Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 13]

Maung Htin Aung
Orwell in Birma

In de lange geschiedenis van de Engels-Birmaanse betrekkingen, die in 1752 begonnen toen de eerste Britse gezant van de East India Company stijfjes in zijn uniform voor de Birmaanse koning knielde en in 1948 eidigden toen de laatste Britse gouverneur van Birma het land vanaf een oorlogsschip dat langzaam de haven van Rangoon uitvoer vaarwel zwaaide, was de donkerste periode (afgezien uiteraard van de feitelijke oorlogsjaren, namelijk 1824-1826, 1852 en 1885) die van 1919, toen de Indiase Regerings Wet werd aangenomen, tot 1930, toen er een boerenopstand tegen de Britse overheersing uitbrak. Voor 1919 waren de Engelsen en Birmanen vrienden en na 1930 waren ze politieke tegenstanders; maar in die donkere periode van 1919 tot 1930 waren ze bittere vijanden met een diepe verachting voor elkaar. George Orwell, toen nog bekend als Eric Arthur Blair, woonde en werkte in die hachelijke periode in Birma en zijn Burmese Days, voor het eerst gepubliceerd in 1934, is vermomd als roman een waardevol historisch document, want het boek geeft een levendig beeld van de spanningen die in Birma heersten, en van de wederzijdse achterdocht, wanhoop en af keer die de Engels-Birmaanse betrekkingen als direct gevolg van de Indiase Regerings Wet, die een eind aan de reeks hervormingen in Birma maakte, vertroebelden. Orwell beschouwde het boek zelf als een documentaire, zoals blijkt uit een brief die hij in 1946 aan F. Tennyson Jesse schreef, een sentimentele romanschrijfster uit de Birmaanse literaire wereld:

‘In uw boek zegt u niets over de economische uitbuiting van uw land... en hoewel u er wel melding van maakt, verzacht u het sociale wangedrag van de Britten en de wrijvingen die dat tijdens een lange periode veroorzaakte... We hebben Birma beter behandeld dan we andere landen behandeld hebben, maar over het algemeen is het een onverkwikkelijke geschiedenis... Heeft u mijn roman over Birma (Burmese Days) gelezen? Ik moet zeggen dat het in sommige opzichten niet helemaal eerlijk en in de details soms onnauwkeurig is, maar voor het grootste deel is het zonder meer een verslag van wat ik gezien heb.’

Eric Arthur Blair was nog zeer jong toen hij zich op 27 november 1922 in Rangoon voor een functie bij de Indian Imperial Police meldde, want hij was toen net negentien jaar. De Indian Imperial Police stond kwa rang en status net onder de Indian Civil Service, maar om bij de Indian Civil Service te kunnen komen, had Blair drie jaar in Cambridge moeten studeren om er een graad te behalen en daarna had hij nog een jaar moeten wachten om zich op het vergelijkende examen voor te bereiden. Net als een op proef aangestelde nieuweling bij de ICS had ook een nieuweling bij de Imperial Police het voorrecht zelf te kiezen in welke Indiase provincie hij gestationeerd wilde worden, en Blair koos Birma, dat in die dagen een provincie van het Indiase Keizerrijk was, ongetwijfeld omdat, zoals hij dat in een tweede brief aan juffrouw Tennyson Jesse uitdrukt: ‘Ik met dit land een familieband heb die zich over drie generaties uitstrekt. Mijn grootmoeder woonde veertig jaar in Birma.’

Toen hij in Rangoon aankwam, moet Blair ervan gedroomd hebben een ‘wereldrijkstichter’ te worden en verheugde hij zich op jaren van hard werken temidden van het ‘eenvoudige en vriendelijke Birmaanse volk in het prachtige land Birma’. Hierbij dacht hij ongetwijfeld aan Kiplings ‘Mandalay’ en met name aan de volgende regels:

By the old Moulmein Pagoda, lookin eastward to the sea, There's a Burma girl a-settin', and I know she thinks o' me; For the wind is in the palm-trees, and the temple-bells they say:
‘Come you back, you British soldier; come you back to Mandalay!’

Officieren van de keizerlijke politie in Birma. Mandalay, 1923. Orwell derde van rechts staand.

Maar toen hij naar de politieschool in Mandalay werd overgeplaatst en in de Gouden Stad aankwam, trof hij de tempels er duister en stil, en de stad gespannen, omdat in de voorafgaande maand een Keizerlijke politieagent bij een gevecht met een met messen zwaaiende monnik zijn neus had verloren. Wat was er met de zachtaardige en vrome monniken gebeurd waar hij zoveel over had gelezen? Trouwens, waar waren de bekoorlijke Birmaanse meisjes? Ze liepen over de markten en door de straten, schreeuwden leuzen tegen de Britse regering en wierpen met minachtende gebaren hun schildpadkammen weg, want het Birmaanse woord voor ‘schildpad’ was gelijk aan het Birmaanse woord voor ‘Engels’. Net als de prins uit het Birmaanse sprookje die er opeens achterkomt dat de lieftallige maagd in zijn armen in werkelijkheid een vermomde menseneetster is, moet Blair geschrokken en vol afschuw voor Birma en de Birmanen zijn teruggedeinsd. Hij moet kwaad op zichzelf zijn geweest, op de boeken over Birma die hij had gelezen en ook op het Birmaanse volk. Derhalve stelde hij zich in zijn roman Burmese Days ten doel het conventionele beeld van Birma als een groen en plezierig land, en van de Birmanen als een vriendelijk, onbezorgd en naïef volk, te vernietigen. De sleutel tot de stemming van de roman steekt in het citaat uit As You Like It, dat op de titelpagina is afgedrukt:

... this desert inaccessible,
Under the shade of melancholy boughs.

Door de hele roman heen benadrukt Orwell de lelijkheid van het Birmaanse landschap, het afstotende uiterlijk van de Birmaanse mannen en vrouwen, en de laagheid van hun karakters. Om een voorbeeld te geven: bij de beschrijving van de Birmaanse dans, die door Engelse schrijvers en kunstenaars als elegant en geraffineerd werd geroemd, legde Orwell opzettelijk het accent op de potsierlijke elementen ervan. Ondanks zichzelf hield hij toch van het Birmaanse Land en hij voerde een wanhopige strijd om aan haar verleidelijke omhelzing te ontsnappen. Zo bekent hij in The Road to Wigan Pier. ‘Ik heb gemerkt dat iets wat me aanvankelijk uitermate raar voorkomt me over het algemeen uiteindelijk fascineert, zelfs al blijf ik het verafschuwen. Het landschap van Birma, dat me toen ik er vertoefde zo'n afschuw inboezemde dat het de omvang van een nachtmerrie aannam, bleef achteraf zo door mijn hoofd spoken dat ik gedwongen was er een roman over te schrijven om het van me af te kunnen zetten.’ In hetzelfde boek geeft hij eveneens toe dat hij zich door de gratie van hun lichamen en hun ongedwongen, vriendelijke omgang tot het Birmaanse volk aangetrokken voelde. Op latere leeftijd zag Orwell dan ook in dat het een fout van de Engelsen was om zo'n romantische kijk op Birma en het Birmaanse volk te hebben, en dit was ook de reden waarom hij het zo hevig oneens was met sentimentele romanschrijfsters als Tennyson Jesse. Niettemin deelde hij in de eerste jaren van zijn aanstelling als Engels ambtenaar in Birma de opvattingen en anti-Birmaanse vooroordelen van zijn tijdgenoten. Pas tegen het eind werd hij zich

[p. 14]

bewust van de aspiraties van de Birmaanse nationalisten en begon hij zijn positie ‘als een radertje in de imperialistische machinerie’ te haten, waarop hij in 1927 zijn ontslag nam.

Zoals Orwell in Burmese Days schrijft, bestond daar in zijn tijd een muur van rascistische vooroordelen, die harder dan graniet tussen de Engelse en Birmaanse ambtenaren was opgetrokken. Maar deze muur was recent en nog maar een paar maanden oud toen de jonge Blair erop stuitte. Er kan geen twijfel over bestaan dat de Birmanen in het begin, al waren ze gebelgd over de Engelse overheersing, de Engelse ambtenaren als individuen wel mochten, en de Engelsen vonden op hun beurt het land en de bevolking aantrekkelijk; Kipling vertolkte in ‘Mandalay’ zuiver de mening van zijn tijdgenoten. Na een verblijf in de dichtbevolkte en droge landstreken van India, troffen ze in Birma een ‘groener en frisser land’ en na hun ervaringen met de strenge beperkingen van het kastenstelsel en de godsdienstige druk die Hindoes en Moslims op de Indiase samenleving uitoefenden, waren de Engelse ambtenaren verrast en verheugd over de open en bijna klassenloze aard van de Birmaanse samenleving met zijn eeuwenoude eerbied voor de waardigheid van het individu en de gelijkheid van alle mannen en vrouwen. Zelfs de trotse veroveraar van Ava, lord Dufferin, verheerlijkte, hoewel hij bij zijn staatsbezoek aan Mandalay in 1886 door de Birmanen met duistere blikken werd ontvangen, in een brief aan een vriend in Engeland de gratie, bekoorlijkheid en vrijheid van de Birmaanse vrouwen. Deze vroege Engelse ambtenaren gingen vrijelijk als sociaal gelijken met de Birmanen om. Ze leerden de Birmaanse taal en kwamen al spoedig tot begrip en waardering voor de Birmaanse zeden, gewoonten en opvattingen. Er vond zelfs een aantal huwelijken tussen Engelse ambtenaren en Birmaanse vrouwen plaats. Maar in de tijd van Blair was er een eind aan deze verbroedering gekomen, geen fatsoenlijke Birmaanse vrouw zou zich nog met een Engelse ambtenaar inlaten en de Engelse ambtenaren waren van hun kant niet in een vriendschap met Birmanen, mannen noch vrouwen, geïnteresseerd. Zo waren er alleen nog schunnige verhoudingen mogelijk, zoals die in Burmese Days tussen de held en zijn dienstbode-maïtresse.

De reden voor deze veranderde houding van de Engelse ambtenaren ten opzichte van het Birmaanse volk was hun ergernis over het feit dat zo'n vriendelijk en eenvoudig volk het in zijn hoofd durfde halen van politieke vrijheid te dromen. De jonge Blair was het hier in 1922 zeer waarschijnlijk mee eens, maar niet de Orwell die in Burmese Days als volgt over de assistent-resident schrijft: ‘De heer Macgregor verstijfde bij het woord “nikker”, dat in India een negatieve klank heeft. Hij had geen vooroordelen jegens oosterlingen; integendeel, hij was dol op ze. Zolang hun maar geen vrijheid werd gegeven, vond hij hen het vriendelijkste volk ter wereld.’

Toen in 1885 als gevolg van de derde Engels-Birmaanse oorlog heel Birma onder Engelse heerschappij kwam, mochten de Birmanen, hoewel ze nog van de klap wankelden, verwachten dat hun land een protectoraat of een aparte kolonie met een eigen identiteit zou worden. Daarom waren ze ontsteld en voelden ze zich diep beledigd toen de Britten Birma tot een provincie van India maakten. In menig afgelegen dorp kwamen de eenvoudige boeren in opstand, hoewel ze, omdat ze slechts met zwaarden en stokken bewapend waren, makkelijk gepakt en opgehangen konden worden. Maar in de steden was de bevolking bereid de Engelse opvoeding en het Engelse liberalisme een kans te geven en ze stuurden hun zonen en dochters naar de regeringsscholen, vervolgens naar het Rangoon College en ten slotte naar de Inns of Court, waar ze tot advocaat werden opgeleid. Deze jonge advocaten kwamen met bewondering voor de Britse democratische instellingen terug naar Birma. Terwijl ze Engeland trouw bleven, hoopten ze met hun werk tenminste een kleine mate van politieke vrijheid te kunnen bewerkstelligen. Maar toen de Montagu- Chelmsford commissie werd benoemd, bleek dat Birma, hoewel het een provincie van India was, door de commissie buiten beschouwing zou worden gelaten. In hun wanhoop zonden de jonge Birmaanse liberalen ijlings een onofficiële delegatie naar Delhi. Edwin Montagu vermeldt in zijn verslag dat de Birmaanse afgevaardigden in hun kleurrijke kleding buitengewoon hoffelijk en charmant waren, maar hij adviseert niet dat het stelsel van hervormingen dat aan de rest van India wordt toegestaan ook voor Birma moet gelden. Dus toen het Parlement van Westminster de Indiase Regerings Wet van 1919 aannam, viel Birma er buiten.

In Birma stak een storm van protesten op, resulterend in een boycot van alle Engelse goederen. Jonge boeddhistische monniken betraden voor het eerst in de Birmaanse geschiedenis de politieke arena en liepen met kleine rottingen rond om iedereen die ze op het gebruik van Engelse produkten betrapten, een pak ransel te geven. Toen kreeg in 1920 het Rangoon College de status van een volwaardige universiteit. Op papier zou de nieuwe universiteit een internaat worden naar het voorbeeld van Oxford en Cambridge. Maar voor de nationalisten scheen de werkelijke bedoeling duidelijk: de regering was vastbesloten te voorkomen dat de Universiteit van Rangoon een tweede Calcutta zou worden met losgeslagen studenten die om politieke rechten en hervormingen roepen, en in plaats van de universiteit in de voorgenomen instelling te veranderen zou er geen liberaal onderwijs worden gegeven, maar zou de Birmaanse jeugd er discipline, gehoorzaamheid en trouw worden bijgebracht. Het gevolg was een staking door de studenten aan de nieuwe universiteit, die al spoedig op alle scholen oversloeg en tot een landelijke beweging voor politieke vrijheid uitgroeide. Er werden massaal studenten van verder onderwijs uitgesloten, ouders die toevallig in overheidsdienst waren, werden streng berispt wegens het niet in de hand houden van hun zonen en dochters, en de regering speelde zelfs met de gedachte de hulp van het leger in te roepen om de stakende studenten in de schoolbanken terug te drijven. Maar de nationalistische koorts hield onverminderd aan en de regering zag zich al spoedig gedwongen concessies te doen, alle uitsluitingen ongedaan te maken en de Universiteit Wet te wijzigen. De staking werd beëindigd, maar veel van de stakende leerlingen weigerden naar de regeringsscholen terug te gaan en voor hen werden in het hele land particuliere scholen, onder de naam Nationale Scholen, opgericht. Ook werd er een Nationale Universiteit gesticht, maar omdat de geldmiddelen ontbraken om met de Universiteit van Rangoon te kunnen concurreren, kwijnde deze alweer snel weg.

In ‘Shooting an Elephant’ en Burmese Days beschrijft Orwell hoe de ‘grinnikende gele gezichten’ van jonge Birmaanse studenten iedere Engelsman spottend aankijken; de Engelse ambtenaren hebben de Birmaanse jongens en meisjes hun deelname aan de grote nationale staking van 1920 duidelijk nooit vergeven. In Burmese Days haat Ellis, een van de hoofdpersonen, alle gekleurde mensen, vooral de Birmanen. Op een dag passeert hij een groep Birmaanse jongens die hem naar het schijnt uitlachen en bespotten. Hij wordt kwaad, slaat een van de jongens met zijn wandelstok en brengt hem een verwonding toe die de jongen indirect blind maakt. De andere jongens gaan met keien en bakstenen tot de aanval over, maar Ellis ontsnapt in het heiligdom van zijn kantoor. Dit incident is gebaseerd op een persoonlijke ervaring van Blair. Het gebeurde in november 1924. Ik was een eerstejaarsstudent aan de Universiteit van Rangoon en Blair deed dienst in een klein stadje aan de andere kant van de rivier niet ver van Rangoon. Op een middag om een uur of vier toen het voorstadstation Pagoda Road krioelde van de schoolkinderen en studenten, kwam Blair de trap af om de trein naar het Mission Road station te nemen waar zich de exclusieve Gymkhana Club in de buurt bevond. Een van de jongens die met zijn vrienden aan het stoeien was, botste per ongeluk tegen de lange, magere Engelsman op, die een lelijke val van de trap maakte. Blair was woedend en hief de zware wandelstok die hij bij zich had op om de jongen op zijn hoofd te slaan, maar hij wist zich te beheersen en sloeg hem op zijn rug. De jongens protesteerden en een paar studenten, waaronder ook ik, omringden de kwade Engelsman. Al waren we dan studenten, veel ouder dan de schoolkinderen waren we niet, want de toelatingsleeftijd voor de universiteit was zestien. De trein reed binnen en Blair stapte in een eersteklascoupé. Maar anders dan in India zijn eersteklaswagons nooit voor inlanders verboden en enkele van ons hadden eersteklaskaartjes. Het bekvechten tussen Blair en de studenten werd voortgezet. Gelukkig bereikte de trein zonder verdere ongelukken het Mission Road station en Blair stapte de trein uit. Hij moet vaak hebben nagedacht over de tragische gevolgen die het incident had kunnen hebben als hij zich niet had weten te beheersen. Blair dacht hierbij natuur-

[p. 15]

lijk alleen aan de algemene opstelling van zijn Engelse tijdgenoten tegenover de Birmaanse studenten, vooral die van de Nationale Scholen. Deze zou in de latere geschiedenis van de Engels-Birmaanse betrekkingen nog ernstige gevolgen hebben, omdat de zuiver pro-Birmaanse Nationale Scholen geleidelijk anti-Engels werden en het merendeel van de leiders van de nationale vrijheidsbeweging van na 1930 kwam van deze scholen. In 1924 was U Nu net van een Nationale School naar de universiteit gegaan, generaal Aung San, U Ba Swe en U Kyaw Nyein zaten in de middelste klassen van de Nationale Scholen in hun geboorteplaatsen en generaal Ne Win zat op een regeringsschool omdat de Nationale School in zijn geboorteplaats gesloten was.

De Universiteit van Rangoon kwam nooit helemaal over de eerste slag heen die door de staking van 1920 was toegebracht en werd als een buitenlandse instelling gezien. Als de Engelse professoren (er waren geen Birmaanse) geschoolde onderwijzers waren geweest, hadden ze hun studenten zodanig kunnen vormen dat deze minder vijandig tegenover de Engelsen zouden staan zonder dat ze direct hun nationalistische opvattingen hadden hoeven aanpakken. Helaas maakten de professoren deel uit van de Imperial Educational Service en ze beschouwden zichzelf meer ambtenaren dan leraren. Ze bleven gereserveerd tegenover hun studenten en gedroegen zich alsof ze zich voor de staking van 1920 wilden revancheren. De kloof tussen de professoren en de studenten werd steeds groter tot in 1931 de Thakin-beweging in de slaapzalen van de universiteit ontstond. De strenge en onbuigzame houding van de Engelse professoren resulteerde in een tweede oproer, de universiteitsstaking van 1936, die ermee eindigde dat detwee studentenleiders Maung Aung San en Maung Nu tot de Thakin- beweging toetraden.

De nationale eis om hervormingen werd hoe langer hoe dringender en in 1923 was het Parlement van West minster ten slotte gedwongen de bestuurshervormingen ook in Birma door te voeren. Maar deze vertraging was fataal voor het succes van de hervormingen, omdat in deze tijd de nationale leiders in India zelf al ontevreden met de uitwerking van de hervormingen waren. In Birma kregen enkele liberale leiders bedenkingen en waren niet meer zo enthousiast; ze begonnen zich af te vragen of hun vertrouwen in de bedoelingen van de regering nog wel gerechtvaardigd was. Dus toen deverkiezin- gen werden gehouden, was het land verdeeld in een groep die in samenwerking met de Britse regering de hervormingen wilde doorvoeren en een groep die dat niet wilde. Een van de resultaten van de hervormingen was dat de jonge Birmanen nu direct in Keizerlijke dienst konden treden. Er werden ook oudere Birmaanse ambtenaren van de gewestelijke diensten bevorderd. Zo werd de Engelse ambtenaren de mogelijkheid geboden hun Birmaanse collega's op voet van gelijkheid te begroeten. In plaats daarvan toonden ze zich haatdragend. Ze keken op de oudere Birmanen die naar hogere posten bevorderd waren, neer en beschouwden hen als ouderwets en corrupt, en de jonge Birmanen die direct werden aangesteld, vonden ze arrogant en eigenwijs. Dit vindt zijn weerspiegeling in Burmese Days wanneer Orwell de oude Birmaanse magistraat tot de schurk van het stuk maakt en hem als corrupt, wreed, ambitieus en een intrigant afschildert, die als een tiran overde eenvoudige dorpsbewoners in zijn gewest heerst.

Als een van de gevolgen van het nieuwe beleid naar aanleiding van de hervormingen eist de Engelse gouverneur van de exclusieve Europese clubs in de verschillende gewesten dat ze een of twee oudere Birmaanse ambtenaren als lid toelaten. Dit werd door de Engelse ambtenaren als een enorme concessie beschouwd. De jonge Blair was het hier duidelijk mee eens, want in Burmese Days wordt toelating tot de gewestelijke Europese clubs als de hoogste ambitie van alle Birmaanse ambtenaren gezien. In werkelijkheid was dat niet het geval. Op het moment dat de instructies van de gouverneur over heel Birma uitgingen, waren de Birmaanse ambtenaren die de leeftijd hadden om voor een lidmaatschap van de clubs in aanmerking te komen al ver over de vijftig en omdat ze niet in het buitenland waren opgeleid beschouwden ze het Europese clubleven als frivool en pure tijdverspilling. Mijn vader, U Pein (de Birmanen kennen geen achternamen) die in 1923 toegevoegd gewestelijk magistraat van Pegu was, was de eerste Birmaan die lid van een gewestelijke club werd en ik kan me nog heel goed het wrange gezicht herinneren dat hij trok toen hij de brief van de voorzitter van de club ontving waarin deze hem van zijn verkiezing op de hoogte stelde; mijn vader ging maar eens in de maand naar de club en heeft het altijd als een vervelende sociale plicht beschouwd.

Orwell in latere dagen met een Burmees zwaard.

De richtlijnen van de gouverneur golden niet voor de Gymkhana Club in Rangoon. Birmaanse ambtenaren die direct tot de oudere diensten waren toegetreden waren ontstemd over het feit dat terwijl hun Engelse collega's, net zo jong en zo groen als zijzelf, gevraagd werden lid van de club te worden, zij nooit werden gevraagd omdat ze geen Europeanen waren. Mijn oudste broer, U Tin Tut, die als eerste Birmaan een directe aanstelling bij de Indian Civil Service had gekregen, had in 1924 een pijnlijke ervaring. De Gymkhana Club bracht altijd een sterk rugbyteam op het veld, maar omdat de Birmanen nooit iets van deze sport hadden willen weten, had het Gymkhanateam gewoonlijk maar één tegenstander, een team van het Engelse regiment dat in Rangoon was gelegerd. Dat jaar waren er evenwel niet genoeg spelers van het regiment en hun team werd aangevuld met reservespelers van de club. Dit team was nogal zwak en een paar spelers vroegen mijn broer om het te komen versterken, iets wat niet zo vreemd was gezien het feit dat hij in Dulwich had gespeeld en later aanvoerder van het rugbyteam van Cambridge was geweest. Zoals gebruikelijk in Birma gingen de spelers inclusief mijn broer al in hun sportkleding naar het veld en tot zover waren er nog geen problemen. Maar na de wedstrijd, toen mijn broer met andere spelers naar het clubhuis liep om zich te douchen en te verkleden, werd zijn weg versperd door de secretaris van de club die naar buiten kwam gerend en hem vertelde dat hij omdat hij geen Europeaan was, het gebouw niet mocht betreden. Uiteraard was dat de laatste rugbywedstrijd die mijn broer ooit heeft gespeeld. Afzonderlijke spelers boden hem hun persoonlijke excuses aan, maar hij ontving geen officiële verontschuldiging, niet van de aanvoerder van de rugbyclub en ook niet van de club zelf. Dit incident veroorzaakte nogal wat beroering onder de Birmaanse ambtenaren en de Birmaanse kranten aarzelden niet er de nadruk opte leggen dat nu U Tin Tut, die naast zijn lidmaatschap van de Indian Civil Ser-

[p. 16]

vice ook tot de Engelse orde van advocaten was toegelaten en officier in het (Brits) Indiase leger was geweest, niet goed genoeg was bevonden om van het voorrecht gebruik te mogen maken in de kleedkamers van de Gymkhana Club te douchen, heel duidelijk naar voren kwam dat de Birmanen door de Engelsen als een minderwaardig volk werden beschouwd; als bewoners van een land dat niet de status van een Dominion had.

De Birmaanse boeren hadden het Britse bewind nooit echt erkend en sinds 1886 waren er sporadisch opstanden geweest. Orwell beschrijft in Burmese Days een van deze opstanden, waarbij hij het zinloze en aandoenlijke ervan benadrukt. De rebellen waren slechts met hooivorken en zelfgemaakte vuurwapens bewapend en een paar schoten van de militaire politie deed hen over het algemeen al op de vlucht slaan, waarna de leiders gepakt werden om later wegens verraad te worden opgehangen. De ontwikkelde Birmanen keurden deze opstanden af en probeerden het volk in bedwang te houden. Ze bleven geloven dat politieke vrijheid alleen door onderhandelingen verkregen kon worden. Dit werd door de Engelse ambtenaren als een zwakte gezien. In ‘Shooting an Elephant’ hekelt Orwell de Birmaanse nationalisten vanwege hun gebrek aan ‘moed om zelfs maar een rel te ontketenen’. En in Burmese Days maakten de honderden Birmanen die de club hadden belegerd om de uitlevering van Ellis, die de schooljongen had geslagen, te eisen, zich ijlings uit de voeten toen er een paar kogels over hun hoofden werden afgeschoten. De groeiende ontgoocheling van de Birmaanse liberalen over de politieke bedoelingen van de regering en de onenigheid in eigen gelederen verzwakten hun beteugelende greep op de boeren en in 1930 brak er een landelijke boerenopstand uit. Slechts met zwaarden en stokken bewapend dwongen ze de Engelse en Indiase garnizoenen een wapenstilstand af; er moest een hele divisie Britse en Indiase troepen uit India overkomen en zelfs toen kostte het de regering nog twee jaar om de opstand te onderdrukken. In deze ongelijke strijd sneuvelden de boeren met honderden tegelijk en van de overlevenden werd menigeen opgehangen. Bij deze opstand speelde opnieuw de Gymkhana Club een rol. De haard van de opstand bevond zich op zo'n vijftig mijl van Rangoon en na de dagelijkse schermutselingen reden de Engelse regeringsfunctionarissen en legerofficieren in de koele avondlucht naar Rangoon terug om daar in de Gymkhana Club te eten en te dansen. De club deed van zijn kant natuurlijk zijn uiterste best om het de officieren, die speciaal uit India waren overgekomen, zo goed mogelijk naar de zin te maken. Dus iedere avond werd een gala-avond. Als de club meerdere rassen had toegelaten, waren er onder de gasten ook Birmaanse en Indiase politie- en legerofficieren geweest en zouden er ook geen misverstanden zijn ontstaan. Maar nu alleen de Engelse officieren werden vermaakt kreeg het Birmaanse volk de indruk dat de Engelsen de bloedbaden onder de Birmaanse boeren vierden. Door de opstand veranderde de aard van de Birmaanse politiek. De boeren beseften temidden van nederlagen en wanorde dat ze alleen moderne wapens nodig hadden, en de droom om met hulp van wapens een volledige politieke vrijheid af te dwingen begon steeds duidelijker vormen aan te nemen. De Birmaanse liberalen vielen in ongenade en verloren hun leiderschap van de nationalistische beweging. In het ontstane vacuum stapten de jonge Thakins, die van de Nationale Scholen kwamen en aan de universiteit gestudeerd hadden, maar nooit in het Westen waren opgeleid. Gekleed in dezelfde houten sandalen en eigengesponnen kleren, waarmee ze zich van de andere studenten onderscheidden, reisden ze van dorp naar dorp om het volk aan te moedigen vol te houden en zich voor te bereiden op de dag dat het juk van de koloniale overheersing zou zijn afgeschud. Zo waren in deze opstand zowel de Britse regering als de liberalen de feitelijke verliezers.

In die tijd volgde Eric Arthur Blair bij wijze van boetedoening voor zijn schuldgevoel de zaak van het imperialisme gediend te hebben en uit erbarmen voor de armen, de ellendigen, de onderworpenen en de vertrapten met moeizame stappen zijn eigen pelgrimsweg die hem van Mandalay via Parijs naar Wigan Pier voerde. Waar vond deze metamorfose van politieman in pelgrim plaats? Dat was in Moulmein en waarschijnlijk bij de oude pagode die naar het oosten over de zee uitkijkt. In Mandalay beletten de schok van zijn desillusie, zijn jeugd en de vreemde taferelen en geluiden van een door spanningen verscheurde stad dat Blair toen al over de aspecten van koloniale overheersing, die later een ‘knagend schuldgevoel’ bij hem zouden opwekken, nadacht. Terwijl hij in de steden aan de rivieroevers, waarnaar hij later werd overgeplaatst, diende, bracht hij zijn vrije tijd in de omgeving van Rangoon door, waar hij in de grote Engelse gemeenschap verloren ging en hij met zijn ongeoefende oog de Birmanen in de cosmopolitische bevolking van deze stad niet duidelijk waarnam. Maar hij leerde vlijtig de Birmaanse taal - anders dan zijn grootmoeder, die zoals hij later aan juffrouw Tennyson Jesse vertelde ‘veertig jaar in Birma woonde en aan het eind nog altijd geen woord Birmaans sprak’. Tegen 1922 stond er naast de granieten muur van rascistische vooroordelen nog een ijzeren taalbarrière. De Engelse ambtenaren stelden er geen belang meer in de Birmaanse taal goed te leren; ze bestudeerden alleen datgene wat nodig was om het voor alle ambtenaren verplichte examen Eenvoudig Birmaans te halen, een Birmaans dat zo eenvoudig was dat het maar net toereikend was om bij bedienden eten en drinken te kunnen bestellen. De resident van Beneden Birma, Sir Arthur Phayre, en G.E. Harvey, voor 1922 lid van de Indian Civil Service, besteedden veel tijd aan de bestudering van de taal, zodat zij de oorspronkelijke Birmaanse teksten konden lezen en hun geschiedenis van Birma konden schrijven. Maarin 1922 werd de Birmaanse geschiedenis zelfs aan de Universiteit van Rangoon onderwezen door lieden die de Birmaanse teksten niet konden lezen en zelfs de sarcastische opmerkingen die de studenten in het Birmaans over de lessen maakten, niet begrepen.

‘Een olifant omleggen’.

Teqen de tijd dat Blair zijn proeftijd er op had zitten en naar

[p. 17]

Moulmein werd overgeplaatst, beheerste hij het Birmaans vrij aardig. In Moulmein maakte hij het handjevol Engelse collega's van nabij mee en hij vond hen onbekwaam. Hij keek over de rascistische muur naar de Birmanen en ook hen vond hij onbekwaam. De donkerste periode in zijn leven vindt zijn neerslag in de twee essay's ‘Shooting an Elephant’ en ‘A Hanging’, die beide hun oorsprong in Blairs jaren in Moulmein hebben. ‘Shooting an Elephant’ is een essay vol diepe bitterheid jegens zowel de Birmanen als de Engelsen. Net als de solitiare, woeste olifant die zich van zijn kudde heeft afgescheiden en tegelijkertijd een gevaar voor de mens is geworden, voelde Blair zich volstrekt alleen en het doden van de olifant voelde hij als het doden van een deel van zichzelf. Toen Blair het ophangen bijwoonde, was zijn gevoel van wanhoop al iets opgeklaard door zijn groeiend medelijden met de inlanders, die hulpeloos in de wrede zee van buitenlandse wetten verdronken. Ook in Burmese Days wordt het vreselijke cynisme van de roman verzacht door zijn van medelijden getuigende beschrijving van de in de plaatselijke gevangenis wegkwijnende misdadigers.

Hoewel Eric Blair het niet met de Birmaanse nationalisten eens was, voelde George Orwell een warme sympathie voor hen. Hij behield deze sympathie gedurende de oorlogsjaren, zoals uit zijn sporadische verwijzingen naar Birma in zijn artikelen in de Tribune in deze periode blijkt. Het volgende fragment uit zijn ‘As I Please’ artikel in de uitgave van 16 februari 1945 van dat blad bevat een pleidooi ten gunste van de Birmanen en tevens een voorspelling:

‘Zo'n jaar of twee na het vertrek van de Japanners zal Birma buitengewoon ontvankelijk zijn en meer pro-Brits dan het in de afgelopen twaalf jaar is geweest. Dat is het juiste moment om een royaal gebaar te maken. Ik weet niet of de status van Dominion de beste oplossing is. Maar indien het politiek bewuste deel van de Birmanen om de status van Dominion vraagt, zou het monsterachtig zijn om dat te... weigeren in een hopeloze poging om het verleden terug te brengen... Of dit volk nu binnen of buiten de Britse Commonwealth blijft doet er niet toe, waar het op de lange duur op aankomt is dat we op hun vriendschap kunnen rekenen - en dat kunnen we als we hen in crisistijden niet bedriegen.’

Als zulke grootmoedige woorden in 1922 gesproken hadden kunnen worden, zouden de Engelsen en Birmanen altijd vrienden zijn gebleven. Zo zouden Blair en de Birmanen, als hij het iets langer in Birma had uitgehouden, beslist vrienden zijn geworden. In ‘Shooting an Elephant’ zegt hij dat de Birmanen hem haten. Maar toen ik in 1935 na lezing van Burmese Days in Moulmein rondliep, merkte ik dat maar een handjevol mensen zich iets van hem kan herinneren en sommigen kennen hem alleen nog als een sportieve en behendige midvoor die menig doelpunt voor het Moulmein politieteam scoorde. Ik zou hier nog als persoonlijke noot aan willen toevoegen dat ik hem heel graag persoonlijk had willen leren kennen, want toen we in die trein tegen hem schreeuwden en ruzie met hem maakten, richtte hij zijn verklarende antwoorden voor het grootste deel tot mij: misschien zag hij in mijn ogen een glimp van begrip en sympathie, omdat ik nog geen jaar daarvoor over de speelvelden van Dulwich rende achtervolgd door een enorme groep joelende Engelse schooljongens, die ‘Tally ho! Grijp die kleine Gandhi!’ schreeuwden. Het was heel triest voor de Engels-Birmaanse betrekkingen dat Blair nog te jong was toen hij in Birma woonde. Als hij ouder was geweest, zou hij George Orwell al geweest zijn en had hij ongetwijfeld een andere versie van Burmese Days geschreven, die de Engelse publieke opinie tot een veel gunstigere kijk op de nationalistische aspiraties van de Birmanen zou hebben beïnvloed, op dezelfde wijze zoals E.M. Forsters A Passage to India dat ten opzichte van het Indiase volk heeft gedaan.

Vertaling: Pieter Cramer

Uit: The world of George Orwell; edited by Miriam Gross (Weidenfeld and Nicolson Ltd, 1971).