Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 65]

Herman Blom
W.F. Hermans' kunstvliegen

Willem Kuipers in de Volkskrant van 24 september 1982 heeft lont geroken. In zijn recensie van Geyerstein's dynamiek merkt hij op dat Neerlands grootste schrijver wel eens wat verderstrekkende bedoelingen met de serie fraai in hetzelfde sjieke bandje gestoken boekjes Filip's sonatine, Homme's hoest en Geyerstein's dynamiek zou kunnen hebben. Hij wijst op de formele overeenkomst tussen de titels. Hij waagt zich echter niet aan een inhoudelijke vergelijking. Begrijpelijk, want dat zou een stuk van langere adem vergen. Wel jammer, aangezien het niet onmogelijk is, Hermans' zucht naar structurele functionaliteit kennende, dat er het een en ander boven tafel zou komen. Maar een voorzichtig beginnetje kan men allicht maken.

Filip's sonatine is het eerste boekje van het zo fraai ogende reeksje, waarvan men wel eens gedacht heeft dat het in het leven geroepen is om Hermans' ballingschap in de lichtstad zo comfortabel mogelijk te maken. Deze intentie lijkt me niet uitgesloten en ook alleszins gerechtvaardigd in deze moeilijke tijden. Maar Hermans zou Hermans niet zijn als er achter deze commerciële voortvarendheid niet nog een diepere bedoeling zat. Aan de hand van Filip's sonatine is het mogelijk enige vermoedens te dien aanzien een wat steviger basis te geven.

Van Hermans is bekend dat hij pretendeert steeds hetzelfde boek te schrijven. Dat wil zeggen dat hij zijn nihilistische filosofie telkens weer in een andere verhaalwereld uitdraagt: de mens leeft in een chaos en is derhalve niet in staat enige zin noch richting aan zijn leven te geven. Toeval, misverstand, onbegrip, onkunde spelen hem telkenmale parten en het eind van het liedje is dat de mens bedrogen uitkomt. Der Mensch ist die ewig Betrogene des Universums. Zo zegt Hermans over de hoofdfiguur uit zijn toneelstuk De psychologische test: ‘Thabor's drama is, heel algemeen, het drama van elk menselijk individu dat, zoals de moralisten het noemen, “zijn weg moet zoeken”, dat, sterker nog, zelfs als het geen weg zoekt, toch altijd een weg gaat en dat bedrogen uitkomt, zelfs als het weet bedrogen uit te zullen komen.’ (p. 87-88)

Thabor's drama speelt zich af in een spionageschool, maar dat is van ondergeschikt belang. Het kan zich overal afspelen en het speelt zich overal af. In het licht van zijn filosofie is het niet onbegrijpelijk dat Hermans belangstelling heeft voor de werken van Sade. In het essay ‘Het sadistisch universum’ zet Hermans uiteen dat Sade's visie op het menselijk bestaan als model goede diensten kan bewijzen. Hij doelt dan op Sade's categorische afwijzing van welke ideologie dan ook: ‘De moraal, de theologie, het recht of de polemologie spelen een rol in de menselijke komedie, maar het blijft een rol en een komedie.’ (p. 26)

Niet alleen Sade's filosofische uitgangspunten echter vertonen een grote overeenkomst met die van Hermans. Ook in romantechnisch opzicht is er gelijkenis. Zo heeft Hermans op verschillende plaatsen te kennen gegeven dat het voor de uitdrukking van de idee in een roman noodzakelijk kan zijn, dat de erin optredende personages eerder personificaties zijn dan psychologische portretten. In de meest bekende roman van Sade, Justine ou les malheurs de la vertu, worden we geconfronteerd met zo'n personificatie in de gedaante van de hoofdpersoon Justine. Zij doet heel sterk denken aan Thabor uit De psychologische test. Hermans karakteriseert Thabor aldus: ‘Thabor is een minder duistere figuur dan deze filosofen. [die het ene dikke boek na het andere schrijven om aan te tonen dat het bestaan zinloos is7 Zij weet waarvoor zij zich inspant en komt er rond voor uit: de glorie en het offer. Zij is oprecht, om niet te zeggen onsympathiek van oprechtheid! De leerstellige toon die zij aanslaat zou haar onverdragelijk maken, als zij niet zo argeloos was. (p. 87) Deze karakterisering is mutatis mutandis direct van toepassing op Justine. Ook Justine gaat haar weg, geschraagd door het vertrouwen in de Goddelijke voorzienigheid en barmhartigheid, maar het komt haar duur te staan, want zij heeft zoals alle ideologische fanatici, misschien wel ‘gelijk’, maar niet het geluk aan haar zijde. Als Justine, na alle tegenslag, schoffering en peilloos verdriet dan tenslotte haar zuster Mme De Lorsange terugvindt komt er een eind aan haar lijden, maar op een geheel andere manier dan zij zich voorgesteld zal hebben. Als zij op verzoek van haar zuster een raam sluit teneinde een losbarstend onweer te bezweren, wordt zij getroffen door de bliksem, waardoor zij op gruwelijke wijze verminkt aan haar einde komt.

Al de attracties die haar zuster Mme De Lorsange op de juiste wijze geëxploiteerd heeft en die Justine om schimmige redenen van metafysische aard wilde behoeden voor bezoedeling, zonder resultaat overigens, zijn door de voorzienigheid in één klap weggevaagd. Ik meen dat het Hermans is die ergens wijst op de inconsequentie van de reactie van Mme De Lorsange op het akelig einde van haar zuster, het einde althans zoals dat in Justine ou les malheurs de la vertu wordt beschreven. Zij trekt zich namelijk terug in een klooster om haar zonden te boeten, terwijl het meer voor de hand had gelegen dat zij zich nog hardnekkiger en onvervaarder aan het kwaad had overgegeven. In La Nouvelle Justine heeft Sade deze concessie aan de moraal ongedaan gemaakt en wordt Justine door haar verdorven zuster zelf blootgesteld aan een verschrikkelijk onweer. Wat de zuster hoopt, gebeurt ook inderdaad. Justine wordt door de bliksem getroffen en gedood. Haar zuster piekert er uiteraard niet over in het klooster te treden.

Het thema van Justine ou les malheurs de la vertu is door Hermans al eens geparodieerd in de novelle Hermans is hier geweest. De hoofdpersoon van dit verhaal, Julia, wordt maar door één wens voortgedreven, het verlangen namelijk de vleselijke zonde te bedrijven. Net zo min als Justine er in slaagt haar kuisheid te bewaren, slaagt Julia er in die kwijt te raken. Het lijkt erop dat Hermans slechts één oorzaak aanwijst voor het mislukken van beider opzet, t.a.v. Justine uiteraard impliciet, namelijk de al of niet aanwezige lichamelijke aantrekkingskracht van de dames. Met andere woorden, wij kunnen ons verbeelden dat alles wat ons overkomt in dit leven op een of andere manier samenhangt met wat wij waardevol, belangrijk en wenselijk achten, maar daarin vergissen wij ons deerlijk, want het is zoiets toevalligs als lichamelijke aantrekkingskracht dat onze lotgevallen in hogere mate bepaalt dan welke hooggestemde of laag-bij-de-grondse opvattingen ook. Justine en Julia zijn allebei een weg gegaan en zijn bedrogen uitgekomen. Justine wordt door de bliksem getroffen, Julia slaat de hand aan zichzelf met dezelfde bijl waarmee ze anderen op wonderbaarlijke wijze voorziet van de door haarzelf zo hartstochtelijk begeerde verleidelijke borstjes.

In Filip's sonatine bahandelt Hermans dit thema opnieuw. En hoewel we Filip's sonatine zeker geen persiflage kunnen noemen, meen ik dat iets van de vrolijke onverschilligheid waarmee Hermans Julia niet in haar opzet laat slagen, doorklinkt in de plot van deze nieuwe novelle. Tekenend in dit verband is een opmerking van Hermans n.a.v. de opvoering van De psychologische test: ‘Als Thabor zich aan het slot van het stuk op het feit beroept dat zij zich opgeofferd heeft, antwoordt de man die haar vonnis velt: “Kenmerk van het offer is dat het opgaat in rook” (Hij zegt dit overigens op een veel luchthartiger toon dan bij de opvoering van het stuk door de desbetreffende acteur werd aangeslagen, maar ja, laten we het niet over de opvoering hebben.)’ (p. 87) Ik vermoed dat eenzelfde ‘luchthartigheid’ Hermans bezield heeft bij het schrijven van Filip's sonatine. De curieuze samenloop van omstandigheden, de

[p. 66]

spraakverwarring tussen de personages, de oogkleppen waarmee ze rondlopen, het wekt alles tezamen reminiscenties op aan het boulevardtoneel met dit verschil dat Hermans de voorkeur geeft aan de exitus infelix. Wat voor het boulevardtoneel geldt, geldt ook voor Filip's sonatine. Het is niet uitgesloten dat er wordt gelachen.

Gerrit Hondijk, de hoofdpersoon van Filip's sonatine wordt getekend als een wat steile, methodische, toegewijd uitvoerende kunstenaar. ‘Gerrit Hondijk was een weinig erotische man, die helemaal opging in zijn kunst. Wanneer hij niets anders te doen had, oefende hij twaalf uur per dag. [...] Hij leidde een uitermate precies geregeld leven. Feest vierde hij nooit en ook vóór de komst van Aletta in zijn huis, was zijn dagelijks bestaan volmaakt geordend.’ (p. 7-8) Gerrit Hondijk lijkt op de gecastreerde Perzische katers die op een gebatikt kussen op zijn vleugelpiano liggen te slapen. Zijn leven evenals het hunne laat weinig ruimte voor verrassingen. Zijn muzikale capaciteiten stelt hij in dienst van Aletta Stroll, de zangeres met wie hij een duo vormt. Hij is de bezielende kracht achter dit duo, wat overigens niet betekent dat hij in muzikaal opzicht tot grote hoogten stijgt. Hij is en blijft een artiest van het tweede plan, een ‘begenadigd accompagnateur van een uitzonderlijk vocaal talent.’ Aletta Stroll heeft een zoontje, Filip, vrucht van de verhouding van Aletta met Wouter Klim, een vrouwen versierende violist. Nadat deze verhouding stukgelopen is, trekt Aletta met Filip bij Gerrit Hondijk in. Gerrit is al spoedig meer gesteld op Filip dan op Aletta. Filip blijkt veel aanleg te hebben voor de piano. Het duidelijkst blijkt dat op de vijftigste verjaardag van Gerrit. Ter gelegenheid van deze feestelijke gebeurtenis heeft Filip voor zijn ‘daddy’, die nu de leeftijd bereikt heeft waarop men enige aanspraak kan maken op wijsheid, een sonatine gecomponeerd die hij zelf op de piano uitvoert. Gerrit is zeer onder de indruk van de prestatie van zijn beschermeling. De volgende passage is in dit opzicht veelbetekenend: ‘Naast Aletta zat Gerrit op een kleine canapé, zijn arm om haar heen geslagen. In zijn andere hand hield hij de muziek, die door de kleine componist gespeeld werd zonder een enkele fout. Het was Hondijk te moede of hij zijn arm om Filip heen geslagen hield en het leek of de muziek werd voortgebracht door een engel op een onzichtbaar instrument. (p. 13-14)

De laatste zin van deze passage vooral zegt iets over de verhouding van Gerrit Hondijk tot Filip. Hij voelt zich de geestelijke vader van Filip. Op deze vijftigste verjaardag, de onvergetelijkste dag van zijn leven, is Gerrit zich heel scherp bewust van de ‘taak’ die hij gehouden is op zich te nemen: ‘Maar het was meer het gevoel dat deze huldiging in het niet verzinken zou, vergeleken met de huldigingen die Filip later ten deel zouden vallen. En hij zou de leermeester zijn van dat genie! Dieper voldoening dan zich daarvoor weg te cijferen, kon hij zich niet voorstellen.’ (p. 13)

Dat Gerrit zich de geestelijke vader voelt en tot op hoge leeftijd blijft voelen, blijkt wel zeer duidelijk, als Filip, bijna veertig inmiddels, zo'n vijfendertig jaar later een bezoek brengt aan Gerrit Hondijk die dan in een bejaardentehuis zit. Hondijk ziet wel degelijk dat Filip een patserige garagehouder geworden is, die een ordinair wijf getrouwd heeft: ‘Maar al kon dit [het gesprek] Gerrit eigenlijk allemaal niet zo boeien, toch, hoe langer hij naar Filip keek, hoe meer hij het vroegere kind in hem herkende, hoe vertrouwder hij zich met hem begon te voelen en hoe minder het hem kon schelen wat er gezegd werd, als hij alleen zijn stem maar hoorde, zijn gezicht en handen zag bewegen.’ (p. 50)

Het is het vaderlijke ‘right or wrong it's my son’ dat in deze passage doorklinkt. De sonatine is Hondijk's alibi, het zegel van de virtuele bloedverwantschap. Daaruit is het obsessionele belang ook te verklaren dat Gerrit Hondijk hecht aan de sonatine. Freudiaanse motieven zijn geen onbekend verschijnsel bij Hermans. De vader-zoon relatie keert bij Hermans in velerlei gedaanten terug. Gerrit Hondijk's liefde voor Filip is op te vatten als een vorm van eigenliefde, liefde voor datgene waarvan hij weet dat hij het niet heeft, maar wat hij wel had moeten hebben, liefde ingegeven door het besef van eigen grenzen. De verteller die er bij diverse gelegenheden blijk van geeft het slagveld als een generaal te overzien geeft een compte-rendu van Hondijk's beperkingen: ‘Een ster was Gerrit Hondijk niet en zou hij nooit worden. Evenmin was hij een heel bijzonder mens. Met nimmer versagende ijver probeerde hij goed te maken wat hem aan genie ontbrak en dit gelukte hem wonderwel.’ (p. 8)

Maar de overwinning op het magere zelfje is natuurlijk definitief als de zoon verwezenlijkt wat de vader niet vermag: ‘Componeren. [denkt Hondijk] lets achterlaten dat door anderen steeds opnieuw tot leven werd gebracht! Hogere vervulling van een muzikantenbestaan bestond niet. Toch had Gerrit geen berouw dat hijzelf nooit iets van betekenis had gecomponeerd. Al vroeg was het hem duidelijk geweest daarvoor niet in de wieg gelegd te zijn.’ (p. 35).

Gerrit Hondijk projecteert het tegendeel van z'n tekort, muzikale scheppingskracht, in Filip. Het is niet voor niets dat Filip Gerrit Hondijk ‘daddy’ noemt. Uit alles blijkt dat Amerika de geestelijke thuishaven van Filip is. De Amerikaanse levensstijl is hem op het lijf geschreven. Het woord ‘daddy’ past bij deze psychische verworvenheid of misschien beter verwording.

Die projectie is Hondijk's blinde vlek; die belet hem, zoals ook Justine door haar leerstellige rechtschapenheid in haar zicht op de werkelijkheid belemmerd wordt, de berichten uit de samenleving op de juiste wijze te interpreteren.

Het gebrek aan belangstelling van Aletta en Dr. Dr. Ludwig Panzer voor het grote talent van Filip had hem op het juiste spoor kunnen zetten. Alettta, die wéét dat Filip de sonatine niet zelf geschreven heeft, want zij heeft hem het door Wouter Klim gecomponeerde origineel gegeven, stuurt de goedige Gerrit Hondijk met een filosofisch kluitje in het riet. Als Hondijk zich verbaast over de plotselinge aanleg voor viool die Filip aan de dag legt, verklaart zij deze ommezwaai uit de evolutie die de mens in zijn leven doormaakt. Dr. Dr. Ludwig Panzer, de schertsfilosoof en impresario, die natuurlijk ook weet hoe de vork in de steel zit, doet er nog een schepje bovenop. Het is dan ook nodig dat hij eerst diep adem haalt voordat hij zijn visie ten beste geeft:

‘- Ik heb de kleine niet zo van nabij gevolgd, wat zal ik zeggen. Panta rhei, leert de filosoof, alles stroomt. In de loop van zeven jaar wordt de ganse mens verniewd.’ (p. 23)

Filosofische kletskoek uiteraard, maar wat kun je anders verwachten van deze geestverwant van Dr. Otto van Drakensteyn uit Donald Duck of professor Prlwytzkofsky. In de woorden van Panzer klinkt de echo door van zo'n krachtdadige uitroep van Prlwytzkofsky, die deze er weer eens toe brengt zich daarheen te spoeden waar men hem niet nodig heeft: ‘Praw, het is ja ongehoord dat mijne onderzoekingen gehinderd worden! Ik moet weider om de woekering der trulzwam te observeren!’ (Marten Toonder, Een heer moet alles alleen doen, de trullenhoedster. p.184) Panzer heeft hetzelfde talent als Prlwytzkofsky om te eclipseren. Maar wat Panzer te melden heeft, dat is niet alleen kletskoek, het is ook ordinaire misleiding, hetzij uit kwade wil om van het gezeur af te zijn, hetzij uit door menslievende overwegingen geïnspireerde angst voor de gevolgen voor Hondijk van de onthulling. Maar Hondijk wil ook misleid worden, of liever gezegd hij is gepredisponeerd van uit zijn verlangen zich in Filip te completeren, om misleid te worden. Hij interpreteert Panzer's gebrek aan belangstelling dat ook op een wijze die zijn luchtkasteel intact laat. Volgens Hondijk is Panzer nooit een echte impresario geweest. Daarvoor was hij te vriendelijk. Hij was zelfs niet in staat een goede begeleider voor Aletta te vinden toen Gerrit reumatiek kreeg. Hoe zou hij dan hebben kunnen profiteren van de kans die hij in de schoot geworpen kreeg in de persoon van het kleine genie Filip? Gerrit is intelligent genoeg om er een logisch opgebouwde waanvoorstelling op na te kunnen houden. Ach, en waarom zou iemand enige moeite doen om iemand anders van een waandenkbeeld af te helpen waarmee je hem mogelijk nog eens zult kunnen manipuleren. Aletta's gedrag tegenover Gerrit bijvoorbeeld wordt bepaald door de mate van profijt die zij van hem kan trekken. Als Gerrit als accompagnateur voor haar waardeloos is geworden door de gewrichtreumatiek, geeft zij al snel de voorkeur aan haar oude vlam Wouter Klim met wie de toekomst er wat rooskleuriger uitziet. En het huwelijk houdt stand naar alle waarschijnlijkheid omdat Aletta er meer belang bij heeft dan voorheen dat

[p. 67]

het zaakje blijft lopen. Zij is een waardig vertegenwoordigster van het menselijk ras, waarvan de individuele leden in hun omgang met elkaar niet zozeer gedreven worden door de gevoelens van liefde, wat dat dan ook mag zijn, maar door een ingewikkeld netwerk van psychische en materiële drijfveren die een bepaalde mate van afhankelijkheid veroorzaken. (zie voor deze opvatting Hermans in een interview met Ben Bos in de Nieuwe Linie. In: Scheppend nihilisme, p.71) Die wederzijdse afhankelijkheid die men ook zou kunnen omschrijven als het wederzijds belang dat partners bij elkaar hebben, wordt opgeheven door de gewrichtsreumatiek van Gerrit Hondijk. Hij is niet meer in staat zijn aandeel in het muzikale bedrijfje te leveren, nu net datgene waardoor de schaal gedurende lange tijd in zijn richting doorsloeg, aangezien Aletta kennelijk meer prijs stelde op een carrière als zangeres dan als moeder en minnares. Van de ene op de andere dag staat Gerrit Hondijk daarom met lege én reumatische handen. ‘Het sloeg je met verbijstering, hoe snel het ongeluk kon toeslaan’ is dan ook de bittere gedachte van Gerrit kort na zijn glorieuze vijftigste verjaardag. (p. 18)

Overigens is hij niet de enige speler in deze loterij met alleen maar nieten. Aletta verongelukt in de sportwagen van haar zoon, die er zelf natuurlijk ongedeerd vanaf komt. Dr. Dr. Ludwig Panzer wordt gevangen genoemen als de Duitse troepen in Nederland capituleren. Na een paar dagen komt hij wel weer vrij want hij had niemand iets misdaan. Toch sterft hij kort daarop. Wouter Klim sterft aan kanker. De parallel met Gerrit en Justine dringt zich op. Niemand heeft iemand iets misdaan maar de een sterft hetzij door de bliksem hetzij door een noodlottig ongeval of gewoon zomaar, de ander krijgt reumatiek. Het verband met wat er in een leven goed of fout gegaan is, is volledig zoek, een andere formulering van de aloude wijsheid dat in het aangezicht van de dood iedereen gelijk is. Maar misschien krijgt Gerrit toch een voorkeursbehandeling. Het vonnis wordt aan hem op subtieler wijze voltrokken. Hij wordt daardoor een uitverkorene, een gekruisigde die in de langzame dood die hij sterft de mens tot lering strekke, dat welke weg hij ook gaat, hij altijd bedrogen uitkomt.

Gerrit moet het pianospelen opgeven. De reumatiek in zijn handen dwingt hem daartoe. De enige voor hem acceptabele manier om zijn leven te geven wordt hem daardoor ontnomen. Maar alsof het nog niet genoeg is, dat Gerrit's directe bestaansreden ontmanteld wordt, blijkt op zijn levensavond dat de geniale prestatie van Filip een fake is geweest.

Filip komt Hondijk samen met zijn vrouw Doris in het bejaardentehuis opzoeken. Filip loopt dan tegen de veertig Gerrit moet dan bijna tachtig zijn, want hij is twintig jaar ouder dan Aletta Stroll. Als we even aannemen dat Aletta twintig was toen Filip geboren werd, moet Hondijk op dat moment veertig geweest zijn. Als Filip Gerrit in het bejaardentehuis opzoekt, moet deze derhalve veertig plus laten we zeggen achtendertig jaar is achtenzeventig jaar oud zijn. Filip vertelt Hondijk tijdens dat bezoek dat hij de sonatine gekopiëerd heeft. Het was een jeugdzonde van Wouter Klim, die zijn moeder hem gegeven had. Met recht kan men zeggen dat er een offer in rook is opgegaan. Men herinnert zich dat Gerrit bereid was zichzelf weg te cijferen voor de muzikale carrière van Filip en dat hij steeds is blijven hopen dat het genie Filip eens tot volle wasdom zou komen. En hoop doet leven. Je zou er koude handen van krijgen. Maar gelukkig is Doris er nog. Vrij als zij is van iedere pretentie, ziet zij de dingen in het juiste perspectief. Zij breit een paar echte wollen polsmoffen voor Hondijk want ‘'t Is al treurig genoeg dat je geen piano meer kan spelen dad.[-] Zo naar dat je niet meer spelen kan, ik meen het. Maar koude handen, dat is iets wat niemand verdiend heeft.’ (p. 56)

Willem Kuipers heeft bezwaar tegen ‘het tevoorschijn getoverde slot: Filip bleek de sonatine overgeschreven te hebben.’ Hij legde daarmee de nadruk op het compositorische aspect van dit gegeven. Dan, inderdaad maakt het de indruk van een tour de passe om een verrassende wending aan het verhaal te geven. Maar het is helemaal geen verrassende wending. Het ligt in de lijn van het filosofisch verwachtingspatroon dat Hermans hier consequent weeft. Dé mens, hoe hij zich wendt of keert, komt bedrogen uit, wordt gemarteld, misbruikt als gevolg van zijn wensen, ideeën, verwachtingen die tenslotte altijd geheel of gedeeltelijk ontmaskerd worden als waanvoorstellingen. Justine wordt verkracht, gepijndigd, onteerd en tenslotte door de bliksem vernietigd. Hoondijk wordt bedrogen, gebruikt door Aletta, geteisterd door de reumatiek en krijgt tenslotte de genadeslag als hij te horen krijgt dat datgene wat hij gedurende een groot deel van zijn leven beschouwd heeft als de rechtvaardiging van zijn bestaan een ‘leugentje uit liefde’ is geweest van een jongetje van een jaar of tien voor de verjaardag van zijn daddy. Dat is Justine tenminste nog bespaard gebleven.

Inderdaad, in filosofisch opzicht schrijft Hermans steeds hetzelfde boek. Voor de inkleding van zijn ideeën beschikt Hermans echter over een goed gevulde trukendoos. Ik heb er al op gewezen dat in Filip's sonatine de verteller als een generaal het slagveld overziet. Op verschillende plaatsen blijkt dat. Slechte kritieken kreeg hij nooit en Aletta's roem steeg voortdurend, maar toch, achteraf gezien, eigenlijk eveneens zonder ongekende hoogten te bereiken.’ (p. 19 cursivering van mij)

Uit een andere plaats blijkt eveneens dat het vertellers-nu niet samenvalt met het verhaal-nu. De inhoud van de passage stelt ons bovendien in staat ons een beeld te vormen van de verteller. Dat beeld komt verdacht veel overeen met dat van W.F. Hermans.

‘In die dagen werd het concertpubliek nog niet voor zo geemancipeerd gehouden als nu en de ochtendbladen haalden het niet in hun hoofd dergelijke intimiteiten aan de grote klok te hangen.’ (p. 9)

De volgende passage versterkt deze indruk.

‘Wat een heerlijke jeugd [de jeugd van Filip die niet naar school gaat en les krijgt van Gerrit Hondijk], tienmaal beter besteed dan de jeugd van gewone kinderen, die meestal voorbijkruipt in verveling en stompzinnigheid.’

Bovenstaande wat grimmige uitspraken zouden niet vreemd klinken uit de mond van Hermans als persoon. En een dergelijke uitspraak is nog wel een enkele maal aan te wijzen. Nu is het verder niet van belang hier omstandig aan te tonen dat er in dit verhaal een auctoriale verteller aan het woord is, die overigens in zoverre van het klassieke type auctoriale verteller afwijkt dat hij niet naar zichzelf verwijst door middel van ik. Evenmin is het van groot belang te konstateren dat we deze auctoriale verteller naar alle waarschijnlijkheid wel mogen vereenzelvigen met W.F. Hermans, hoewel we het principiële onderscheid tussen auteur en verteller natuurlijk niet uit het oog mogen verliezen. Wel is het belangrijk vast te stellen dat er een organiserend principe is dat niet gebonden is aan de ruimte en tijd van het verhaal. Dat heeft namelijk bepaalde consequenties voor de interpretatie van het verhaal. Zo is er een aardige prospectieve verwijzing naar de illusoire roem van Filip, die het filosofisch kader waarin de tekst geplaatst moet worden, versterkt. Als Filip op de vijftigste verjaardag van Hondijk de sonatine speelt, staan er twee kelners te luisteren:

- Hij is een kleine Mozart, zei de ene en de andere zei:

- Om de waarheid te zeggen, hier in dit hotel hebben al heel wat wonderkinderen gelogeerd. Namen schoten hem blijkbaar niet te binnen, want die noemde hij niet. (p. 14) Filip's naam zal hem zéker nimmer te binnen schieten. Maar er zijn interessante manifestaties van het organiserend principe.

Willem Kuipers suggereert dat de drie novelles wel eens een reeks zouden kunnen vormen, wat de verwachting wettigt dat er overeenkomsten in inhoudelijk opzicht tussen de drie verhalen zijn. In Geverstein's dynamiek zou Hermans bijvoorbeeld de humbug van de moderne kunst aan de kaak stellen. In Homme's hoest wordt 's mensen onmacht behandeld zich te verzetten tegen de noodlottige loop der dingen, gesymboliseerd in de machinaties van de schone betoverende twintigste eeuwse Helena, die overigens de traditionele verleidingstechnieken perfect blijkt te beheersen. In al deze gevallen is de mens de dupe van de schone schijn. Veelbetekenend is het dat Helena juist de bezitters van Rolls Royces en Jaguars, deze statussymbolen, uiterlijke kenmerken van rijkdom, als haar

[p. 68]

slachtoffers kiest. Evenals in Geyerstein's dynamiek speelt in Filip's sonatine de kunst een belangrijke rol. Hermans heeft de tragische gang van de mens gesitueerd in een kunstenaarsmilieu. Is Filip's sonatine misschien ook exemplarisch voor de houding van de mens tegenover kunst en kunstenaars? Daar zijn sterke aanwijzingen voor. Van een zich onbeschaamd manifesterende auctoriale verteller moeten we op alles bedacht zijn. Dat blijkt ook nodig.

Zo was de kleine Filip toen hij nog optrok met Gerrit en Aletta, zeer bedreven in het bevestigen van de knoopjes in het klaargelegde schone rokoverhemd. ‘Heel handig, zonder het vies te maken, prikte hij ze in het witte hardgesteven front, waar ze blonken als kleine vliegen van diamant. (p. 7 onderstreping van mij)

Later in het bejaardentehuis als Doris zich verbaast over de hobby van Hondijk om allerlei kunstvliegen te verzamelen, herinnert Filip zich zijn vroegere vaardigheid.

- Weet je nog dad, zei Filip, vroeger?

En met zijn gezicht naar Doris gekeerd, zei hij:

- Ik prikte vroeger zijn overhemdknoopjes in het front van zijn rokoverhemd als hij ging optreden, dat vond ik zo leuk, dat wou ik iedere avond doen. Weet je nog dad? (p. 46)

Zoveel plezier beleefde de kleine Filip aan de knoopjes die op kunstvliegen leken, wat een observatie van de verteller is die Filip onmogelijk kan weten, dat hij het zich dertig jaar later nog herinnert. Het gesprek over kunstvliegen roept in Filip de gedachte aan de overhemdknoopjes op, waarschijnlijk zonder dat hij zich de gelijkenis bewust is. Dat onbewuste strevingen, gedachten e.d. volgens Hermans licht kunnen werpen op iemands manifeste gedrag is bekend. Aangezien de verteller al verschillende malen heeft laten zien de verhaaltouwtjes stevig in handen te hebben, kan dit rapprochement gevoegd bij Gerrit's passie voor kunstvliegen geen toeval zijn. De argeloze Doris geeft de oplossing van het raadsel. Filip is de kunstvlieg.

- Kunstvliegen, stelde Doris, je moet wel zo dom zijn als een vis, om het verschil tussen een vlieg en een kunstvlieg niet te zien.

- Misschien zien ze dat wel degelijk, opperde Gerrit en bijten ze juist daarom.

- Ach natuurlijk, meende Filip, net als mensen. Als het maar namaak is, is het mooi.

- Als het maar schittert en blinkt, zei Doris met een lachje, dan happen ze. Net als ik. (p. 46-47)

Doris' zelfkennis is bewonderenswaardig. Zij heeft gehapt, want ze heeft de schitterende en blinkende kunstvlieg Filip aan de haak geslagen. Zij lijkt dan ook enigszins op een vis.

‘Dik, maar met kleine borsten, liep ze van haar heupen af naar boven spoelvormig toe. En ook naar beneden liep zij spoelvormig toe, want haar benen waren slank en welgevormd. Ze deed denken aan een figuur zoals je op schilderijen van Campigli zag, of aan een boeddha van speksteen.’ (p. 54)

Het spoelvormige doet denken aan de vorm van een vis. In de (vrouwen)figuren van Campigli, die overigens niet spoelvormig zijn, keert het gestileerde van de vissevorm terug.

En Gerrit Hondijk, is hij net zo dom als een vis, als de forellen die hij vroeger graag ving, dat hij het verschil tussen de kunstvlieg Filip en de echte componist niet heeft gezien? De forel die gevangen wordt met kunstvliegen speelt wel een belangrijke rol in het leven van Gerrit Hondijk. Toen hij nog geen reumatiek had ving hij ze, ‘Die Forelle’ van Schubert heeft hij samen met Aletta op de plaat gezet en uitgerekend van die plaat wordt een remake gemaakt. Het enige wat er van Gerrit Hondijk stand houdt, is ‘Die Forelle’. Daarmee in tegenspraak lijkt het feit dat tijdens de verhuizing naar het bejaardentehuis van de drie platen waarop liederen van Aletta en Gerrit opgenomen zijn, nu juist de opname van ‘Die Forelle’ gebarsten is. Ik geloof dat dit ongelukje opgevat moet worden als een valse prospectieve verwijzing die als functie heeft de aandacht te vestigen op juist deze plaat. Deze valse prospectieve verwijzing wordt trouwens onmiddellijk daarna ‘gecorrigeerd’ door de haast terloopse mededeling dat Gerrit de scherven van het plaatje in zijn bureautje legt ‘zonder goed te kunnen verklaren waarom hij ze niet weggooide’. (p. 39)

De correctie is volledig als een platenmaatschappij bericht dat ‘Die Forelle’, gezongen door Aletta Stroll, begeleid door Gerrit Hondijk, uitgekozen is als nummer van een grote langspeelplaat die ‘Stemmen uit de dertiger jaren’ zal gaan heten. Nee, er is geen twijfel aan. Gerrit Hondijk is de forel. Wie de tekst van ‘Die Forelle’ van Schubert erbij neemt, kan alleen maar gesterkt worden in deze overtuiging. De thematische overeenkomst tussen het lied en de novelle is overduidelijk. Ter illustratie laat ik hier de volledige tekst van het lied van Schubert volgen.

‘Die Forelle’ van Schubert

In einem Bächlein helle,
Da schoss in froher Eil'
Die launische Forelle
Vorüber wie ein Pfeil

Ich stand an dem Gestade
Und sah in süsser Ruh
Des muntern Fischleins Bade
Im klaren Bächlein zu
Des muntern Fischleins Bade
Im klaren Bächlein zu.

Ein Fischer mit der Ruthe
Wohl an dem Ufer stand,
Und sah's mit kaltem Blute,
Wie sich das Fischlein wand.

So lang' dem Wasser Helle
So dacht' ich, nicht gebricht
So fängt er die Forelle
Mit seiner Angel nicht
So fängt er die Forelle
Mit seiner Angel nicht.

Doch endlich ward dem Diebe
Die Zeit zu lang
Er macht das Bächlein tückisch trübe
Und eh' ich es gedacht
So zuckte seine Ruhte
Das Fischlein, das Fischlein zappelt dran
Und ich mit regem Blute
Sah die Betrog'ne an
Und ich met regem Blute
Sah die Betrog'ne an

Wie ‘ein Fischer’ even vereenzelvigt met de ‘condition humaine’, die Forelle met de mens, c.q. Gerrit Hondijk en ‘ich’ met Hermans of de lezer ziet het plaatje al snel voor zich. ‘So lang’ dem Wasser Helle nicht gebricht / So fängt er die Forelle / Mit seiner Angel nicht. Helaas, op dit ondermaanse bestaat aan ‘Wasser Helle’ een ernstig tekort, niet alleen in letterlijke maar ook in figuurlijke zin. De mens is niet in staat de werkelijkheid om hem heen te ordenen, inzicht te krijgen in zijn positie in de kosmos. Vroeg of laat, maar meestal vroeg ‘macht [der Fischer] das Bächlein tückisch trübe en voordat je het weet, spartelt de mens hulpeloos aan de haak van de meedogenloze visser die het bestaan is. En de lezer blijft niets anders over dan ‘die Betrog'ne mit regem Blute’ aan te zien en af te wachten tot zijn beurt komt, als die al niet gekomen is.

Gerrit Hondijk maakt op deze universele wet geen uitzondering. Zoals de forel in troebel water de kunstvlieg aanziet voor een echte vlieg, ziet Gerrit Hondijk de kunstvlieg Filip voor een echte vlieg aan. Zijn blik wordt vertroebeld door zijn onbewuste verlangen in Filip zijn geestelijke erfgenaam te zien, degene die zijn creatieve onmacht zal compenseren. Hoe ‘dom’ dat eigenlijk wel is, wordt door Gerrit zelf geformuleerd. Als Doris de platte dozen met de opgeprikte kunstvliegen ziet, zegt zij:

- Wat origineel! Kunstvliegen! Ik heb in mijn leven tot dusver alleen nog maar iemand gekend die echte vliegen opprikte.

- Ja natuurlijk, zei Gerrit. Maar er komen toch steeds meer liefhebbers die ze verzamelen, hoor. En het gekke van kunstvliegen is, dat ze eigenlijk niet de minste overeenkomst hebben met echte vliegen. (p. 46)

[p. 69]

Met andere woorden, wie het verschil tussen een echte vlieg en een kunstvlieg niet ziet, moet met blindheid geslagen zijn. Gerrit in ieder geval laat zich net zo gemakkelijk als de oliedomme Doris - maar die wéét het tenminste nog van zichzelf - misleiden door de bedrieglijke schittering van de kunstvlieg Filip, schittering gesymboliseerd door de sonatine. Hij hapt gretig in het aas. Het levert, o ironie, deze kenner van de muziek een stevige indigestie op. Gerrit Hondijk staat voor de mens die altijd wel in staat is zich een rad voor ogen te draaien op welke manier dan ook. Hondijk heeft zich vergaloppeerd door zijn liefde voor de kunst, Thabor door haar rotsvaste vertrouwen in het nut van spionageactiviteiten, Justine leeft in de waan dat wie in het goede blijft volharden, tenslotte beloond zal worden. De mens wil bedrogen worden. En aangezien de lezer ook maar een mens is, ontkomt hij niet aan deze ijzeren wet. Want niet alleen de principiële onmacht van de mens om in dit troebel bestaan het verschil te zien tussen echte vliegen en kunstvliegen is door Hermans tot thema in Filip's sonatine gekozen. Wij mogen niet vergeten dat het ook de schittering van de kunstvlieg is, die de mens op een dwaalspoor brengt. Niet voor niets zegt Gerrit dat er steeds meer verzamelaars van kunstvliegen komen. Dat lijkt toch sterk op een uitval naar het moderne kunstbedrijf waar het onderscheid tussen charlatan en ware kunstenaar langzamerhand verloren dreigt te gaan, of liever gezegd van geen belang meer wordt geacht. In dit licht is een andere opmerking van Gerrit veelbetekenend. Hij oppert dat de mensen wel degelijk het verschil tussen een vlieg en een kunstvlieg zien, maar dat ze juist daarom bijten.

Het lijkt me dat dit neventhema de inhoudelijke eenheid vormt van de novelles die in de ‘zwarte’ reeks van de Bezige Bij uitgegeven worden. De aanbidding van het gouden kalf zou men dit thema kunnen noemen om het in een mooie, eerbiedwaardige traditie te plaatsen. In zijn opstel ‘Klaas boven Klaas’ in de bundel Het sadistisch universum 2 ontwikkelt Hermans enige gedachten over wat mooi is in onze moderne consumptiemaatschappij:

‘Alles wat ouder dan honderd jaar is, is ‘antiek’. Antiek: dat wil in het algemeen zeggen mooi - deze stelling wordt van jaar tot jaar onwaarachtiger. Anno 1968 is alles wat ouder is dan honderd jaar, nog lang niet mooi, het meeste dat ouder is dan honderdvijftig jaar is dat echter nog wel. Het is tenminste met grote degelijkheid vervaardigd (anders was het immers geen honderdvijftig jaar in stand gebleven) maar dat niet alleen: het is ook met kunstzinnigheid vervaardigd. Want in die tijd was het moeilijk een ding te maken en daarom maakte men de dingen bij voorkeur zó, dat ze niet gauw zouden verslijten en niet gauw lelijk zouden worden gevonden. (p. 121-122)

Hermans beweert in dit opstel niet zozeer dat er geen mooie dingen meer bestaan in de twintigste eeuw. Wel meent hij dat het begrip ‘mooi’ veel problematischer is geworden. Hij signaleert ook dat er een geweldige hoeveelheid pseudomooie dingen geproduceerd wordt om de behoefte van Welvaartsklaas aan ‘schoonheid’, uiterlijk teken van rijkdom, te bevredigen. Het lijkt mij niet onmogelijk dat Hermans in zijn novelles de moderne mens ten tonele voert die zich op zijn jacht naar aanzien al te gemakkelijk knollen voor citroenen laat verkopen, ja zelfs de voorkeur geeft aan de knollen boven de citroenen, omdat knollen nu eenmaal groter en indrukwekkender zijn dan citroenen. De moderne mens is slechts geïnteresseerd in uiterlijke schijn, niet in de intrinsieke waarde van iets. Eén ding telt voor hem: kan ik er de blits mee maken of niet?

Zelfs de argeloze liefhebber van de boeken van Hermans lijkt op zijn tellen te moeten gaan passen, want het ziet er naar uit dat Hermans de lezer niet alleen met de inhoud van zijn boeken een lesje leert, maar ook met het uiterlijk ervan. Zijn prachtig uitgevoerde boekjes, waarvan de prijs Jan Modaal's literaire budget zeker te boven gaat, hebben alle kenmerken van de kunstvlieg waarin Hondijk zich verslikt heeft. De grote meester in Parijs legt waarschijnlijk grinnikend als een tweede Geyerstein de guldens op keurige stapeltjes van tien. En dan te bedenken dat ik alle drie de boekjes in mijn boekenkast heb staan.

Soest, april 1983