Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 59]

H. van Galen Last
Waarom schreef Orwell?

Voor de drang tot schrijven gaf George Orwell, in zijn essay Why I write, vier redenen. Er zijn de eerzucht, het gevoel voor schoonheid en de wat hij ‘historical impulse’ noemde, omschreven als ‘het verlangen de dingen te zien zoals ze zijn, de werkelijke feiten op te sporen en ze te verzamelen voor komende generaties.’

Tenslotte zou ook de meest onpolitieke schrijver het verlangen kennen de wereld een bepaalde richting te wijzen, invloed uit te oefenen op het beeld dat mensen zich vormen van een leefbare samenleving.

Wat opvalt in dit schrijverschap volgens Orwell is dat het bijna geheel naar buiten is gericht. De eerzucht was voor hem het verlangen ‘to seem clever’, het plezier te weten dat er over je gesproken wordt. Zelfs het gevoel voor schoonheid wordt omschreven als een ervaring om met anderen te delen. Een schrijver is blijkbaar hopeloos afhankelijk van zijn publiek. ‘Serious writers, I should say’, schrijft Orwell, als om duidelijk te maken dat hij niet alleen de successchrijvers bedoelt, ‘are on the whole more vain and self-centred than journalists, though less interested in money.’

Ook omdat Orwell niet vertelt hoe ijdel hij journalisten vond, noch wat ‘ijdelheid’ betekent, krijgt zo'n zin een onverwachte vaagheid bij iemand die zo'n hekel had aan alles wat maar naar vaagheid zweemde. Zoals Du Perron en Ter Braak in Nederland in de jaren dertig hun strijd voerden voor het ‘gewone woord’, zo vernieuwden, volgens Bernard Crick^1., Orwell en Isherwood ongeveer in dezelfde tijd het Engelse proza door zich te inspireren op het gesproken Engels. In die voorkeur stak, naast een gevoel dat het verheven woord niet meer paste bij de na-oorlogse wereld, ook een verzet tegen artistieke en intellectuele pretenties van geestelijke voornaamheid. De Dirk Coster van Engeland was, voor mensen als D.H. Lawrence, Aldous Huxley en ook Orwell, John Middleton Murry. Zowel voor Ter Braak als voor Orwell voelden kunstenaars en intellectuelen zich, in hun bespottelijke coterietjes, al te gemakkelijk boven het vulgus verheven.

De voorkeur voor het gewone woord staat intussen bloot aan een andere verleiding, waaraan Orwell moeilijk weerstand heeft kunnen bieden: de overtuiging dat alles in gewone woorden te zeggen valt. En wat niet in gewone woorden uit te leggen is, zou de moeite van het uitleggen niet waard zijn. Volgens Orwell leven wij niet in de beste van alle werelden - zoals Candide in het verhaal van Voltaire vernam van zijn leermeester Pangloss - maar dan toch in de meest tastbare en zichtbare van alle werelden.

Orwell was het tegendeel van de religieuze middeleeuwerdat wil zeggen die mens voor wie het onzichtbare rijk Gods zoveel meer ‘werkelijkheid’ was dan het zichtbare aardse. De Middeleeuwen waren inderdaad de ‘dark ages’ voor hem. Uit zijn essays krijg je niet de indruk dat historisch besef en kennis van de geschiedenis tot zijn sterke punten behoorden. Nergens is er enige aanwijzing, dat hij zich had bevrijd van de meest conventionele voorstellingen die men zich in rationalistische kringen in een protestants land van de Middeleeuwen maakte.

Toch was Orwell geen intellectueel ‘whose mind was poisoned by his inability to believe in anything’^2.. Hij geloofde krachtig in heel veel. Problemen als armoede en honger vielen met behulp van de moderne wetenschap op te lossen. Onrecht en wreedheid waren te bestrijden met het democratische socialisme. Zijn wereld was er één van scherp gemarkeerde tegenstellingen. Hij wist wat ‘sociaal onrecht’ was: het werd veroorzaakt door ‘het kapitalisme’. Hij wist wat ‘fatsoenlijk’ was en wat niet: het ‘imperialisme’ en ‘fascisme’. Helderheid was goed, maar het tegendeel ervan heette al gauw ‘obscurantisme’. Je moest van het leven houden of je liep de kans zoals Tolstoi en Gandhi, om door Orwell wegens gebrek aan levensvreugde te worden gekappitteld. Alleen teveel aan levensvreugde leek nog erger: één van de zwaarste verwijten die een ander in zijn essays wordt gemaakt is die van ‘hedonisme’.

Alles lijkt helder bij hem, tot je je afvraagt wat bijvoorbeeld ‘kapitalisme’ is. Het antwoord is simpel: kapitalisme is sociaal onrecht (zie boven). Er hoeft aan Orwells anti-fascisme niet te worden getwijfeld, maar is er ook maar iets van een theorie, van een analyse van het fascisme in zijn essays? (behalve in die waarin hij de analyses en theorieën van Koestler en Borkenau uiteenzet en het blijft uiteraard zijn verdienste dat hij het Britse publiek ook op het belang wees van andere antifascistische auteurs, als Silone en Malraux). Hij leek er maar al te vaak geen besef van te hebben dat de abstracte termen, die hij zo verfoeide, telkens weer in zijn essays de plekken aangeven waar zijn helderheid veranderde in een aanvaarding van het onverklaarde.

Why I write is karakteristiek voor de neiging die Orwell had, niet om in grote woorden, maar om in de simplificatie te vluchten. Hoe globaal is het beeld dat hij schetst van de eerzucht van de schrijver. Deze zou nog graag voor intelligent worden gehouden en over zich horen spreken op een leeftijd dat de ‘gewone’ man die wens al lang zou hebben opgegeven. Maar hoeveel gewone mensen blijken, bij jubilea of bij hun pensioenering, verteerd te zijn geweest door dezelfde verlangens die Orwell schrijvers toedicht?

Schrijvers zijn ijdel, volgens Orwell, daarmee suggererend dat ‘gewone’ mensen dat niet zijn of minder. Maar als met ‘ijdelheid’ de behoefte aan bewondering wordt aangeduid, is het schrijven dan geen riskante bezigheid? Voor je het weet, schrijf je misschien niet meer om het plezier straks over je te horen praten. Misschien zelfs ben je helemaal niet begonnen omdat je zo graag geïnterviewd wil worden voor de televisie, misschien ben je begonnen - hoeveel schrijvers, behalve zij die er geen geheim van maken dat zij geld willen verdienen, kunnen werkelijk zeggen waarom zij begonnen zijn?

Is het niet het kenmerk van een ‘serious writer’ dat de gedachten aan geld of eer tijdens het schrijven steeds verder op de achtergrond raken? Saint-Simon, de onvergelijkelijke getuige van het leven aan het hof in Versailles, is waarschijnlijk de meest productieve van de grote Europese schrijvers geweest. Maar hij heeft zijn werk nooit uitgegeven en ook geen richtlijnen achtergelaten voor een posthume publicatie. De duizenden pagina's van zijn Mémoires die wij nu kennen zijn door louter toeval gespaard gebleven, maar het grootste deel van zijn geschriften moet als verloren worden beschouwd. Over de ijdelheid van Diderot, Constant en Kafka lopen de meningen van wie hen gekend hebben, uiteen. Maar schrijvers die nooit de publicatie hebben meegemaakt van die geschriften waaraan zij tegenwoordig vooral hun roem te danken hebben - kunnen die, zonder veel voorbehoud, van ijdelheid worden beticht?

Het is merkwaardig dat Orwell, die het onvermogen om te geloven als een vergiftiging van de geest beschouwde, zich niet heeft afgevraagd of schrijven soms werd ingegeven door de behoefte vast te stellen wat je gelooft? Op zijn best was hij in elk geval zo'n schrijver, maar er was ook vaak de Orwell, die zichzelf koste wat het kost, als een ‘gewone’ man van ‘gewone’ woorden wenste te beschouwen en die in Why I write de meest oppervlakkige kant van het schrijverschap liet zien.

Het schrijven van een essay of een roman is een jacht op het onbekende. Het is een activiteit die, goed verricht, overwegingen van geld en eer naar de achtergrond dringt, zoals de gastronomisch meest verfijnde jager, heb ik mij laten vertellen, alle gedachten aan tafelgenot vergeet wanneer hij zijn wild op het spoor is gekomen.

Wie een essay schrijft - men denke aan het voorbeeld door de grondlegger van het genre gegeven - is in de eerste plaats in gesprek met zichzelf. Wie ben ik?, wat vind ik?, wat geloof ik? - het zijn vragen die voor de essayist belangrijker zijn dan

1. Bernard Crick, George Orwell: a life (Penguin books)

2. Zie Orwell over James Joyce, in Collected essays, journalism and letters, dl. 1, p. 152.

[p. 60]

het opsporen van feiten ten behoeve van komende generaties, zoals Orwell het zich voorstelde. Ook zijn meest overtuigde tegenstanders hebben erkend dat Montaigne tot de minst ijdele van de schrijvers behoorde. Het liet hem koud welke invloed zijn geschriften zouden uitoefenen. Het was hem liever dat een handvol lezers, goede verstaanders, zou begrijpen dat hij het uiterste had gedaan om zichzelf zonder idealisering aan hen toe te vertrouwen. Montaigne was iemand die zijn waarheid, niet zijn gelijk zocht.

Wie een roman schrijft, staat in elk geval ook in relatie tot anderen. Maar zoals de vraag naar het ‘ik’ in het essay wel zal voeren - alweer, zie de Essais van Montaige - tot de vraag naar de verhouding tot de anderen, zo kan de roman, via de anderen, het inzicht van de schrijver in zichzelf vergroten. Van Montaigne tot Dostojewski en Nietzsche hebben het essay en de roman de figuren opgeleverd, van wie de zelfkennis door de modernste psychologie steeds hoger wordt aangeslagen.

‘You can't ignore Hitler, Mussolini, unemployment, aeroplanes and the radio; you can only pretend to do so, which means lopping off a large chunk of your consciousness’, schreef Orwell in 1936, naar aanleiding van Julien Green^3.. Alsof werkloosheid, kernwapens, de Derde Wereld en de televisie ook niet kunnen dienen om een schrijver tot politiek of economisch dilettantisme te verleiden. Het was goed dat Orwell indie tijd eraan herinnerde dat sindsdien het wereldgebeuren zich niet meer laat wegdenken uit ons leven. Maar het bewustzijn van de schrijver kan ook worden vernauwd door de bedoeling te zwijgen over wat politiek zonder veel betekenis is.

De essayist schaamt er zich niet voor te bekennen wat hij niet weet. De romancier bedenkt de antwoorden voor wat hij niet kan kennen. De essayist en de romancier schrijven vanuit hun eigen onmacht. De onoplosbare problemen, in de eerste plaats ten aanzien van zichzelf, die het leven de schrijver stelt; het raadsel dat de geliefde voor hem vormt; het ongrijpbare in de relaties tussen mensen, tussen mens en tijd, mens en natuur; de onbegrijpelijke dood - dat lijken mij geschikter vertrekpunten voor de ware schrijver dan zijn wens invloed uit te oefenen.

De man die zo'n afschuw had van pretentieus taalgebruik, van jargon en neologismen, maakt in zijn essays bij herhaling misbruik van de term ‘narcissism’. Maar zijn eigen beeld van het schrijverschap is aanzienlijk ‘narcistischer’, want veel meer afhankelijk van de toejuichingen van de wereld, dan dat van bijvoorbeeld Stendhal - van wie Orwell schrijft dat hij ‘zwelgt’ in zijn narcisme, al voegt hij er met enige verbazing aan toe: ‘without ever once giving offence’^4. (en aan zulke kleine correcties herkent men Orwells fameuze waarheidsliefde).

In Why I write is weinig of niets te vinden van de innerlijke drijfveren van het schrijverschap. Er is niets intiems in het beeld dat Orwell van de schrijver geeft. Orwells schrijver heeft geen zintuig voor het onzichtbare. Orwells schrijver lijkt vooral op een auteur van tractaatjes. Behoefte aan het ‘understatement’? Discretie? Plagerij? Behoefte om het mysterie, het religieuze, de metafysica op een afstand te houden?

Het heeft er allemaal zeker mee te maken. En toch geloof ik dat Orwell in Why I write tot op grote hoogte een betrouwbaar beeld van zijn eigen schrijverschap heeft gegeven.

Het is het beeld van Orwell de didacticus en propagandist, de man die geloofde aan de mogelijkheid tot verbetering van de wereld. De onvermoeibare bestrijder van het onmiddellijk aanwijsbare kwaad, de genadeloze polemist. Zijn typisch Britse geloof in rangen en standen - wat niet in strijd is met zijn verlangen naar de afschaffing ervan - maakte hem eerder tot een sociologisch dan tot een psychologisch schrijver. Eerder tot een scherpzinnig verslaggever, een observator, dan tot een subtiel essayist, iemand gewend met ideeën om te gaan.

Als romancier ontbrak het Orwell aan aandacht voor het raadselachtige in het andere individu. Als essayist was Orwell te weinig een schrijver van de dialoog, vooral met zichzelf - en het is die ‘eenstemmigheid’ die zijn essays zo vaak iets ongenuanceerds geeft. Orwells gezichtsveld wordt beperkt door zijn angst voor het onbekende. Door het vooroordeel zich te houden aan wat zichtbaar of tastbaar is, krijgen zijn essays al gauw iets prozaïsch. Hij is zowel te weinig ‘denker’ ala ‘dichter’. Zijn strijd tegen het cliché gaat samen met een naïviteit, een gebrek aan besef van het clichématige karakter van taal.

En toch... Hoe komt het dat je je nu nog kunt voorstellen dat je, rond 1935 in Engeland, van hem zou kunnen hebben gezegd wat hij van Cyril Connolly schreef: ‘de enige boekbespreker die me niet misselijk maakt’?

Het lag minder daaraan dat hij geen ‘vriendjespolitiek’ bedreef in zijn kritieken, dan aan het feit dat hij incorruptibel was in een belangrijker opzicht: hij, die van zijn vooroordelen geen geheim maakte, kon zich op beslissende momenten gewonnen geven, erkennen dat zijn vooroordelen ongelijk hadden (men denke aan zijn bewonderende stukken over Henry Miller).

‘Galsworthy was a bad writer’, schreef Orwell ook nog^5., ‘and some inner trouble, sharpening his sensitiveness, nearly made him into a good one; his discontent healed itself, and he reverted to type.’

Dat is voortreffelijk opgemerkt en geeft aan hoe Orwell zelf gelukkig telkens en telkens weer het dorre schema verscheurde dat hij in Why I write had ontworpen. Gelukkig ook voor de schrijver die hij was, heelde ‘some inner trouble’ bij hem niet, integendeel, het groeide sterk tegen het eind van zijn leven. Hij was niet langer de gevangene van de schijnbare realiteit van deze wereld. Zijn gevoel voor de dubbelzinnigheden van het leven werd er door versterkt. Het is die ‘inner trouble’ - die je ook zijn grote gezondheid kunt noemen - die 1984 zijn grote kracht verleent^6., meer dan zijn politieke inzichten. Niet dat ik deze zou willen onderschatten. Zo behoorde Orwell tot de eerste om te constateren dat het onbegrip van het ware karakter van de Sovjet-Unie een ‘weakness of all left-wing parties’^7. was.

3. Collected essays, dl. 1, p. 281.

4. Collected essays, dl. 1, p. 440.

5. Collected essays, dl. 1, p. 343.

6. Zie Mark Crispin Miller, ‘The fate of 1984’, in 1984 Revisited, uitgegeven door Irving Howe bij Perennial library.

7. Collected essays, dl. 3, p. 450.