Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 73]

Manuel van Loggern
Utopia en Despondia
De uitersten van de toekomstverbeelding bij Bellamy en Orwell

I

De toekomstverbeelding is een zaak van een ver verleden. Mensen met fantasie hebben zich altijd voorgesteld hoe het zou zijn als het niet zo was als het nu is. In het begin kende hun verbeeldingskracht geen grenzen. Mensen vlogen naar de maan in een voertuig getrokken door een koppel sterke ganzen of voeren in een luchtballon naar zusterplaneten. Ze wisten dat het onzin was maar ze schreven sprookjes en daarin mag alles gebeuren wat de lezer bereid is te geloven terwille van het plezier dat een lichte verschuiving in de alledaagse werkelijkheid hem verschaft.

In ons land is die ontwikkeling van onmogelijke naar mogelijke toekomstverbeelding al vroeg begonnen. In 1813 publiceerde de dichter mr. Willem Bilderdijk Kort verhaal van eene aanmerkelijke luchtreis en nieuwe planeetontdekking, waarin hij een ballontocht beschreef waarbij nieuwe planeten werden ontdekt. Bilderdijk moest toen al op de hoogte zijn geweest dat planeten op die manier niet voor het grijpen lagen. Hij liet zijn fantasie even doorschieten en maakte een aardig boekje van een verbeelding die nergens op sloeg.

Maar een tijdgenoot van Bilderdijk vatte de toen nog niet onder die naam bekende science fiction ernstiger op. Arend Fokke Simonsz (1755-1812) is een zeer vroege pionier van de wetenschappelijke toekomstverbeelding. Zijn korte roman Het toekomend jaar 3000, uit 1798 is een samenspraak tussen de schrijver en geleerden uit de verre toekomst. Zo ontmoet Arend een wijsgeer die een vergrootapparaat heeft uitgevonden waarmee kleine diertjes in een waterdruppel kunnen worden waargenomen. Arend wist dat Anthonie van Leeuwenhoek al veel vroeger microscopen met een vergrotend vermogen had gemaakt maar de geleerde uit het jaar drieduizend toont hem een druppeltje zenuwvocht en legt hem uit dat daardoor de wetenschap al ver gevorderd was met de ‘verklaaring van het wezen der ziele’. Hij vertelt ook dat telescopen de verste uithoeken van het heelal kunnen doorvorsen. Er is een Hoofdstelselzon ontdekt ‘om wie alle mooglijke stelselen en melkwegen draaijen.’ ‘Er zijn ook Aërostatische Machinen in gebruik, iets wat wij vliegtuigen noemen, waarmee men heel snel alle mogelijke plaatsen op aarde kan bereiken.’ In de Electriciteit en magneetkunde hebben wij reuzen schreeden gedaan, en zijn bijna gevorderd om het waare wezen der Electrieke stof en der magneetkragt te ontdekken. Dit stuk houdt thands onze natuurkundigen bijkans alleen geheel onledig,’ legt de wijsgeer uit. Ook in sociaal opzicht zijn er grote verbeteringen te bespeuren. ‘Wij zoeken onzen rijkdom niet meer in ellendig poppengoed van goud en zilver, maar in kennis en genoegen. Waar het verstand verlicht wordt verminderen allengs de misdaaden.’ Hier komt onze Fokke al dicht bij het ideaal van de utopisten. Hij is zeer onder de indruk.

‘Gelukkig en gezegend moet uw land zijn, waarin zulke hevige middelen als straffen ontbeerd kunnen worden.’

Fokke Simonsz was een, te onbekende, pionier van de toekomstverbeelding. Maar hij hield zijn verbeelding nog niet streng genoeg in bedwang.

Pas bij Jules Verne komt de moderne science fiction aan bod. Toen hij een reis naar de maan beschreef gebruikte hij werktuigen die nog niet bestonden maar wel konden bestaan. Hij liet zijn helden in een raket vertrekken en hij had gelijk. Dat weten we nu. Hij kon het nog niet weten maar hij kon het vermoeden. Sinds Verne is toekomstfantasie geen loze verbeelding meer. Schrijvers proberen nog steeds de wetenschapsmensen een stap voor te zijn, maar ze zijn meestal geen bizarre fantasten. Ruimtereizen, het gebruik van kernkrachten, het scheppen van kunstmatig leven en mechanischedenkwezens bevolken ons wereldbeeld als mogelijkheden.

Mensen leven in gemeenschappen en de aard van de samenleving verandert. Ook met die veranderingen houden de toekomstschrijvers zich bezig.

In deze sociale science-fiction hebben na Fokke Simonsz zich twee schrijvers met een in datum vastgestelde voorspelling bezig gehouden. Edward Bellamy koos het jaar 2000 uit omdat hij een rond getal mooi vond en George Orwell stelde 1984 vast voorde nieuwe toekomst. Waarschijnlijk heeft hij het jaar waarin hij zijn boek schreef (1948) van omgedraaide eindcijfers voorzien om zich vast te leggen.

Bellamy is op het ogenblik vergeten, Orwell is actueel.

Toch heeft Bellamy in zijn tijd een grotere invloed gehad dan Orwell nu. In vele landen van Europa bestond een afdeling van de Internationale Vereniging Bellamy, in ons land zelfs tot het begin van de Tweede Wereldoorlog.

Edward Bellamy werd in 1850 te Chicopee-Falls in de Verenigde Staten geboren en stierf in 1898. Hij was een verlate tijdgenoot van Karl Marx en ook diens tegenstander. Hij zette zijn stelsel op volgens de regels van het gezond verstand en niet volgens de kromme gedachtespinsels van Hegel waaraan Marx zijn inspiratie en zijn grote en noodlottige fouten ontleende. Bellamy kende geen, religieus-aandoende, noodzakelijkheid van de historie, hij kende geen uitverkoren klasse om het ideaal met geweld aan de mensheid op te dringen en zijn economische wetten komen ons nu heel wat geloofwaardiger voor dan de germaanse krampachtigheid waarmee Marx voorspelde wat nooit is uitgekomen.

Bellamy was een utopist en dat is in de marxistische gedach-teleer een van de ergste scheldwoorden.

In zijn boek Looking Backward (in nederlandse vertaling: Het jaar 2000) ontleedt hij de verschrikkingen van het toenmalige kapitalisme: de armoe, de werkeloosheid, de afhankelijkheid van de macht van het geld en de heerschappij van de rijken over de armen. Hij deed dat in de vorm van een roman. Iemand uit zijn tijd valt in slaap en droomt van een ideale samenleving. Hij wordt wakker in een sociaal paradijs. De gelukkige mensen daar leggen hem uit hoe ze deze staat van volmaaktheid hebben bereikt. Deze uiteenzettingen vormen het theoretische stelsel dat Bellamy voor ogen stond als enige mogelijkheid om de idealen van het utopisch socialisme te verwezenlijken.

Bellamy zag duidelijk in wat we nu als waarheid erkennen. Tecnhische vooruitgang zou de mensheid in staat stellen in overvloed te leven. Er zouden genoeg voedsel en gebruiksvoorwerpen voor iedereen zijn en daardoor zou de mensheid het geluk, waarvoor hij was geschapen, ook kunnen genieten.

Het enige dat ons in de weg stond was de macht van het onverstand, maar die zou worden opgeheven, want mensen hadden het vermogen tot logisch denken ontwikkeld en de onzin van een verziekte samenleving zou daarmee spoedig verdwijnen.

‘Al Uw ellende kwam voort’, schreef hij, ‘uit Uw ongeschiktheid tot samenwerking, die een gevolg is van het individualisme, waarop Uw gehele maatschappelijk stelsel berustte. Uit Uw onbekwaamheid om in te zien dat gij tienmaal meer voordeel zoudt plukken van het elkaar helpen dan van het elkaar bestrijden. In Uw dagen bestond er geen algemeen beheer van kapitaal of van arbeid en van beide bleef een belangrijke hoeveelheid zonder nut. De ledigheid van het dode kapitaal, als gevolg van de vrees der bezitters, betekende natuurlijk werkloosheid voor de arbeiders in overeenkomstige mate. In stille tijden groeide dit leger aan tot een schare, zo groot en tot zulke uitersten gedreven dat de vastigheid der regering er door gevaar liep.’

[p. 74]

‘Waarom was het zo moeilijk de vrede te bewaren? Door de ongelijkheid, die overal bestond! De strijd om het bestaan bij gebrek aan het nodige, blies onophoudelijk het vuur der hel aan, gevoed door afgunst, nijd, vrees, haat en andere slechte hartstochten.’

Het reddingsprincipe heet samenwerking. Er komt een grote wereldorganisatie die alle producten beheert en rechtmatig verdeelt. Geld wordt afgeschaft. Iedere staatsburger wordt bij het begin van het jaar gecrediteerd in de grootboeken der natie met een aandeel in de jaarlijkste productie van het volk. In de openbare magazijnen kan hij daarop alles krijgen wat hij verlangt. De grondslag van zijn aanspraken is het feit dat hij een mens is. Er is genoeg voor iedereen. De gemeenschap waarborgt het onderhoud, de opvoeding en het comfortabel bestaan van elke burger van de wieg tot het graf. Erfrecht wordt afgeschaft. Niemand wordt gedwongen te werken. Beroepskeuze is vrij. Er komt een gekozen Hoge Raad die de Wachter der Staatsregeling is. Het grondbeginsel van de volksregering moet zijn, dat voor altijd wrijvingen en misverstanden, die in de oude samenleving wetgeving vereisten, hun zin verliezen. Macht kan altijd worden teruggenomen door degenen die de macht verleend hebben. Het Volk regeert dus niet in naam maar in werkelijkheid.

Bellamy heeft zijn stelsel uitgebreid beschreven. Men zou het een sociale democratie kunnen noemen die alle mensen geluk, welvaart en opperste vrijheid kan verschaffen. Als de productie en de verdeling van goederen eenmaal redelijk geregeld is kan al het maatschappelijk lijden van de mensheid worden opgelost.

II

Bellamy's stelsel in een ware Utopie. Hij verschilt met andere utopisten door de grondigheid waarmee hij een maatschappij van sociale gelukzaligheid heeft opgezet. Hij heeft echter, naar mijn mening, een grote fout gemaakt door aan te nemen dat mensen in welvaart gelukkig zullen zijn. Bij hem is vrije tijd een weldaad. Bij ons is gebrek aan tijdsvulling een verschrikking.

Voor een goede werking van het stelsel van Bellamy moeten we uitgaan van het beginsel dat de mens in aanleg goed is, dat wil zeggen in staat tot vreedzaam samenleven zonder machtsdrang of onnodige bezitsbegeerte.

Maar de mens is in dit opzicht niet goed. De mens is slecht. Dat heeft Orwell beter begrepen dan Bellamy.

De wereld van Orwell is een Despondia.

Ongeveer alles wat Bellamy als een voorwaarde voor een gunstige toekomst beschouwde wordt in de visie van Orwell een werktuig van onderdrukking van de massa ten gunste van een hoog geplaatste minderheid.

De wereld van Bellamy is zonnig. Mensen lopen er in beschutte straten. De wereld van Orwell is donker. Mensen proberen zich in duisternis te verbergen voor het alziende oog van de almachtsstaat.

Het ziet er naar uit dat Orwell gelijk krijgt. Grote Broer heerst niet alleen in het europese Oostblok. Overal waar onderdrukte volken hun vrijheid hebben gekregen heerst de barste vorm van onderdrukking, van machtswellust, van wetteloos moorden en bloedige uitbuiting door kleine groepen die het wapenarsenaal beheren.

Orwells wereld is een afspiegeling van een bestaande werkelijkheid. In de 36 jaar die er verlopen zijn sinds hij zich de toekomst voor de geest haalde is vooral de wetenschap van de electronische spionage zo sterk en zo snel ontwikkeld dat de werkelijkheid zijn visioenen benadert en misschien overtreft. De grote computer die alles weet en veel kan voorspellen is in aanbouw. Hij is onaantastbaar.

Nu had Orwell het makkelijker om gelijk te krijgen dan Bellamy. In 1948 konden onafhankelijk denkende geesten al weten wat Grote Broer Stalin op zijn waarschijnlijk niet bestaand geweten had. Orwell kende als teleurgesteld communist de ijzeren greep van een gecentraliseerd machtsstelsel.

Bellamy putte zijn toekomstverbeelding uit optimisme, wat altijd in de politiek een slechte richtlijn is geweest.

Orwell kon voortbouwen op een bestaande toestand.

Dat is eigenlijk een merkwaardige zaak want de mogelijkheid van gelijk krijgen was voor Bellamy groter dan voor Orwell. Als alle mensen verstandig zouden zijn kon iedereen op aarde een welvaartsleven lijden, ook de enorme massa's die nu nog in Afrika verhongeren. We hoeven alleen maar de bewapening af te schaffen en iedereen zal zich in weelde kunnen wentelen. Je hoeft geen econoom te zijn om deze berekening te kunnen maken.

Edward Bellamy.

Bellamy heeft dat gedaan. Oorlogen zijn zinloos geworden, niemand zou er meer beter van worden. Daarom is het beter ze af te schaffen. Liefde zou tussen de mensen heersen en alle kwalijke gevolgen van haat en zinloze machtsuitoefening zouden daarmee verdwijnen.

We hebben in de zeventiger jaren in een klein deel van West-Europa en vooral in ons eigen land een glimp van deze gelukzaligheid kunnen zien.

Na de oorlog was er veel verwoest. Er moest van alles worden gebouwd en hersteld en er was zoveel werk dat we de smerigste baantjes aan minder bevoorrechte buitenlanders overlieten die graag de kruimels opraapten die we met minachting lieten vallen.

Werk bracht weelde. Dat betekent dat in wezen genoeg welvaart voor iedereen beschikbaar moet zijn als deze op de juiste manier, ongeveer volgens Bellamy's denkbeelden, wordt verdeeld. Deze verdeling van goederen en diensten is veel beter geregeld dan vroeger door middel van een uitstekend werkend belastingstelsel waarmee de grote en noodlottige tegenstelling tussen rijk en arm, die vroeger de mensheid teisterde, bij ons in ieder geval sterk is verminderd. Het ideaal van Bellamy zouden we, met de huidige sociale inzichten, ruimschoots kunnen verwezenlijken als we niet zoveel geld (dus werk en materiaal) nodig hadden voor het maken van wapens. Die vervaardiging brengt overigens ook weer welvaart (in de vorm van werk en salaris) op en schept mogelijkheden voor grote vernietigingen die dan op hun beurt, bij de volgende

[p. 75]

opbouw, weer voor welvaart zullen zorgen. In materieel opzicht gaat het ons veel beter dan vroeger. Werkeloosheid is vervelend, omdat verveling zo schadelijk is voor mensen die met hun tijd geen raad weten, maar een werkloze van nu is er grondzakelijk anders aan toe dan zij die in de grote crisis van 1929 zonder werk kwamen.

Dat betekent dat we in democratisch West-Europa de middelen hebben gevonden voor een betere verdeling van de welvaart dan vroeger.

Eigenlijk zouden de mensen dus gelukkiger moeten zijn.

Waarschijnlijk zijn ze het niet, al is geluk moeilijk te meten. Meisjes van buiten hoeven niet meer door schandelijke heren verleid te worden en zelfs als ze vergeten hebben de pil te slikken hoeven ze voor een onwettig kind niet meer de gracht in te lopen of hun lichaam aan wellustige klanten aan te bieden. Maar het hoerendom is niet verdwenen. Het kapitalisme schijnt niet de oorzaak van prostitutie te zijn.

Iedereen heeft te eten maar de misdaad groeit. Ook al weer een misrekening van het idealistische socialisme. En dat de verslaving aan verdovende middelen onze maatschappij teistert is ook al geen aanwijzing van groeiend geluk.

Maar toch, als er geen bewapening was zouden we allemaal in weelde kunnen wentelen. Ik neem aan dat iedereen op aarde (behalve een paar gestoorde geesten) vrede wil. Toch wordt de oorlog voorbereid.

Bellamy zou gelijk moeten hebben en Orwell heeft het gekregen.

Dat is een merkwaardige zaak. En alle betrokken partijen geven de ander de schuld van deze waanzin.

Ik geloof dat Bellamy één grote fout heeft gemaakt bij het bedenken van zijn stelsel. Hij heeft over het hoofd gezien dat de mensheid uit mensen bestaat.

Calvijn heeft het beter begrepen. De mens is geneigd tot alle kwaad en in onze tijd is het grootste kwaad de broedermoord op grote schaal. Bellamy heeft op Abel gegokt en Orwell op Kaïn.

Nogmaals: we weten beter dan we doen en we zijn machteloos er iets tegen te doen. Daar moet een reden voor zijn.

III

Om er iets van te begrijpen moeten we teruggaan naar Darwin. In grote trekken komt het er op neer dat de mens deel uitmaakt van een keten van ontwikkeling. De mens is een dier met een uit zijn krachten gegroeid hersenstelsel. Hij is in staat tot denken. Dat betekent dat hij gegevens uit de buitenwereld met elkaar in verband kan brengen en de keuze uit de beste mogelijkheden tot oplossing van vraagstukken kan maken. De mens kan rationeel reageren. Hij doet dit met dat deel van zijn hersenen dat met een computer vergeleken kan worden.

De hersenschors kent verbindingslijnen tussen opgeslagen herinneringen. Het stelsel is voorlopig veel ingewikkelder dan dat van de grote rekentuigen maar in wezen hetzelfde. Uiteraard, want de computers zijn volgens de principes van het menselijk denken ontworpen. Een computer kan voorlopig nog niet voelen omdat hij dat niet nodig heeft. Toch moet het mogelijk zijn in een computer reactiepatronen aan te brengen die we met ons gevoelsleven zouden kunnen vergelijken. Het voelen zelf onttrekt zich aan ontleding. Maar de manier waarop voelen tot stand komt kan in grote trekken worden omschreven. Waarschijnlijk is de oervorm van voelen angst. Als de angst kan worden overwonnen ontstaat gemoedsrust. De rest is daarvan afgeleid. Vreugde, verdriet, liefde, jaloezie, haat en gemeenschapsgevoel, bloeddorst en mensenliefde zijn variaties van angst en niet-angst.

Uit angst ontstaat agressie, aanvals- en verdedigingsdrang. De mens als vleesetend roofdier is ontstaan uit een wezen dat moest doden om in leven te blijven. Hij moest dieren overwinnen die hem in kracht en snelheid ver de baas waren. Alleen door zijn betere hersens kon hij de bloedige strijd om het bestaan winnen. Maar de mens is ook een gemeenschapsdier. Een mensenkind heeft heel lang zorg nodig, het liefst in familieverband. Waarschijnlijk is het oude denkbeeld naar waarheid getekend. De holenman jaagt en de holenvrouw zoogt.

De mens moet ieder ander die hem bedreigt haten, hij moet zijn naasten beminnen. In het begin moet de kring van vijanden uitgebreid en de kring van naasten beperkt zijn geweest. Vrouw en kinderen zijn deel van het Ik. Later kwamen daar stamgenoten bij. Voorbeelden uit de volkenkunde maken het vermoeden waarschijnlijk dat een medemens vroeger niet alleen een vijand maar ook een bron van voedsel was. Eten of gegeten worden was het probleem. Angst en haat liggen dicht naast elkaar. Dat gold ook voor de goden, aan wie oorspronkelijk mensenoffers werden gebracht omdat men zich voorstelde dat hogere machten net zulke kannibalen waren als de aanbidders zelf. Toen de gemeenschappen groter werden kon het mensenoffer niet gehandhaafd blijven. Abraham koos een ram inplaats van zijn zoon Isaac, al is het aannemelijk dat de ontlastende legende later is ontstaan.

Angst en haat zijn primitieve reacties. Dat betekent dat een prikkel uit de buitenwereld met weinig omwegen tot een gevoel en de daaruit voortvloeiende innerlijke en uiterlijke handelingen voert. In primaire reacties is de mens het meest gelijk aan het dier. Wat dieren voelen kunnen we niet weten maar hun handelingen kunnen we met die van de mens op primitief niveau vergelijken.

Naarmate ons hersenstelsel zich in omvang en ingewikkeldheid ontwikkelde nam het vermogen van de mens toe om omstandigheden op hun nut te beoordelen en impulsieve daden uit te stellen. Denken is op de lange baan meestal winstgevender dan onmiddellijk reageren.

Het bleek dat het soms beter was met iemand samen te werken dan hem meteen dood te slaan. Maar de mens is onvolmaakt. Ons hersenstelsel is opgebouwd met lagen die in volgorde van evolutie zijn ontstaan. We spreken van lagere driften en hogere vermogens. Die beeldspraak is doeltreffend. De onderste lagen van onze hersens regelen het emotionele verkeer, de hogere en latere lagen, gezeteld in de schors, vormen het verkeersstelsel voor genegenheid, schoonheidsgevoel en in laatste instantie voor het koele rekenwerk van het logisch denken.

Die lagen staan met elkaar in verbinding en beïnvloeden elkaar in een ingewikkeld samenspel dat niet altijd tot een bevredigend en nutgevend evenwicht voert. Dat is het noodlot van de mens. De lagen zijn niet waterdicht gescheiden, de hersens lekken zoals een slechte electrische geleiding en daaruit vloeien veel ongelukken voort. Er kan zelfs een gevecht in het zieleleven ontstaan dat zinloos naar de ondergang voert. Ik hoef hierbij niet eens aan het voorbeeld van schizofrenen te denken bij wie gevoel en weten onafhankelijk van elkaar hun eisen stellen. Ook bij wat we normale mensen noemen kan het logisch denken worden overspoeld, bij voorbeeld in tijden van grote spanning, van ongewone omstandigheden waarbij Ik-verzwakking optreedt of bij beschadigingen in het vaatstelsel. Oudere reactievormen worden dan in alle hevigheid werkzaam en kunnen de overhand krijgen als de rem van het denken wordt verzwakt.

Dit gebeurt vaak als de mens deel wordt van een massa. Het redelijk denken verdwijnt en haat kan de overhand nemen. Dit gebeurt zelfs al op en langs het voetbalveld. Medeburgers worden tegenstanders. In Engeland zijn er al doden gevallen omdat stadgenoten tijdelijk elkaars vijand werden in de groepswaanzin die voetballen teweeg kan brengen.

Wat kan er dan niet gebeuren als er grotere belangen in het spel komen dan een plaats op de ranglijst in de competitie.

IV

Het is logisch om vredelievend te leven, het is menselijk dat er desondanks oorlog komt. Bellamy wilde dat niet aanvaarden. Orwell heeft er de gevolgen uit getrokken.

Hun twee romans zijn de tegenluiken van elkaar. De mens is in staat te beredeneren hoe een ideale samenleving er uit moet zien en hij is op het ogenblik ook in staat die met technische middelen te verwezenlijken. De mensen zouden in het jaar 2000 gelukzalig in de zon kunnen wandelen. In dit opzicht heeft Bellamy het goed gezien.

Orwell zag het beter. De mensheid bij hem wandelt in een grimmige schemering. Zijn wereldbeeld is minder logisch dan dat van Bellamy maar veel realistischer.

De vraag is wie op langere duur gelijk zal krijgen. Dat de wereld in machtgroepen is gesplitst is nu al waarheid. Of er een oorlog zal komen is niet zeker, maar de kans is groot. Er is

vervolg op pag. 81