Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 21]

Jaap T. Harskamp
‘Down and out’: Orwell in paradoxen

‘... no desease of the imagination is so difficult of cure, as that which is complicated with the dread of guilt.’ (The Road to Wigan Pier)

Onlangs bracht ik een bezoek aan Southwold, een stadje aan de oostkust van Suffolk. Het is een rustig en gracieus plaatsje dat maar via één weg te bereiken is, men ademt er ruimte. De huizen onder de witte vuurtoren zijn statig en in ‘Edwardian’ stijl. Alles suggereert de weelde van rust, de rust van weelde. Sinds het begin van onze eeuw hadden zich hier talloze oudkolonialen gevestigd.

Eric Blair's vader was ambtenaar bij het Opium Departement van het Brits bestuur in Bengalen. Toen Eric vijf jaar oud was keerde de familie naar Engeland terug. Eric arriveerde met zijn moeder en oudere zuster in 1908 (in datzelfde jaar werd er nog een dochter geboren), zijn vader volgde na pensionering in 1911. Na de eerste wereldoorlog vestigden zij zich in Southwold.

In 1930/2 verbleef Eric Blair opnieuw in het ouderlijk huis, werkend aan het manuscript van Down and Out in Paris and London. Zouden er nog mensen in het stadje wonen die zich de jonge schrijver uit die periode konden herinneren? Met die vage vraag in gedachten vertrok ik uit Oost Londen - waar Blair eens zijn afdaling in het ‘ondergrondse’ was begonnen - naar de kust.

Mijn onderzoekje leverde weinig meer op dan enkele onsamenhangende verwijzingen. De avond voor mijn vertrek raakte ik in de ‘Lord Nelson’, een karakteristieke pub die dicht aan zee is gelegen, in gesprek met een bejaarde visser. De man had een imposante grauw-grijze baard, groene rubber laarzen die tot onder de knieën reikten en hij had nagels aan de vingers die in geen jaren geknipt schenen. Hij bleek de geschiedenis van de historische kustlijn door en door te kennen en prees Michiel de Ruyter - die in 1672 voor de kust van Southwold de Slag van Sole Bay had uitgevochten tegen de verenigd Engels-Franse vloot - als een zeeheld.

Een forse man stapte binnen, groette mijn gesprekspartner en keek hem afwachtend aan. Hij drinkt Guinness, maande de visser mij. Ik begreep de toespeling en bestelde een nieuwe ronde.

‘Mag ik u even voorstellen, mijnheer, dit is een Hollander. Michiel, dit is onze burgermeester.’

Ik keek naar een man van rond de vijftig jaar, met strak-ge- spannen bretels over een bollende buik, een rood-aangelopen gelaat. Hij glimlachte vaag in mijn richting en wisselde een knipoog met de visser. Hij onderhield zich kort maar waardig met ons, liet zich nog een glas aanbieden, verontschuldigde zich en zocht ander gezelschap. Prima man, benadrukte de visser.

Hij vertelde mij dat hij zijn hele leven in Southwold gewoond en gewerkt had en de meeste bewoners kende. Ik was nieuwsgierig. Zou hij hem ontmoet hebben?

‘In de jaren dertig heeft hier een schrijver gewerkt, Eric Blair. Zijn ouders woonden in Queen Street en hij is in dit stadje opgegroeid. Hebt u hem misschien ontmoet?’

‘Natuurlijk. Je bedoelt George Orwell. Zijn zuster heeft hier een taartjeswinkel gehad. Prima gebak.’

Voor hem leek daarmee de conversatie afgedaan, het onderwerp scheen hem niet te interesseren. Maar ik drong aan.

‘Hebt u hem gekend, met hem gesproken?’

‘Praten? Nee, dat niet. Orwell liet zich niet kennen. Hij was een eenling, een afzijdige. Hij bemoeide zich met weinig mensen en bleef binnen eigen kring. Als ik mij goed herinnerwas hij huisleraar van één van de rijke families hier. Nee, mij zou hij niet groeten.’

Toen ik de volgende ochtend vroeg vanuit het raam naar de motregen staarde, de tas gepakt, zag ik de burgermeester op zijn fiets voorbijtrappen. Hij reed de poort van Adnams, de plaatselijke bierbrouwerij, binnen om in te klokken.

Een aardige anecdote? Meer dan dat, naar mijn idee. In die periode dat Blair - direct na zijn avonturen in Londen en Parijs - in Southwold verbleef, werkte hij aan het manuscript van zijn eerst gepubliceerde boek en verdiende hij zijn inkomsten als huisleraar van de zonen van een officier bij de I ndische Politie. De koloniale banden bleven sterk in Southwold. Daarnaast begon Blair bijdragen en boekbesprekingen te leveren aan het tijdschrift The Adelphi (onder redactie van Richard Rees).

De anecdote van de visser - een zelfbewust man, een trots beroep - illustreert Blairs onmacht om werkelijke contacten te leggen met een klasse van vakbekwame arbeiders. In de troosteloze wereld van zwervers en daklozen en verschoppelingen had hij de misère gedeeld en zich met de ongelukkigen verbonden gevoeld omdat in het diepst van het diepe aspecten van achtergrond, opvoeding en accent geen enkele rol meer spelen.

Klasse-scheidingen werden (en worden) in Engeland sterk gevoeld en in de kring van geschoolde arbeiders wist Blair zich een buitenstaander, niet tot communicatie in staat. Het is één van de paradoxen in de instelling en het werk van de schrijver. In The Road to Wigan Pier (hoofdstuk 10) beschreef Orwell een situatie waarin het hem onmogelijk bleek om de muur te breken die de klassen van elkaar scheidde. Zijn eigen achtergrond was zo sterk bepaald door de ‘middle class’ dat hij niet kon afdalen tot de mijnwerkers die hij wilde leren kennen. ‘I have got to alter myself so completely that at the end I should hardly be recognizable as the same person.’ Impliciet leest men dat George Orwell nog evenzeer de last en het stempel van het milieu droeg als Eric Blair dat had gedaan. De naam was veranderd, de identiteit ongewijzigd.

Eric Blair was - zoals we zullen zien - een ‘outsider’: op school, in Eton, in Burma. De ondoordringbaarheid van de klasse-scheidingen zoals die door Orwell is geponeerd, schijnt soms een projectie van dat besef buitengesloten te zijn. In The Road to Wigan Pier beschreef Orwell zijn ervaringen opgedaan in het milieu van mijnwerkers in Noord Engeland. Dat milieu vormde de achtergrond voor de meeste romans en verhalen van D.H. Lawrence. Maar ook voor Lawrence - die het milieu van ‘binnen’ uit kende - bleek de scheiding van klassen uiterst scherp. In Lady Chatterley's Lover bijvoorbeeld (hoofdstuk 2) leest men deze passage: ‘Gulf impassable, breach indescribable, such as is perhaps non-existent south of the Trent. But in the Midlands and the industrial North gulf impassable, across which no communication could take place. You stick to your side, I'll stick to mine! A strange denial of the common pulse of humanity.’

In Southwold schreef Eric Blair over een bestaan in de sloppen van Parijs en Londen, maar hij vermeed het contact met de werkende klasse in het stadje aan de zee. Diezelfde tweeslachtigheid in de houding van Blair is aangegeven door Humphrey Dakin (echtgenoot van Erics oudste zuster).

Tegen het einde van 1930 voltooide Blair de eerste versie van het manuscript van Down and Out in Paris and London. Twee uitgevers weigerden het boek. T.S. Eliot, in zijn functie als ‘reader’ voor Faber and Faber, sprak zijn waardering uit voor het werk maar vroeg om uitbreiding van het manuscript dat in druk nog geen honderd pagina's zou tellen.

In de tijd dat Blair die taak op zich nam, verbleef hij in het huis van zijn zwager en zuster in Bramley (nabij Leeds), het hart van het industriële noorden. Dakin was juist een nieuwe baan begonnen na een periode van werkeloosheid toen Eric voor drie maanden bij de familie onderdak vond. In de arbeiderswijk waar Blair verbleef was hij een buitenstaander, een afzijdige. Soms vergezelde hij zijn zwager naar de ‘Cardigan Arms’, een buurtpub van arbeiders. Blair zocht geen contact, koos een hoek en sprak met niemand. Hij was afstandelijk en

[p. 22]

eenzelvig juist in het milieu waarnaar zijn sympathie uitging. Blair maakte gemakkelijker contact met de verstotenen en gehoonden van de wereldsteden dan met de arbeiders van Lancashire.

Diezelfde onmacht tot communicatie komt in The Road to Wigan Pier tot uitdrukking. Het meest opmerkelijke verschil van dit boek met Down and Out in Paris and London is dat in de beschrijving van armoede en massa-werkeloosheid in het noorden van Engeland, van een benadering van het individu geen sprake meer is. Orwell schrijft in algemene termen, hij argumenteert en poneert, maar het werkelijke contact met individuen ontbreekt. Er blijkt een onoverbrugbare kloof tussen de auteur en de mensen die hij wilde leren kennen en beschrijven.

Aan de grond in Londen in de twintiger jaren.

Dat neemt niet weg dat Orwell het lot van de werkeloze indringend heeft beschreven. Zijn kracht lag vooral in het doorbreken van de vooroordelen die hij in het eigen milieu had bespeurd: een zwerver is geen ijdele levensgenieter, een werkeloze zou bovenal willen werken - beiden zijn slachtoffers van economische verhoudingen die hen naar de afgrond hebben gedreven. Ironisch is daarbij dat Blair bewust afstand had genomen van de hierarchische structuur waardoor zijn klasse werd bepaald om in Down and Out te ontdekken dat onder de slaaf-arbeiders in de hotels en de zwervers in de straat het besef van rangen en standen al even sterk leefde.

De aanwezigheid van Eric Blair in het huis legde een zware druk op de familie van Dakin. Hij probeerde Eric aan te sporen om werk te vinden en het schrijven te beperken tot de vrije tijd. Blair echter wenste alleen het schrijverschap, ‘he was determined to be a writer, come what may’ (Encounter, juli 1959).

Afstandelijkheid en koelheid waren aspecten van het karakter van de schrijver, zelfs zijn meest intieme vrienden - Arthur Koestler deed dat bijvoorbeeld - klaagden overOrwells defensieve instelling: hij stond niemand toe hem van nabij te leren kennen. Maar de jonge Blair doorleefde na zijn terugkeer uit Burma een periode van conflict en verwarring die hem in de innerlijke wereld terugwierp. Zijn strijd was die voor het schrijverschap. Down and Out in Paris and London werd primair geschreven met een literaire ambitie. Blair zocht niet de taak van de journalist of de politiek denker, maar hij droomde zich een loopbaan als die van Emile Zola. In deze vroege fase van zijn schrijverschap had hij minder oog voor het ‘sociale vraagstuk’ dan men wel heeft aangenomen. De boodschap in zijn werk was belangrijk, maar het streven naar literair meesterschap domineerde.

De Blairs waren van Schotse afkomst, maar al enkele generaties verbonden met het Brits koloniaal bestuur. Eric werd op 25 juni 1903 in Motihari in Bengalen geboren. Eenmaal terug in Engeland zou hij opgroeien in het benauwde, besloten en snobistische milieu van ex-kolonialen. Men bewaarde er een streng besef van rang, klasse en hiërarchie. Zijn vader was geen hoge ambtenaar geweest en in The Road to Wigan Pier zou Orwell het eigen milieu aanduiden als ‘lower-upper-middle- class’.

In een dergelijke familie leefde men in ‘verborgen’ armoede en onder de druk voortdurend de schijn van voorspoed te moeten ophouden. De droom van de ouders was om de kinderen (tenminste de zoons) naar een public school te zenden. Maar die scholing kostte een fortuin en de ouders van Eric konden de kosten daarvan niet dragen. Hij werd daarom naar een ‘preparatory’ school gezonden (Crossgates) aan de zuidkust van Engeland, een privé-internaat waar hij via uiterst selectieve examens zou moeten proberen een beurs te winnen voor een plaats in een public school. Eric slaagde daarin en won zowel een plaats voor Winchester als Eton. De keuze viel op Eton, de meest geprivilegieerde school in Engeland.

In het essay ‘Such, Such Were the Joys' heeft Orwell verslag gedaan van het harde regime aan een “prep” school. De titel van het essay is ontleend aan Blake's gedicht The Echoing Green’;

‘Such, such were the joys,
When we all, girls and boys,
In our youth time were seen
On the Echoing Green.’

Maar van vreugde voor de jonge Blair bleek weinig. De leerlingen aan het internaat werden behandeld naar status en afkomst en het lagere milieu van waaruit Eric stamde was aanleiding tot vernederingen die hij van leraren en leerlingen moest verdragen. Op de school handhaafde men de gedachte dat het leerproces door lijfstraf bevorderd zou worden (enkele weken geleden sprak de katholieke kerk in Engeland zich uit tegen tuchtingen in de school: we maken voortgang, maar het neemt tijd in beslag). Eric verafschuwde zijn schooljaren, rebelleerde, maar wist zich toch zo aan te passen dat hij de examens glansrijk aflegde.

Anthony West heeft specifieke betekenis gehecht aan Blairs onvermogen zich in zijn jeugd te schikken naar het strikt gereglementeerde regime van de ‘prep’ school. In zijn essay over Orwell - opgenomen in de bundel Principles and Persuasions (1958) - benadrukte de criticus dat de nachtmerrie van Nineteen Eighty-Four een in talloze opzichten infantiel karakter behoudt en een projectie zou zijn van de pijn waaronder de jonge Eric in Crossgates had geleden. De parallel overigens tussen de school en de futuristische staat was niet origineel en schijnt al te zijn getrokken in een radiogesprek dat met de schrijver plaatsvond kort na de publikatie van de roman. Orwell zou daar geantwoord hebben dat de tucht in dergelijke scholen de Engelsman wellicht het meest concrete idee zou verschaffen van de repressie die inherent is aan een totalitair systeem.

Waar dan zou die Engelsman zich een idee van werkelijke democratie kunnen vormen? In de goot, antwoordde Orwell in The Road to Wigan Pier. Onder de zwervers van de achterbuurten had hij de volmaakte maar droevige gelijkheid gevonden: ‘It is a sort of world-within-a-world where everyone is equal, a small squalid democracy - perhaps the nearest thing to a democracy that exists in England’.

Eton was een nieuwe en superieure wereld. Temidden van aristocratische jongeren was de bursaal Blair een uitzondering. De school bereidde de jongelingen voor op leidende functies in de samenleving, in de politiek of geestelijkheid (een loopbaan in het bedrijfsleven werd nog als minderwaardig beschouwd). In de school legde men nadruk op de waarden van hiërarchie, etiquette en wedijver (die zich uitte in een cultus van sport: daaruit is een jargon ontsproten dat men dikwijls zal terugvinden in de kolommen van The Times). Koel-

[p. 23]

heid en gereserveerdheid werden als deugden gezien, men moet nooit tonen wat men is, emoties worden onderdrukt (de passie wordt achter dikke muren uitgeleefd), conformiteit is van meer belang dan individualiteit (het Engelse individualisme uit zich in excentriciteit) - het bestaan achter een masker. Het is nauwelijks verwonderlijk dat de goedkope pers in Engeland geobsedeerd is door het privé, d.i. geheime leven van vooraanstaande figuren. Zelfs de buitengewone voorkeur van de literaire kritiek voor de biografie hangt hiermee samen. Er is iets afstotelijks in het voortdurende gegraaf in leven en verleden van kunstenaars dat dikwijls nauwelijks meer samenhangt met een poging het inzicht in het werk van het ‘slachtoffer’ te verdiepen.

Orwell heeft Eton nooit met de stelligheid afgewezen waarmee dat door sommige andere schrijvers is gedaan. Hij zou naar de school blijven terugzien met een mengeling van afkeer en respect. Afkeer vooral omdat hij zich opnieuw gevangen wist in een ijzeren hiërarchie: de bursalen bevonden zich in een positie van ondergeschiktheid.

In 1922 beëindigde Blair zijn studie in Eton, hij was negentien jaar oud. De school had een stempel op hem gedrukt waarvan hij zich niet of nauwelijks zou kunnen bevrijden. In The Road to Wigan Pier (hoofdstuk 9) zag Orwell terug naar de tijd dat Blair zeventien/achttien jaar oud was. Hij was een snob zoals alleen een public school die kan voorbrengen én een revolutionair. Hij had alle werken van Shaw, Wells en Galsworthy gelezen en deze schrijvers werden in die tijd nog beschouwd als ‘gevaarlijk’ progressief. Hij noemde zich socialist zonder te weten wat het socialisme inhield of zelfs maar te beseffen dat de ‘working class’ uit levende individuen bestond. Zijn ideeën waren aan boeken ontleend, zijn medeleven was gewekt door de lectuur van Jack Londons The People of the Abyss.

Blair ging niet naar de universiteit, maar koos een functie die in het eigen milieu van hem werd verwacht. Hij tekende voor de koloniale politie in Burma. Merkwaardige paradox: de jongeman die op school tot rebellie neigde, die zich tot de literatuur aangetrokken voelde, koos een positie als gezagshandhaver in een tijd dat het koloniaal bestuur door velen niet langer als vanzelfsprekend werd aanvaard.

De keuze is moeilijk te verklaren. Er moet een element van vlucht in die keuze hebben gelegen, de wil te ontsnappen aan een milieu dat hem in toenemende mate benauwde en teleurstelde. De koloniën boden een jongeman nog altijd een voorgevoel van avontuur, een wereld zoals die door Kipling was beschreven (romans die door Blair waren verslonden). Misschien zocht Blair het avontuur om wille van het avontuur, het stoïsch activisme dat talloze Britse auteurs naar de koloniën had gedreven.

De jaren in Burma vielen hem zwaar. De geslotenheid van de Engelse gemeenschap, het rasvooroordeel, de bekrompen instelling en het snobisme van de kolonialen, wekten een intense afkeer. De aard van het werk dat hem was opgedragen, de repressie van de inheemse bevolking, veroorzaakten schuldgevoelens bij hem. In 1927 keerde Blair naar Engeland terug en nam ontslag uit de koloniale dienst.

De Burmaanse jaren zijn beslissend geweest voor de loopbaan van Blair. In Burmese Days heeft Orwell in fictieve vorm verslag gedaan van een koloniale sfeer die hij diep was gaan haten.

Mr. Flory, de hoofdpersoon in deze roman, is in vele opzichten een zelfportret van Blair. Flory verafschuwt een systeem van onderdrukking waarvan hij deel uitmaakt. Zijn landgenoten vrezen slechts de autoriteit over de inheemse bevolking te verliezen en zijn bang dat de vervloekte geest van de democratie ook Burma zal doordringen. Zij beschouwen Flory als een Bolshie (een woord dat weer in het Engelse jargon is teruggekeerd) omdat zijn denkbeelden genuanceerder zijn dan de hunne en omdat hij begrip toont voor de gerechtvaardigde verlangens van de bevolking.

In die wereld van machtswellust, verveling en drankzucht (‘booze as the cement of empire’) was het individuele denken aan de strengste censuur onderhevig. ‘You are free to be a drunkard, an idler, a coward, a backbiter, a fornicator, but you are not free to think for yourself’ (hoofdstuk 5).

Flory trekt zich in zijn eigen wereld terug. Hij haat het systeem, maar mist de vrijheid (en de moed) van kritiek. Flory vlucht in de wereld van boeken (hoofdstuk 5):

‘So he had learned to live inwardly, in books and secret thoughts that could not be uttered... But it is a corrupting thing to live one's real life in secret. One should live with the stream of life, not against it.’

Flory's afkeer van het imperialistisch regime dwong hem tot ‘Innere Emigration’. Eric Blair zelf moet deze innerlijke ontwikkeling hebben doorgemaakt nadat hij begon te twijfelen aan de rechtvaardiging en rechtvaardigheid van het Brits regime in Burma. Hij ging verder. Ideeën begonnen zich te vormen - concrete plannen zelfs - om zich te bevrijden van een maatschappelijke orde die hij als verrot beschouwde en van het milieu waarop die orde steunde.

In The Road to Wigan Pier (hoofdstuk 8) heeft Orwell beschreven in welke geestestoestand Eric Blair uit Burma terugkeerde. Zijn hoofd was vol anarchistische ideeën en hij moest zich bevrijden van de schuld die op hem drukte. Vijf jaar lang had hij deel uitgemaakt van een regime van onderdrukking, om daarvoor te boeten zou hij het lot van de onderdrukte moeten delen. Zonder belangstelling voor socialisme of welke economische theorie dan ook, zocht hij het contact met zwervers en verschoppelingen. Zij waren slachtoffers van het systeem, net zozeer als de inheemsen van Burma dat waren.

Zijn tocht naar de sloppen was in detail voorbereid. De doelstelling van de queeste was deze: ‘how one could sell everything, give everything away, change one's name and start out with no money and nothing but the clothes one stood up in’. Het - irrationele - vermoeden was dat zodra hij tot in het diepste was afgedaald, hij zijn zuiverheid zou terugwinnen, ‘part of my guilt would drop from me’. In de verkenning van de afgrond, van de abyss, zou Blair voor het eerst van een pseudoniem gebruik maken: de zwerver Eric Blair tekende zijn naam als P.S. Burton.

Burtons eerste ervaring met de zelfkant vond plaats in Oost Londen, in het beruchte Limehouse, gelegen langs de Theems (thans een buurt van beter aanzien: woonplaats o.a. van David Owen, de leider van de sociaal-democraten). Een aspect van toneelspelerij is door Orwell in Wigan Pier zelf benadrukt:

‘It meant masquerading and I have no talent for acting... I got hold of the right kind of clothes and dirtied them in appropriate places... One evening, having made ready at a friend's house, I set out and wandered eastward till I landed up at a common lodging-house in Limehouse Causeway.’

Burton verbleef drie dagen in dat huis, wendde zich aan de levensomstandigheden om zich daarna ‘serieus’ op weg te begeven. In die smerige wereld - dat theater - van zwervers onderging Blair een gevoel van bevrijding en avontuur (slot van hoofdstuk 9).

Na de ervaringen in Burma en zijn schuld en schaamte voor de rol die Blair daar had gespeeld, moest hij zich van het eigen milieu ontdoen. Bewust zocht hij het vuil om zich te zuiveren, in verloedering zou hij zich vernieuwen, de onderdrukker moest lot en leven van de vertrapte delen. Maar het avontuur - het woord valt bijna terloops in de retrospectieve, selectieve en gerationaliseerde beschouwing van zijn wijze van handelen in die periode van zwerverschap - speelde stellig een rol voor een jongeman die, zonder politieke overtuiging of expliciet humanitaire beginselen, het schrijverschap ambieerde.

In die periode tussen de terugkomst uit Burma en de publikatie van Down and Out in Paris and London werd Blair innerlijk bewogen door twee vragen. Hoe kon hij zich bevrijden van een drukkend schuldgevoel? Hoe zou hij zich als schrijver kunnen manifesteren?

In The Road to Wigan Pier ligt alle nadruk op de eerste vraag - maar de tweede en kwellende vraag is door Orwell volkomen (bewust?) verwaarloosd. Het schrijverschap was zijn eigen zaak, zonder de wijdere politieke of morele implicaties die hem waren gaan bezighouden. In Wigan Pier heeft de auteur zorgvuldig en gestileerd het ‘ware’ licht willen werpen op zijn ontwikkeling van Blair naar Orwell: dat in het verslag het probleem van de creativiteit volledig is verdrukt, lijkt op zijn minst merkwaardig.

Zou het kunnen dat in de periode dat Orwell aan The Road to Wigan Pier werkte, hij heeft beseft dat de droom van het grote schrijverschap onvervuld zou blijven, dat hem de verbeeldingskracht tekortschoot? Zijn vriend en literair adviseur

[p. 24]

Richard Rees zag weinig toekomst voor Orwell als romanschrijver. Een toon van teleurstelling schijnt in Wigan Pier op te klinken. Orwells aanval op de ‘highbrow’ literatuur van zijn tijd is amusant (hoofdstuk 10) maar niet gerechtvaardigd: ‘The modern English literary world, at any rate the highbrowsection of it, is a sort of poisonous jungle where only weeds can flourish’. Ook in de literaire wereld bleef Orwell - in de tijd dat hij deze woorden neerschreef - een buitenstaander.

Blairs afdaling in het ondergrondse was stellig geen toeval of veroorzaakt door de dwang van omstandigheden (zoals Orwell het doet voorkomen in de beschrijving van zijn ervaringen in Down and Out). Zijn tocht werd bewust ondernomen uit een psychologische noodzaak tot boetedoening èn de wil om ruw en origineel materiaal te verzamelen waarvan hij zich als schrijver zou kunnen bedienen.

Toen hij zijn ervaringen te boek stelde domineerde het streven een verhaal te scheppen, de ambitie van de literator. Het aspect van ‘zuivering’ dat Orwell later zo zou benadrukken komt in het boek niet tot uitdrukking. Daar is een man aan het woord die het schrijverschap begeert, hij klaagt aan, op fragmentarische wijze analyseert hij de wantoestanden die hij heeft geobserveerd en ondergaan, maar bovenal: hij zoekt de rol van verteller. Dat blijkt mede uit de titels die hij voor het manuscript aan zijn uitgever had voorgesteld: Lady Poverty of In Praise of Poverty en vooral: The Confessions of a Dishwasher. De uiteindelijke titel werd door de uitgever, Gollancz, gekozen.

In het voorjaar van 1928 trok Blair naar Parijs. Hij droomde van het schrijverschap en Parijs was de stad voor kunstenaars. Hij leefde van bescheiden middelen op een kamer in de Rue du Pot de Fer, een straatje niet ver verwijderd van de Ecole Normale Supérieure vanwaar de Boulevard St. Germain lopend bereikbaar was. De wijk die hij bewoonde was een kleine wereld van kleur en armoede, van arbeiders, studenten, hoeren, kunstenaars en omlaaggestorte Russische edellieden en officieren. Parijs was nog altijd bevolkt door een horde van Engelse en Amerikaanse artiesten, maar er is geen enkele aanwijzing dat Blair met hen contact zocht (hij meende eens het voorrecht genoten te hebben de rug en hoed van James Joyce te zien, maar was daar niet zeker van). Blair zwoegde aan zijn scheppend werk.

In de inleiding tot de Franse vertaling van Down and Out die op 8 mei 1935 bij Gallimard verscheen onder de titel van La vache enragée, meldde Orwell dat hij in Parijs twee romans had geschreven die beide door uitgevers waren geweigerd en daarna door hem vernietigd.

In Parijs publiceerde Eric Blair - onder eigen naam - enkele artikelen voor het tijdschrift Le progrès civique en een stuk journalistiek werk voor Le monde. Financieel redde hij het niet in Parijs en leed ontberingen. In februari 1929 liep Blair longontsteking op en kwam te liggen in de armenzaal van een ziekenhuis. De weerzinwekkende toestanden daaren de inhumane behandeling zou bij hem een blijvende afkeer voor doktoren wekken (vastgelegd in het bijtende essay ‘How the Poor Die’). Toen hij volledig zonder geld kwam te zitten, moest - of liever: wilde - Blair in Parijs werk vinden. Hij zou in een hotel als bordenwasser, plongeur, worden aangenomen. Na zes weken leende hij geld van een kennis en keerde naar Engeland terug.

Blair begon zijn ervaringen vast te leggen, allereerst over het Londense bestaan van de zwerver Burton. In augustus 1929 had hij een stuk naar The Adelphi gezonden - een tijdschrift met linkse sympathieën - dat in 1931 onder de titel van ‘The Spike’ gepubliceerd zou worden. In gewijzigde vorm vond dit stuk een plaats in Down and Out. De invloed van Jack London valt onmiddellijk op: in The People of the Abyss komt een hoofdstuk onder dezelfde titel voor.

Voor de New Statesman and Nation (3 september 1932) beschreef Blair de schadalige toestanden die hij had waargenomen in een ‘casual ward’, een slaapgelegenheid voor zwervers waarin de mensen van vrijwel al hun burgerrechten waren beroofd. Blair schreef weliswaar voor een overwegend linksgeoriënteerd publiek, maar van een persoonlijke band met het socialisme was nog geen sprake. Hij noemde zich in die tijd een ‘Tory-anarchist’.

Orwells eerste boek verscheen in januari 1933 nadat Gollancz enkele veranderingen in het manuscript had geëist. Het onderwerp van de schrijver was in zekere opzichten ‘gevaarlijk’ en de uitgever wilde namen gewijzigd zien en scheld- en vloekwoorden gematigd. De censuur in Engeland was nog uitermate repressief.

De meeste veranderingen zouden plaatsvinden in het hoofdstuk (32) waar de schrijver aandacht besteedt aan het Londens slang. Ongetwijfeld bewonderde Orwell de vitaliteit van een jargon waarmee hij nooit tevoren in contact was gekomen, maar hij deed ook een poging om de lezers - die hij grotendeels uit net eigen milieu zou trekken - door verbale ruwheid voor de schenen te schoppen. Talloze woorden zijn uit de tekst verwijderd en door een streepje vervangen.

Aan de Penguin uitgave van Down and Out is door Gollancz een naschrift toegevoegd. Het manuscript en de drukproeven waren verloren gegaan en de originele tekst kon daardoor niet meer achterhaald worden. Had de uitgever in 1933 de volledige tekst gedrukt, dan zou hij zonder twijfel in moeilijkheden zijn geraakt. Gollancz citeert een strofe van een gedicht, een waarschuwing aan schrijvers, dat in de jaren dertig in literaire kringen gewaardeerd werd. De tekst is van Gerald Gould:

‘... Once aboard the lugger
Straight from the quarter-deck the fiat falls:
You may say bloody but not say bugger,
You may say bottom but not say balls.’

Zelfs van de geruchtmakende wijze waarop de censuur het werk van D.H. Lawrence enkele jaren tevoren had onderdrukt, scheen men in Engeland nog weinig te hebben geleerd.

Het taalgebruik van Orwell is in zijn eerste boek niet vrij van tweeslachtigheid. In algemene termen heeft hij het milieu dat hij wilde schilderen stilistisch bekwaam weten te treffen, maar er zijn momenten dat de pen in de hand van de Etonian geglipt schijnt. Zij die een scherp oog - of beter: een gevoelig oor - voor het gebruik van Engels hebben, zullen zich storen aan het frekwente gebruik van het woord beastly (een woord dat de public school verraadt en dat men zal aantreffen in Agatha Christie's beschrijvingen van aristocratische kringen of in de wijze waarop de Brangwen meisjes in Lawrence's Women in Love gilletjes slaken).

Als de ik van het verhaal een ‘casual ward’ binnenkomt en bemerkt dat de zwervers daar gedwongen zijn op de grond te slapen, dan ontsnapt hem een kreet waarvoor geen enkele Etonian zich zou schamen: ‘But I say, damn it, where are the beds’ (hoofdstuk 27).

In het voorafgaande hoofdstuk beschrijft Orwell een liefdadige instelling waar zwervers en daklozen een kop thee en een broodje uitgereikt krijgen, indien zij het kunnen opbrengen naar een lange preek te luisteren. De mannen, koud en hongerig, ondergaan de strafoefening lijdzaam maar tonen geen enkele dankbaarheid voor de gift. De ik identificeert zich met zijn makkers, maar de wijze waarop hij de ervaring verhaalt is paradoxaal:

‘And yet it was excellent tea, as different from coffee shop tea as good Bordeaux is from the muck called colonial claret... so in fairness we ought to have been grateful - still, we were not.’

Wat Orwell op zijn tocht scherp blijkt te hebben ingezien, is dat de behoeftige zijn weldoener een diepe haat toedraagt.

In Down and Out in Paris and London maakte Eric Blair voor het eerst gebruik van het pseudoniem George Orwell. Het weinige werk dat hij tevoren had gepubliceerd, was onder zijn eigen naam verschenen. De Orwell is een rustiek riviertje dat door Suffolk stroomt. Hij koos voor George omdat hij de Engelse connotatie van die naam boven een Schotse verkoos (er is in Engeland een merkwaardig snobisme verbonden aan een Schotse afkomst, men wijst graag op het Schotse bloed dat door de aderen stroomt, al is het maar een druppel).

Waarom maakte Eric Blair van een pseudoniem gebruik? Aan zijn uitgever verschafte hij een louter praktische reden. Hij bleek zelf allerminst met zijn boek ingenomen en vreesde dat het werk zou mislukken. Mocht het door de critici worden vernietigd, dan zou zijn eigen naam voor het journalistieke werk onaangetast blijven.

Daarnaast was er de familie. De schrijver wilde ongetwijfeld moeilijkheden met en voor de familie uit de weg gaan omdat het onderwerp van zijn boek in bepaalde kringen als schok-

[p. 25]

kend zou worden ervaren. Een opleiding in Eton legt een zware druk op de schouders van een jongeman, de verwachtingen van hem zijn hoog gespannen (en corresponderen met de kosten van de opleiding). Toen Blair uit Burma was teruggekeerd en zijn ouders meedeelde dat hij ontslag had genomen, waren zij diep geschokt. Hij had een zekere en respectabele loopbaan opgegeven voor de gril van het schrijverschap. Na de publikatie van zijn boek - de herinneringen zijn van Avril, Erics jongere zuster - zou hij zijn moeder hebben verteld een pseudoniem te gebruiken om de familienaam niet in opspraak te brengen.

Deze praktische overwegingen zouden door Orwell in The Road to Wigan Pier tot een fundamenteel denkbeeld gerationaliseerd worden. Na zijn terugkeer uit Burma wilde hij volledig breken met het eigen milieu, met zijn achtergrond en zijn bevoorrechte positie. Eric Blair was in Burma gestorven en George Orwell was - dankzij de avonturen van Burton in Londen en Parijs - opgestaan.

Victor Gollancz, Orwell's eerste uitgever.

Aan Gollancz gaf hij vier mogelijke schuilnamen en liet de keuze aan de uitgever over: P.S. Burton, Kenneth Miles, George Orwell en H. Lewis Allways. Gollancz herdoopte Blair tot Orwell en verschafte het boek zijn titel. De schrijver die een nieuwe identiteit zocht waarmee hij zich van het verleden wilde bevrijden, toonde een vreemde disinteresse voor de naam waarmee hij de aandacht van de wereld zou trekken.

Orwells eerste boek valt in twee helften uiteen, het Parijse deel verschilt sterk in sfeer van het Londen dat door hem is beschreven. Dat laatste deel is minder avontuurlijk, er ‘gebeurt’ minder, de toon is somberder. De bitterheid waarmee Orwell de wantoestanden in en de Victoriaanse hypocrisie van de filantropische instellingen in Londen beschrijft, verschilt in geen enkel opzicht van Jack Londons sombere verhaal van zijn belevenissen in de East End. Sinds 1902 waren de sociale voorwaarden nauwelijks verbeterd en de economische crisis had velen naar de rand van de afgrond geduwd.

Parijs is een andere wereld. Waren de straten voor de zwerver in Londen een straf, zijn lotgenoot in Parijs vond er genoeg leven en licht en avontuur. De zwerver Burton moet het bestaan in eigen land als oneindig veel moeilijker hebben ervaren als dat in Parijs. In Parijs werd men niet voortdurend gegeseld door de zweep van het moralisme. De verschillen tussen beide zullen in dat opzicht reëel genoeg geweest zijn, maar de werkelijke oorzaak van de scherpe tegenstelling in de beide delen van Down and Out is een literaire.

Welk beeld had Blair van Parijs? Voor hem was Parijs de stad van de literatuur. Hij trok naar de stad omdat hij aspiraties als literator had, hij bewonderde Zola en was vertrouwd met het werk van Baudelaire en Proust. Hij wilde de cultuurstad van binnen uit leren kennen (het is veelzeggend dat in het werk van de afstandelijke schrijver de frase ‘van binnen uit leren kennen’ zo dikwijls terugkeert).

In het intellectueel isolement waaronder hij in Burma leed, moet Blair de gedachte aan een verblijf in Parijs hebben gecultiveerd. In een wat karikaturale vorm heeft Orwell in Burmese Days die droom verwoord. In die passage richt Flory zich tot Elizabeth Lackersteen, een jongedame die vanuit Parijs - haar moeder had er een studio aan Montparnasse - in Burma is gearriveerd (hoofdstuk 6):

‘Paris! Have you really lived in Paris? ... I've never seen it. But, good Lord, how I've imagined it! Paris - it's all a kind of jumble of pictures in my mind; cafés and boulevards and artist's studios and Villon and Baudelaire and Maupassant all mixed up together. You don't know how the names of those European towns sound to us, out here. And did you really live in Paris? Sitting in cafés with foreign art students, drinking white wine and talking about Marcel Proust?’

De passage zelf geeft de naïeve bewondering aan waarmee Flory naar de cultuurstad verwijst. Voor de jonge Eric Blair moet Parijs een soortgelijke aantrekkingskracht gehad hebben, ook al waren de gloriejaren van Zola en Villiers en Mallarmé voorbij.

Het beeld dat Blair van Parijs had, was door de literatuur gevoed. In de eerste decennia van de twintigste eeuw was de Engelse belangstelling voor de Franse cultuur sterk toegenomen. Het idee van de ‘splendid isolation’ werd verdrongen door een diepgaande Europese gezindheid. Indien Engeland ooit heeft deel uitgemaakt van een waarachtig intellectuele Europese gemeenschap, dan is het voor en tijdens de eerste wereldoorlog geweest. In de jaren tussen 1900 en 1920 beleefden schrijvers als Hugo, Balzac, Anatole France, Daudet, e.a., een overweldigend succes in Engeland.

Rond 1890 staken de eerste francofielen het Kanaal over. Het woord ‘French’ impliceerde voor hen kunst en cultuur, avant-garde en vernieuwing. In de kritische geschriften benadrukte men de tegenstelling tussen Londen en Parijs: snobisme, academisme, afstandelijkheid, ernst, pose en moralisme werden gesteld tegenover straatleven, natuurlijkheid, individualisme, sensualisme, paganisme en artistieke vrijheid. De Engelse kunstenaars trokken naar Parijs om zich uit te leven in de cabarets artistiques en om te leren van de vernieuwingen die de kunstwereld bijna dagelijks in oproer schenen te brengen.

Ook de Bloomsbury-groep, Lytton Strachey, Clive Bell, Roger Fry, Virginia Woolf, e.a., was sterk Frans georiënteerd. In de tijd dat Blair naar Parijs trok, leefde de legende van het artistieke Parijs nog onder de Engelse intelligentsia, ook al was de werkelijke situatie veel minder aantrekkelijk geworden (een realistisch beeld van Parijs werd door Orwell gegeven in zijn essay ‘Inside the Whale’).

Blair zocht het Parijs van de grote romanschrijvers. De eerste zin van Down and Out in Paris and London bepaalt de sfeer: ‘The Rue du Coq d'Or, Paris, seven in the morning’ - dit is welhaast de stereotype wijze waarop Balzac of Zola een verhaal zouden beginnen.

Het Parijse deel van Orwells eerste boek is het meest literaire en er zijn daar diverse invloeden aan te wijzen. De taferelen van straat- en kroegleven schijnen gekleurd door Murgers Vie de Bohème. Het mooie verhaal van Roucolle, de gierige geldschraper, is regelrecht aan Balzac ontleend. Boris, de verdwaalde Rus en leidend persoon in het eerste deel van het boek, herinnert aan de verbeeldingswereld van Jacques Deval.

Een van de meest opmerkelijke en literaire karakters in Parijs is Charlie. Deze eigentijdse en vulgaire Axel vertelt zijn verhaal in het tweede hoofdstuk van het boek. Daarmee is overigens de structuur van Down and Out getypeerd: de auteur introduceert zijn meer of minder schilderachtige karakters en zij vertellen hun verhaal - een techniek zo oud als de Duizend en één nacht (in één van de verhalen doolt kalief Haroen al Raschid daar onopgemerkt als zwerver verkleed door de sloppenbuurt).

Uit Charlie's verhaal blijkt hoe gevoelig Blair was geweest voor de invloeden van symbolisme en decandentie die sinds 1890 werkzaam waren geweest. Charlie's relaas ademt de sfeer van Villiers' Axel en zou kunnen wedijveren met talloze geschriften uit de periode van het ‘f in-de-siècle’.

Charlie beschrijft een avond die hij als het hoogtepunt van zijn sombere bestaan had beschouwd. Hij had geld van zijn

[p. 26]

broer gestolen om een nacht in een bordeel te vieren. Het bordeel was een rood paleis (men denkt aan Bordewijk):

‘Red carpets on the floor, red papers on the walls, red plush on the chairs, even the ceiling red; red everywhere red, burning into the eyes. It was a heavy stifling red, as though the lights were shining through bowls of blood.’

Zelfs het kind-hoertje waarop Charlie zijn lusten botviert, was in rood gehuld.

Deze atmosfeer behoort volledig tot de Parijse decadentie. In Huysmans' A rebours komt een befaamde scène voor waarin Des Esseintes zijn vrienden een maaltijd aanbiedt. Het interieur van de kamer is volledig zwart gemaakt en het eten wordt er opgediend door naakte negerinnen.

In de tijd dat Eric Blair het manuscript van Down and Out voorbereidde, leefde hij in een literaire wereld. Voor The Adelphi besprak hij boeken, geen sociologische of politieke studies, maar werken van en over Melville, Pope, Carlyle en Priestley. Hij zocht vertaalwerk en de boeken die hij aan uitgevers voorstelde stamden uit de Frans naturalistisch-deca- dente sfeer: Jacques Roberti's A la belle de nuit bijvoorbeeld (het sombere levensverhaal van een prostituée, in de stijl van Emile Zola), of Huysmans' Sainte Lydwine de Schiedam.

Men heeft Orwells eerste boek op éen lijn gesteld met The Road to Wigan Pier. Beide werken zijn als documentaires geclassificeerd. Orwells werkzaamheden zouden overeenkomst tonen met het werk van een sociograaf. Hij deelde het bestaan met zwervers en werklozen, hij leefde als en met hen, hij interviewde, raadpleegde statistieken, vergeleek inkomsten, enz. In die benadering had Orwell voorgangers gehad in schrijvers als Defoe, Corbett en Jack London.

Deze observatie is geldig voor Wigan Pier maar niet voor Down and Out. Wat wij in Orwells beschouwingen over de armoede missen, schreef de socioloog Th.J. Hooning in zijn studie over Orwell, George Orwell in zijn tijd (1958), is een analyse van het verschijnsel als element van de sociale structuur. Daar mogen we blij om zijn. Orwells eerste boek is krachtig gebleven, juist omdat hij het nauwelijks heeft gewaagd de taak van de sociograaf op zich te nemen. Hij bleef verteller, literator. Daar waar hij van de vertelstructuur afwijkt, is het boek weinig overtuigend. Zijn verklaringen grijpen nog terug naar wat Popper eens omschreef als de ‘samenzweringstheorie’: de zelfkant wordt in stand gehouden door de bewuste en sinistere motieven van een kleine groep van bevoorrechten die de eigen positie wil beschermen.

In Down and Out bespeurt men de ambivalente houding van een jong schrijver die niet zeker is van zijn doelstellingen. Zijn ambitie was literair, hij wilde een goed verhaal vertellen (en was daartoe in staat), maar hij voorvoelde dat de sociale wantoestanden die hij had aanschouwd een diepere politieke betrokkenheid van hem zouden eisen. Hij had een scherp oog voor de sociaal-psychologische effecten van de ellende die hij had gezien, maar miste het wijdere politieke kader waarbinnen hij zijn ervaringen zou kunnen plaatsen. Vandaar ook het weifelende slot van zijn boek, waarin Orwell zelf een zeker ongenoegen uitspreekt over de wijze waarop hij te werk is gegaan. De voorlaatste alinea toont zowel de scherpe kloof die hem scheidt van de karakters die hij heeft beschreven als de wil om een dieper inzicht te verwerven in de sociale verhoudingen die hen naar de zelfkant hadden gedreven. Dat Orwell de weg van het politieke engagement zou kiezen, ligt in de laatste pagina van Down and Out besloten. Twijfel aan het eigen talent als romanschrijver, zou hem definitief die weg doen inslaan.