkondigt de Partij en bijgevolg onderhoudt zij de angstgevoelens van de burgers door de eeuwigdurende oorlogen;
-	de vernietiging van het verleden, wat een belangrijke toepassing is van de derde slogan ‘onwetendheid is kracht’;
-	de reductie van de taal tot Nieuwspraak (Newspeak) die noties impliceert als eendespraak (duckspeak), dubbeldunk (doublethink), misblik (facecrime), eigenzin (ownlife).

Laat ons dit even illustreren.

Orwell koos als datum voor zijn roman 1984. Het individu bestaat nog, maar is al een hoge uitzondering geworden. Als werktitel voor zijn boek noteerde Orwell ‘The last man in Europe’ en dat maakt zijn oorspronkelijke bedoeling erg duidelijk. In 1984 zijn de proles, die 85% van de bevolking uitmaken, reeds volledig tot slavernij gebracht. Alleen in de Randpartij (Outer Party) is er nog enig persoonlijk denken mogelijk. Toch blijkt dat in de meeste gevallen de normale menselijke reacties reeds vervangen zijn door geconditioneerde reflexen: angst, onverschilligheid en zelfs wreedheid. Zo is b.v. de reactie van Winston en van het gehele publiek in een filmzaal erg tekenend. Bij het zien van een gruwelijke scene waarbij een reddingsboot met vrouwen en kinderen gemitrailleerd wordt, zit het publiek te lachen. Slechts na een zekere tijd is er één vrouw die verontwaardigd reageert. Ze wordt onmiddellijk opgepakt.

Het gevoelsleven van het individu wordt door de Partij verarmd en gemanipuleerd. Dit blijkt uit de erg puriteinse houding van de Partij tegenover de sexualiteit. Julia legt dit als volgt uit:

‘It was not merely that the sex instinct created a world of its own which was outside the Party's control and which therefore had to be destroyed if possible. What was more important was that sexual privation induced hysteria, which was desirable because it could be transformed into war-fever and leader-worship.’

Er valt een interessante vergelijking te maken tussen de conditionering in 1984 en in Brave New World. Vooraf blijkt wel dat de bedoeling totaal tegengesteld is. In 1984 vinden we een conditionering van de angst, terwijl Huxley een conditionering van het genot voorstelt. De methodes verschillen gedeeltelijk. Huxley maakt gebruik van gesofisticeerde psychologische technieken zoals hypnopedie, genenbehandeling, Pavloviaanse conditionering. Orwells aanpak is minder wetenschappelijk en is eerder op volwassenen gericht. Beide auteurs hebben wel het belang ingezien van slogans, propaganda, sociale druk, censuur, enz. We kunnen dit met enkele voorbeelden illustreren.

Het effect van de grote poster met ‘Grote Broers’ foto wordt als volgt beschreven:

‘The hypnotic eyes gazed into his own. It was as though some huge force were pressing down on you - something that penetrated inside your skull, battering against your brain, frightening you out of your beliefs, persuading you, almost, to deny the evidence of your senses.’

In Brave New World vinden we een intensief gebruik van kinderachtige slogans als: ‘ending is better than mending’, ‘the more stitches, the less riches’, ‘I do love flying’, enz.

Als verplichte groepsactiviteit vermelden we de dagelijkse twee minuten Haat. Deze sessies hebben een bijzonder sterk conditionerend effect.

‘(...) the sight or even the thought of Goldstein produced fear and anger automatically.’ Winston kan zich niet losrukken van de algemene hysterie en moet toegeven: ‘(...) that it was impossible to avoid joining in. Within thirty seconds any pretence was always unnecessary’.

In Brave New World vinden we als substituut voor religieuze diensten een soort spiritistische séance.

Onder sociale druk wordt de enkeling er in 1984 toe aangezet lid te worden van organisaties als de sportvereniging, de anti-sex liga, enz. Teamwork en door de Partij geleide ophitsende vergaderingen verhinderen de mens om nog kritisch en persoonlijk te denken.

Ook in Brave New World is de sociale druk erg groot. Wie niet volgens de geijkte patronen consumeert en leeft, wordt met de vinger nagewezen en als een zonderling en gevaarlijk sujet beschouwd.

Minder opvallend zijn de parallellen tussen de andere hogergenoemde aspecten, nl. de houding tegenover de geschiedenis en de Nieuwspraak. ‘History is bunk’ heet het bij Huxley. Orwells visie is meer uitgewerkt en nog veel drastischer. De taak van Winston Smith bestaat erin de geschiedenis te vervalsen door het aanpassen van historische documenten (o.a. kranten) aan de geldende Partijlijn. Zo verdwijnen alle bronnen en wordt de waarheid niet meer te achterhalen. Uiteraard wordt het ook onmogelijk de leugens van de Partij te bewijzen. Het belang hiervan kan niet overschat worden. Het wordt voor de Partij bijzonder simpel om beslissingen te nemen, terwijl de enkeling werkelijk geen enkel houvast meer heeft om zich op te baseren. De mens moet in het heden leven: het verleden is verdwenen en projecten voor de toekomst kunnen nergens op gesteund worden. Winston is diep geschokt door het feit dat blijkbaar iedereen vergeten is hoe korte tijd tevoren de bondgenootschappen totaal anders lagen. In één nacht kunnen de allianties wisselen. Merkwaardig is wel dat Winston zelf zeer weinig herinnert van zijn eigen kinderjaren. Dit wordt in het verhaal nauwelijks toegelicht en berust wellicht ook op één of andere vorm van conditionering. Zo kan hij zelfs de volledige tekst van een populair kinderdeuntje niet herinneren. Soms voelt hij aan dat het niet steeds zo is geweest, maar hij kan niets bewijzen. Deze onmacht voert hem tot wanhoop en zelfs tot twijfel aan zijn eigen geestesvermogen.

Nieuwspraak is ontworpen als een machtig middel om het denken te verengen. Ook dit is conditionering. Als elk woord nog slechts één bepaalde betekenis heeft, dan wordt het behavioristisch model (prikkel - antwoord) het enige mogelijke in het taalgebruik (woord - wederwoord), maar ook in het gedragspatroon (woord - handeling). Taal vervalt in eendespraak: een mechanisch, robotmatig doordrammen, en origineel denken wordt onmogelijk.

Zelfs misdunk (Thoughtcrime) en eigenzin (Ownlife) zullen verdwijnen, terwijl dubbeldunk geen enkele inspanning meer zal vergen van het individu, maar tot een zuivere reflex zal herleid zijn. Orwell spreekt hier van instinct: ‘(...) to dissemble your feelings, to control your face, to do what everyone else was doing, was an instinctive reaction.’ Eerder in het boek schreef hij: ‘(...) from habit that became instinct’, waaruit duidelijk blijkt dat het instinct hier het resultaat van conditionering is.

Het uiteindelijke doel blijft uitroeiing van het individuele denken, waardoor radikale trouw aan de Partij vanzelfsprekend

[p. 78]

wordt. De volledig aan de Partij toegewijde Syme zegt vlakaf: ‘Orthodoxy is unconsciousness’.

Het tweede deel, de liefdesrelatie met Julia, vormt een tegengewicht en een gelukkige tijd waarin de conditionering langzaam vervaagt. Winston hervindt zijn psychosomatisch evenwicht, wordt gezonder en krachtiger. Zijn dadendrang wordt gestimuleerd en uiteindelijk komt hij in opstand. Toch voelen Winston en Julia voortdurend het zwaard van Damocles boven hun hoofd hangen. Ze weten dat ze niet kunnen ontsnappen aan de wraak van de Partij.

De laatste stap naar de volledige controle over het denken is de foltering en de hersenspoeling. Uiteraard is dit een gruwelijke en onmenselijke vorm van conditionering, die Winston herleidt tot een wrak. De angst voor nog meer pijn zal hem tenslotte volledig doen ineenstorten. Hierbij rijst uiteraard een laatste vraag: ‘Waarom worden dissidenten niet zonder meer gedood? Waarom neemt de Partij nog de moeite hen maandenlang te ondervragen en te conditioneren?’

Het antwoord is dat de kat nog graag met de muis speelt vooraleer ze op te eten. Het doel van de Partij is volgens Orwell niet een gesmeerd lopende maatschappij te creëren, maar wel door haar schrikbewind het genot van de machtsuitoefening te beleven. Zuiver Nietzscheaanse machtswil als een doel en niet als een middel is haar drijfveer. Wie regeert over machines, robotten of zombies voelt nauwelijks zijn macht. Echte machtswellust veronderstelt dat er mensen worden vernederd en vertrapt.

5.

In een kort overzicht gaan we na in hoeverre de conditionering een topos vormt in de utopische literatuur.

Thomas Mores Utopia is de oorsprong van het gehele genre. Het kan anachronistisch lijken om in dit werk op zoek te gaan naar psychologische conditionering, maar als we rekening houden met de vrij abstracte beschrijving en de grondig verschillende sociaal-culturele context, dan merken we toch hoe de individuele vrijheid aan banden is gelegd dooreen uniform gedragspatroon dat bereikt wordt door een streng opvoedingssysteem, strikte gehoorzaamheid aan de pater familias en een algemeen aanvaarde hoge zedelijkheid. Om in het sociale patroon te passen is de mens bijgevolg verplicht tot heel wat zelf-conditionering. De basis van het hele systeem is een door en door rationalistische kijk op de menselijke natuur. Wie onaangepast is, wordt door wetten en sociale druk verplicht in het rijtje te lopen.

De rede die het menselijk gedrag dient te beheersen en te bepalen is een gemeenplaats in de utopische literatuur. Onder verschillende gedaanten bepaalt zij toch steeds het leefpatroon in de utopieën van Campanella, Bacon, Mercier, Voltaire, Cabet, Morris, Bellamy, om slechts enkele van de bekendste namen te noemen. Bij het begin van de twintigste eeuw vormt het boek Wij van Zamjatin het hoogtepunt en tevens het keerpunt in deze ontwikkeling. Het optimistische geloof in de menselijke rede leidt hier tot absurditeit in de strikt mathematische gedachtengang van D-503. Maar ook de Staat heeft zijn greep op het individu verstevigd en zal uiteindelijk overgaan tot lobotomie: het chirurgisch verwijderen van het verbeeldingscentrum uit de hersenen, om een volledige conditionering te bereiken. De laatste woorden van het boek: ‘(...) want de redelijkheid moet overwinnen’ zijn tegelijkertijd de volledig logische en de satirisch-absurde conclusie.

De invloed van Zamjatin op 1984 is eenvoudig aan te tonen zowel door een extern onderzoek: de uitvoerige bespreking die Orwell aan het boek wijdde, als door intern onderzoek: de vele punten van overeenkomst. Even invloedrijk was zeker Brave New World, waaraan we reeds de nodige aandacht besteedden. Vóór Huxley, in 1931, publiceerde in ons taalgebied F. Bordewijk de boeiende en wat miskende korte roman Blokken, een dystopie van het zuiverste water. De koude, het felle licht, de Spartaanse levensstijl, de politiecontrole en de verplichte gemeenschapsactiviteiten zijn de conditionerende factoren om een mak en slaafs volk te scheppen.

Terwijl Orwell aan 1984 werkte, schreef de bekende behaviorist B.F. Skinner een roman, Walden Two. In een idyllisch landschap wordt een agrarische commune beschreven die alles wat Huxley en Orwell vreesden en aangeklaagd hadden, opnieuw als ideaal voorstelt. De beschrijving is zo aantrekkelijk en Skinners argumentatie ten voordele van de psychologische conditionering is zo handig uitgewerkt dat we geneigd zijn van een demagogisch boek te spreken. Als hoofdpersonages creëert Skinner twee alter ego's: de professor in de psychologie Burris en de psycholoog Frazier, die een leefexperiment startte in Walden Two. (De namen zijn een niet mis te begrijpen verwijzing naar Skinners dubbele voornaam: Burrhus Frederic). Op uitnodiging van Frazier brengt Burris een bezoek aan de commune. Hij wordt begeleid door enkele oudstudenten en door de filosoof Castle. Deze rolverdeling stelt Skinner in staat om uitvoerige dialogen en discussies in te lassen over de basisprincipes van zijn utopie. Er heerst een sterk dirigisme en de deelnemers moeten nogal wat van hun individuele vrijheid inleveren. Erger is het opvoedingssysteem dat de toekomstige bewoners conditioneert. Volgens Frazier berust het op een wetenschappelijke benadering van mens en maatschappij. ‘Behavioral engineering’, ‘gedragsbouwkunde’ wordt dit genoemd. Frazier legt uit dat het wegvallen van christelijke deugden en vooral van de zelfcontrole dient opgevangen te worden door de wetenschap. Kinderen moeten immers voorbereid worden op de onaangename kanten van het leven. Dit wordt vooral bereikt door ‘positive reinforcement’, het versterken van de juiste reacties op prikkels door beloning. Frazier vergeet wel te vermelden dat verkeerde reacties in feite ook gestraft worden. Het uiteindelijk doel van de opvoeding is een nuttig en gelukkig communelid te vormen, dat automatisch leeft volgens de code van Walden Two. De precieze bepalingen van deze code worden nergens gegeven, maar als we lezen dat het zelfs verboden is om ‘dank u’ te zeggen, dan kunnen we ons voorstellen hoe dictatoriaal streng hij wel moet zijn. Aan het einde van het boek worden de posities van de hoofdpersonages zeer duidelijk. Castle aarzelt niet te spreken van sadisme, fascisme, Brave New World, ... Frazier heeft evenwel steeds het laatste woord en ontwijkt precieze antwoorden, tot hij uiteindelijk beweert: ‘I deny that freedom exists at all’. Verderop wordt dit als volgt nader toegelicht:

‘Our members are practically always doing what they want to do, what they “choose” to do - but we see to it that they will want to do precisely the things which are best for themselves and the community. Their behavior is determined, yet they're free’.

Hoe ernstig Skinner dit alles meende, werd duidelijk in 1971 toen hij Beyond Freedom and Dignity publiceerde. Dit werk heeft de ambitie niet alleen een psychologische, maar een antropologische studie te zijn. Hij schrijft daarin dat alleen verouderde begrippen als vrijheid en menselijke waardigheid de vooruitgang in de weg staan. Het is dan ook niet verwonderlijk dat een kritische studie (van J. Richelle, 1977) over Skinner de titel B.F. Skinner ou le péril béhavioriste meekreeg.

In recentere werken uit het utopische genre, zoals b.v. Player Piano van Vonnegut (1952), Island van Huxley (1962), This Perfect Day van Levin (1970), Ecotopia van Callenbach (1975), De stad van axen van Cuvelier (1982) om er slechts enkele te noemen speelt de psychologische conditionering nog steeds een belangrijke rol, maar ze wordt wel steeds gecombineerd met andere psychologische methodes zoals psychotherapie, gedragstherapie of het intensief gebruik van medicamenten.

6.

We concluderen uit dit overzicht dat de spanning (of soms zelfs de paradox) tussen staatsbelang en individueel belang in de utopische traditie meestal wordt opgelost door een verregaande conditionering van het individu. Dit wordt slechts als een bedreiging aangevoeld vanaf het begin van onze twintigste eeuw.

Orwells boek is wellicht het grimmigste en meest pessimistische uit het gehele genre, maar de geschiedenis heeft aangetoond dat zijn visie nooit aan actualiteit inboette, jammer genoeg. Ook al zijn er satirische overdrijvingen en is er geen enkel regime dat precies aan zijn beschrijving beantwoordt (of beantwoord heeft), toch heeft hij de brutale en gevaarlijke mechanismen van de conditionering op aangrijpende wijze verwoord.