Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 48]

Hans Andreus
Uit het jeugdige leven van Melchior Blovoet
Een novelle en tijdsbeeld

Mijn naam is Melchior Blovoet. U kent de naam wel of misschien ook niet. Ik ben een dichter. Ik ben de dichter Melchior Blovoet.

Het klinkt zelfs voor mijzelf wat raar als ik dit zo zeg, zo neerschrijf: ik ben een dichter. Beetje belachelijk woord, zelden een serieus begrip in dit koopmannenland, associaties oproepend met zowel halfzachtheid als het Sinterklaasrijm. (De medepassagier in de trein die me vroeg wat ik deed en op mijn antwoord verbaasd vervolgde: ‘Maar wat doet U dan buiten de Sinterklaastijd?’ Ik zei natuurlijk dat ik dan voor bruiloften en partijen schreef.)

Ik ben vijftig jaar. Mijn Verzamelde Poëzie is zojuist verschenen. Een dik boek, in warmrood omslag, waarop in zwarte letters mijn naam, daaronder in witte de titel, en daar weer onder, opnieuw in zwart, het monogram MB in de strakke sierlijkheid waar de ontwerper bekend om staat. Het ziet er goed uit. Maar de band is van de gebruikelijk geworden slapheid; men moet het boek niet té dikwijls openslaan.

En er zijn natuurlijk weer een massa zetfouten in blijven zitten. Deels als gevolg van mijn eigen slordigheid bij het corrigeren, deels van onzorgvuldigheid ter uitgeverij: ik kreeg wel een revisie, echter zonder de eerste proef, men verzekerde mij nadrukkelijk dat de proeven nu schoon waren... maar dit ontaardt in vakpraat (wanneer we even aannemen dat het dichterschap een vak is; het is geen beroep maar een toestand, zei meen ik Du Perron), die de lezer van deze aantekeningen minder zal interesseren.

Daar ligt het boek echter voor me: dikke bundeling van een en twintig bundeltjes; opgetaste oogst van nagenoeg dertig jaren poëzie schrijven; een heel werk bij elkaar want een gedicht schrijf je niet zomaar; - een levenswerk. Maar het doet me niet veel.

Nee, het doet me maar weinig. Ik heb het gevoel dat ik er maar nauwelijks iets mee te maken heb, met al die poëtische Blovoeten, van jong tot bijna oud, die uit al die bladzijden opwaarts turen. Met wellicht één vierdimensionale Blovoet oprijzend uit het geheel, in vervloeiende contouren weliswaar, want naar een vast (en veilig) afgebakend personage heb ik nooit gestreefd. Als dichter niet - ah de duizend gezichten van de poëet! - en als mens bestaande van dag tot dag al helemaal niet.

Maar juist doordat die verzamelde gedichten me betrekkelijk koud laten (wat behalve door de vervreemding van het terugkijken op mijn voorbije perioden vermoedelijk ook hierdoor komt, dat elk een beetje gelukt - en gepubliceerd - gedicht a.h.w. een ding is geworden, een object voor anderen bestemd, aan het louter persoonlijke onttrokken) heb ik met het schrijven van dit proza, deze aantekeningen bij wijze van aftasting van het verleden, willen beginnen. En dan vooral mijn vroege verleden, want ik wil het in hoofdzaak gaan hebben over mijn jongste, jonge en jongere jaren - men stelle zich gerust: geen baby zal hier kraaien op een vacht, geen knaapje een matrozenpakje dragen -, een jeugd waarvan slechts sporadisch iets in mijn werk is terug te vinden en dat dan vaak binnen wijdere poëtische perspectieven. Terwijl toen toch op zijn minst een goed deel van de drijfveren en drijfkrachten moet zijn ontstaan die mijn later leven hebben bepaald.

Hoe het zij, ik hoop mij in deze autobiografische notities tegelijk meer feitelijk en meer domweg persoonlijk te kunnen uitschrijven, wat een kleine katharsis kan betekenen voor mijzelf en de lezer mogelijk even boeien.

Genoeg van deze vermomde excuses van een dichter; ik stel mij nu in dienst van het proza.

Maar onmiddellijk al een onderbreking. Mijn vrouw komt me vertellen dat Crowley weer thuis is. Crowley is onze zenuwzieke zwarte kater, door haar in een gevoelige opwelling als heel jong poesje uit het asyl afgehaald. Hij is wegens zijn volstrekte zwartheid vernoemd naar Aleister Crowley, de 20e-eeuwse zwarte magiër die zichzelf als het Beest 666 verheerlijkte. Maar dit beest is een zielig en bovenal ergerlijk creatuur.

Dat hij altijd buiten rondzwerft is tot daar aan toe, te verkiezen zelfs, want wanneer hij eens een keer thuis is en niet meteen weer weg mag, beent hij onder onze hem werktuigelijk volgende ogen urenlang de kamer op en neer, van de ene muur naar de andere en terug. Maar het ergste is nog zijn gesabbel, het enige waarvoor hij van tijd tot tijd zijn gemarcheer onderbreekt; hij sabbelt namelijk aan alles wat wollig of vezelig of enigszins ruig van stof is: aan een truitje dat mijn vrouw draagt, en dan liefst in de buurt van een met geperverteerd instinct door hem bespeurde tepel (ze is vijftien jaar jonger dan ik en nog zeer welgevormd), een mouweinde van mijn wollen vest, een punt van een kleedje. Hij sabbelt als in gejaagde wanhoop, met piepende zuiggeluidjes. Toch is hij al zeker twee jaar oud. Te jong destijds van zijn moe achterblijvend in het asyl weg. Maar wat moet je met een infantiele kater? Psychiaters voor huisdieren komen bij mijn weten alleen onder de rijkere Amerikaanse volksdelen voor. Daarbij ben ik, ongelijk vele andere literatoren, niet speciaal een kattenliefhebber. Evenmin trouwens een aanhanger van de antithese hond; wij hebben er geen, ook al - ik maak van de gelegenheid gebruik om een ruwe plaats- en situatiebepaling in het nu te schetsen - wonen wij buiten, aan de meer agrarische rand van een bij de bossen gelegen nog mooi Veluws dorp,'szomers bezocht door drommen recreanten; - wij: mijn voornoemde vrouw en ik, onze beide zonen van dertien en elf, en ons dochtertje van vijf. Dit laatste uit flink oud zaad verwekt dus, maar blijkbaar meer flink dan oud want het is een kind van een dansende vrolijkheid.

Ik was niet zo vrolijk als kind. Ook niet somber; laten we zeggen dat ik me meer neutraal opstelde, me op de vlakte hield. Alsof het nog niet geheel tot me was doorgedrongen dat ik in leven was. Toch nog in leven, want de overlevende van verscheidene pogingen tot abortus, door mijn moeder als niet bijster geslaagde bazin in eigen buik eigenhandig ondernomen. O.m. met een hoedenpen, naar ze mij, in haar gevoelen de meest verantwoordelijke voor haar ellende, tijdens mijn rijpere jongelingsjaren nogal eens voor de voeten wierp.

Op een fotootje dat gezien de datering aan de achterzijde een paar maanden voor deze wanhoopspogingen gemaakt moet zijn, staat ze als een vrolijk lachend mollig-mooi meisje, het prachtig blond haar breeduit golvend, on-modieuze weelde, niet in tegenspraak toch met iets in haar gezicht dat ik wel kittigheid moet noemen. Ze was twintig toen ze zwanger raakte van een andere - en al wat oudere en getrouwde - man dan haar nietsvermoedende verloofde die blijkens een ander fotootje op een slaperig kijkende Rudolf Valentino leek, met een onverwacht verlegen scheef lachtrekje bij de mond. Hem huwde ze ijlings om de eer van het ouderhuis te redden, het huis met de spreuk (en het oog van) God Ziet U zilver op zwart fluweel aan de muur in de gang, het eerste wat

[p. 49]

de binnentredende er zag. Een trouwfoto heb ik nooit kunnen ontdekken. Een triestig banale geschiedenis in feite.

Het bleef echter voor het kind dat ik was vervelend - en verwarrend - dat zijn moeder 't hem eigenlijk nooit vergaf dat hij zich niet had laten doorboren. Geheimzinnige verwijten als: ‘Mijn hele jeugd heb ik voor je op het altaar geofferd!’ (ze hield wel van een brokje pathos) klonken dreigend in mijn dromen door. Ik heb later begrepen dat het haar liefste wens was geweest operettezangeres te worden, ofschoon ze geen enkele muzikale opleiding bezat en haar stem niet meer was dan een ijl sopraantje van beperkte omvang. Maar ze zong graag en veel.

Indertijd werden jeugdige vrouwelijke artiesten nog wel geprotegeerd door gefortuneerde heren (de nauw verholen triomf waarmee mijn moeder vertelde dat die en die eigenaar van een reeks modemagazijnen zich door die en die gevierde soubrette vol-le-dig had laten ruïneren) - en ouder en wereldwijzer had ik ongeveer in die zin de uitlating kunnen begrijpen die steevast op de hier bovenstaande volgde: ‘Parels had ik kunnen krijgen! Páááárels!’ In de nuchtere werkelijkheid van haar dagelijks bestaan was ze echter, vóór haar noodsprong in het huwelijk, verkoopster geweest in een modezaak, mogelijk één van de filialen van de heer die zich liet uitbenen.

Ze scheidde alras van haar decoratieve maar doorgaans werkeloze echtgenoot, aan wie ik voor mij mijn lichtelijk bizarre naam heb overgehouden: Melchior Blovoet is géén pseudoniem, - trok samen met haar kind weer bij haar moeder in, werkte ondertussen als verkoopster in een warenhuis, en hertrouwde na drie vier niet bijster vrolijke jaren met een ex-zeeman die handelsreiziger was geworden. Een grote zwaargebouwde jonge kerel, drie jaar jonger dan zij, die snel in drift ontstekend veelvulig zijn stem verhief. Hij had, volgens zijn niet zeer betrouwbare zeggen, als knaap nog de laatste reis naar de Oost van het laatste Nederlandse zeilschip in de grote vaart meegemaakt, en vertelde daar gruwelverhalen over in het genre van: ze maakten met een eindje touw een man van je. Geen ruige pikbroek toch: hij was bediende op een luxe passagiersschip toen hij een streep zette onder zijn zeemansloopbaan, waarschijnlijk omdat hij de hem toevertrouwde passagiers niet steeds straffeloos kon afblaffen. Zijn orders bij de winkeliers plaatste hij nadien ongetwijfeld door hun protesten te overschreeuwen. Deze bulderbast werd mijn inmiddels derde - en laatste - vader.

(En ik zal hem hier verder mijn stiefvader noemen, wat hij natuurlijk wàs, maar wat ook de weinig vertrouwelijke verhouding tussen ons weergeeft; het viel me nooit gemakkelijk hem met Vader of iets overeenkomstigs aan te spreken en ik liet dit dan ook zoveel mogelijk na. Wat mijn moeder betreft, die mocht je met alles aanspreken, als het maar niet het vulgaire woordje Moeder was.)

Koningin Wilhelmina Wandelhoofd met op de voorgrond man met paard. Foto: Schevenings Museum.

Het jonggehuwde paar verhuisde van Amsterdam naar Den Haag en vandaar naar Scheveningen; de firma waar mijn stiefvader voor reisde, een sinds lang verdwenen fabriek van luxe biscuits die als handelsmerk een romantisch bloesemende kastanjeboom voerde, was in Den Haag gevestigd. Middenin de crisistijd wist hij het klaar te spelen voor drie firma's tegelijk te reizen: behalve voor die biscuitfabriek, voor een chocoladeen bonbonsfabriek en voor de importeur van een nieuw soort hoestdrank, en zo wekelijks een drievoudig basissalaris plus provisie te incasseren, uiteraard zonder dat zijn bazen op de hoogte waren van zijn driedubbele werkkring. ‘Een moeilijke man maar een harde werker,’ zei mijn moeder van hem.

Plotseling kreeg hij de kans vertegenwoordiger te worden bij de Haagse dealer van een populair Amerikaans automerk, eenvoudig door er naar binnen te lopen en zich aan te bieden. Zijn buiten verwachting geslaagde proeve van bekwaamheid bestond uit het verkopen van een duur en onverkoopbaar geacht model aan een jonkheer door hem per fiets bezocht en die hem een originele figuur vond. Sedertdien reed hij in een auto, boog zijn stemverheffingen, althans voor zakelijk gebruik, om naar het meer joviale (hij deed thuis graag na hoe hij zijn auto's aan de man bracht) en promoveerde in no time tot hoofdvertegenwoordiger.

Mijn moeder baarde hem een dochtertje, en anderhalf jaar later weer één, blondlokkige blauwogige kinderen die het hart stalen van de ex-zeeman en zelfs mijn moeder soms een vertederde glimlach afdwongen. Ik zal me, naar psychologisch behoren, wel buitengesloten hebben gevoeld, want zwierf al met zes zeven jaar gedurig over straat, was evenmin op het eigen huis gesteld, - besef ik opeens met schrik, we zijn toch geschikt genoeg voor het dier, - als onze kater Crowley.

Mijn moeder was ook al een rusteloze: in de zes jaar dat we in Scheveningen woonden, verhuisden we exact negentien maal; soms zaten we drie maanden in een huis, soms wel een half jaar; dat kon toen, in het woningnoodloze tijdperk, en de protesten van mijn stiefvader, luidkeels of niet, vermochten daar niets aan te veranderen.

Maar het Scheveningen van die vooroorlogse jaren! De (oude) Pier als een groot fabeldier, een onwerkelijke reuzenduizendpoot, met de kop vooruit pootjesbadend in zee. De lange reeks brede terrassen aan de boulevard, bij een béétje weer al massaal bezet. De stijve rijen flets verweerde badhok-

[p. 50]

jes en dikwijls eenkennig apart staande badstoelen van het Luxe Bad. Het als filmfiguranten de haut monde voorstellende, wèlgeklede publiek van het Kurhaus. De liedjes van Louis Davids en de benen van Mistinguet en Richard Tauber in monocle en zijden kamerjas vettig schrijdend over het strand.

Niet dat wij als kinderen - mijn vriendjes en ik dan, ik hoop niet hier tevoren de indruk te hebben gewekt een teruggetrokken kind te zijn geweest - met dàt Scheveningen veel te maken hadden. We gingen zelfs nauwelijks naar het Lunapark, voor het seizoen aan de rand der duinen opgetrokken op het mindere soort strand waar de boulevard eindigde, en waarvan de schallende grammofoonmuziek tot ver in het dorp en laat in de nacht hoorbaar was, zodat er vaak nu nog imbeciele en langvergeten deuntjes door mijn hoofd jengelen. We hadden nooit genoeg geld en dan begon het gedrentel tussen de schiettenten en draaimolens en moderner attracties, de blik omlaag gericht in de meestal vruchteloze hoop tussen de reten van de holklinkende plankieren een verloren muntstuk te vinden, snel te vervelen. Trouwens, kermisvieren, dat was voor de zomergasten, niet echt voor ons. Zelfs van de wereldberoemde circussen die voorstellingen kwamen geven in het Circusgebouw heb ik er maar één keer één gezien, maar aanschouwde toen wèl het trapezenummer waarin voor het eerst in de geschiedenis der trapezenummers de driedubbele salto geblinddoekt werd uitgevoerd, met bovendien nog een toegesnoerde zwarte zak over het hoofd van de betrokken acrobaat. Maar er hing een - officieel voorgeschreven - vangnet.

Het Scheveningen als uitgaansoord hoorde echter tot onze omgeving - en in het meer mondaine zeker tot die van mij, want mijn moeder liet de namen van en roddels over de beroemdheden van haar lippen glijden alsof ze iedere morgen kopjes koffie met ze op de boulevard dronk.

Maar dit was de zomerse badplaats. Na het seizoen bleef enkel het dorp over: de weer stille straten, vale huizenrijen; de geheimzinnige spookhuizen van de pensions, met de kaartjes Kamers Te Huur mismoedig tussen een grijs raam en vergeelde vitrage. En de wind wervelde weer met myriaden scherpkantige zandkorreltjes op de straathoeken en over de pleinen, - en wanneer het werkelijk ging stormen, kon je bij de oude kerk, bij de havenhoofden of op een duin, de vissersvrouwen ook werkelijk, geen vluchtig bekeken illustratie meer in een jongensboek over het vissersleven, met granieten gezichten zien uitstaren over de golven, schuimkoppend tot aan de horizon: de schepen, de schepen die nog op zee voeren...

Het was een verlatenheid die ons echter niet bedrukte. Er gebeurde genoeg. Er waren bijvoorbeeld de haast plechtige veldslagen die we leverden met de joeien, de vissersjongens van het oude dorp: nauwgezet gereglementeerde evenementen waar een hele vrije woensdagmiddag voor werd gereserveerd: vaak wel zo'n vijftig man aan weerskanten, gewapend met stokken (ieder metalen wapen of wat als zodanig kon dienen was verboden) en niet te zware stenen, en voorzien van soms uitgebreid bewerkte houten schilden. Een commissie van zes, drie van elke partij, fungeerde als kamprechters, en er was zelfs een Eerste Hulppost cum Veldhospitaaltje beschikkend over verbandtrommels en oude matrassen, waar een goor laken beschilderd met een menierood kruis, bovenuit wapperde.

Kurhaus (zeezijde) met wandelhoofd, 1937. Foto: Schevenings Museum.

De toegeeflijke toon van jeugdherinneringen. Want nu valt me ook in hoezeer ik vooral de man-aan-man-gevechten haatte, en dat ik speciaal een lange zweep van geteerd nettenboetsterstouw had gevlochten om onder keiharde en door langdurig oefenen verkregen knallen iedereen van me af te striemen die in mijn buurt kwam, vijand en somtijds vriend. En voel ik weer het oude afgrijzen waarmee ik de vaak terdege verwonden in het gras van het braakland of het zand van de duinpan zag liggen (de plaats van het slagveld varieerde steeds met het oog op mogelijk politie-ingrijpen), het bloed verbazend rood sijpelend of voluit stromend, terwijl de kamprechters de strijd onderbraken en de hospiks kwamen opdraven.

Niet dat ik zo bang was uitgevallen. Maar ik schuwde die domme nabijheid van het geweld en, idealistischer misschien, voelde tegelijk de lafheid van elk geweld, dat altijd tegen jezelf is gericht maar op anderen wordt uitgeleefd. (Niet dat ik dat zo kon formuleren, natuurlijk). Maar des te harder liet ik de zweep knallen en striemde om me heen, als een schuldbewuste dierentemmer.

Die laatste zinsnede wat al te poëtisch. Erger: quasi-poëtisch. Alsof je nu al bang bent de lezer te vervelen met zo'n herinnering - en je komt er ook niet goed uit, uit wat je feitelijk had willen zeggen, en dus geef je er maar een dichterlijke draai aan: als een schuldbewuste dierentemmer.

Maar ik laat het staan. Ik laat me de weelde van niet elk woordje te hoeven wikken en wegen niet afnemen. Wat zei me eens een bevriend romanschrijver? ‘Ik maak me niet zo druk meer; ze lezen toch maar de helft van wat er staat, net genoeg om het verhaal te volgen.’ Dat was zelfs wetenschappelijk bewezen, beweerde hij.

Een griezelige instelling toch. Om daar van uit te gaan, bedoel ik. Een dichter zou - maar wat praat ik van dichterschap? Die vraag van die quizleider onlangs op de televisie:

[p. 51]

‘Hoeveel coupletten heeft een sonnet?’ Geen van de kandidaten wist het juiste antwoord. Nog afgezien van het feit dat een sonnet strikt genomen natuurlijk geen coupletten heeft.

Nee, een teruggetrokken jongetje was ik niet, geen melancholiek mokkertje, zwijgzaam staardertje. Zeker niet op straat, op school - de voor die tijd tamelijk progressieve openbare school die ik bezocht, veel handenarbeid en zachtaardig schoolmeestersgezag, en met revues die door de artistieke meester van de vijfde bij elkaar werden geschreven en gecomponeerd, en waarvan tijdens de Kerstvakantie opvoeringen werden gegeven in het hoog op de Zeekant gelegen en gewoonlijk als bioscoop fungerende Seinpost-theater: de weidse finale per traditie in hel zomerse decors; de kinderen op de planken rillend in de kleurige badpakjes speciaal door hun moeders aangeschaft; en meester zelf, het kwabbige lijf in krappe zwembroek, het hardst zingend van al. Van dit openbare naaktvertoon sprak men bij mij thuis toch schande en ik mocht nooit zelf aan het spektakel meedoen, het node bijwonen.

Afsluiten deed ik me dus niet, maar ik liep graag en dan bij voorkeur alléén langs het strand. De stem van de zee. Het dreunen van de grote gong van de branding, aanzwellend en afnemend met het getij, die simpele klok van de jutters. De jutters liep ik achterna, letterlijk in hun voetsporen. Zij waren mijn vogelvrije helden, mijn haveloos ideaal. Zomaar dag in dag uit hier vrij te kunnen lopen, slenteren, lanterfanten, en dan nog iets te doen te hebben, iets spannends waarvan het spannende zich over uren en uren uitstrekte, terwijl je zo met scherpe ogen links en rechts van je tuurde of met je zeef als van een goudzoeker op goed geluk hier en daár het zand zeefde -, en was er van de winter geen echte gouden ring gevonden meteen kanjer van een diamanter in, door zo'n stomme badgast, zo'n rijk wijf dat uit haar badstoel puilde, maanden geleden al verloren en onder het zand gestoven, net goed voor d'r?

Het kwam niet bij me op dat die jutters meest uit bittere armoe het strand afstroopten. Ook al hadden wij bij ons thuis evenzeer perioden gekend waarin ik er tot mijn brandende schaamte op uit werd gestuurd om voor vijf cent één ons suiker te halen, omdat er geen kwartje meer in huis was voor een pond maar thee zonder suiker niet te drinken was, naar de smaak van mijn moeder en stiefvader.

Ware Sil de Strandjutter geen al vele jaren beroemd boek, waarvan men kortgeleden de bewerking tot televie-serie dan ook nog wekenlang heeft kunnen bekijken, dan stond ik nu misschien bloot aan de verleiding mijn kinderlijk beeld van De Jutter hier achteraf voor te stellen als een soort poëtisch archetype: de vrije mens, schatgravend aan de rand van de samenleving, maar hier geen punt van makend, achteloos bestaand van het goddelijk toeval. Blijft toch het feit dat ik, sjokkend achter die jutters aan, me met ze vereenzelvigde (en ze met behulp van een oud vergiet imiteerde, zonder ooit enig resultaat) en dat ik dit pas het werkelijke leven vond: het strand bijna leeg, de zee ebbend of de vloed juist weer opkomend, het gekrijs van de meeuwen bijna mild aandoend van vertrouwdheid - en je blik speurend, zoekend, waakzaam, hoopvol.

Ik kan het niet nalaten om mijn Verzamelde Poëzie die ik, nee, nog niet in de boekenkast heb weggezet, open te slaan, door te bladeren, en enkele regels van een gedicht uit één van mijn vroegere bundels te citeren:

Ik zeefde het zand op juwelen en goud
en ik wist dat ik de zee verstond.

Wie was de grijze vreemdeling? Een heer - een vriend van je moeder, zei mijn stiefvader - kwam met onregelmatige tussenpozen bij ons over de vloer. Hij woonde in Amsterdam en was ook vertegenwoordiger, in mode-artikelen.

Een heer zei en meende ik, want hij zag er immer, om een destijds in zwang zijnde term te gebruiken die in de mond van mijn moeder bestorven lag, gedistingeerd uit. Onveranderlijk in het grijs, schakeringen van grijs. Effen grijs pak, donkerder grijs vest, das gestreept in grijzen met grijs paarlen dasspeld, en zelfs zijn beide uiteinden waren grijzend en grijs, respectievelijk zijn haar en zijn slobkousen, de toen al ouderwets-modieuze vilten voetbekleedsels die hij over de schoenen droeg.

Hij had een vrij lang gezicht met een elegante adelaarsneus en kalme grijze ogen. Een patriciër (hoewel hij er amper op leek, herinnerde het portretje van Schimmelpenninck op de sigarendoosjes van dit merk me later aan hem), - en dan een joodse want hij was jood, iets dat men hem volgens mijn stiefvader toch altijd bleef aanzien. Over de milde welving van zijn buikje hing de fijnschakelige gouden ketting van zijn sierlijke gouden zakhorloge, onder het achterklepje waarvan zich een gedroogd klaverblaadje van vier bevond, magisch object dat het enige was dat ik ooit van hem probeerde af te bedelen. Maar hij schudde zijn hoofd.

Voor de rest was hij gul tegenover mij. Gul met als opgepoetst blinkende zilveren dubbeltjes, en gul, of op z'n minst warm, van hart. Er straalde een warme vriendelijkheid van hem uit die ondanks zijn grijze chic niets terughoudends had. Hij sprak nooit veel, maar wanneer hij met zijn zachte stem wat tegen me zei of me wat vroeg, deed hij dat met zijn volle aandacht en boog zich in vleiende luisterhouding naar mijn antwoord. Hij gaf me het gevoel dat ik aanwezig was en dat ik iemand was. Ik was altijd blij als ik hem weer zag. Ik noemde hem Oom Dan.

Nooit heb ik hem en/of mijn moeder van minder eerbare bedoelingen, laat staan handelingen verdacht, ook al werd ik soms voor een uurtje de straat op gestuurd met mijn zilveren dubbeltje en mocht mijn stiefvader niet steeds weten dat hij geweest was. In mijn denken was nog maar nauwelijks plaats voor het geslachtelijke - en was dat wel het geval geweest, had ik ieder vermoeden in die richting betreffende Oom Dan en mijn moeder ver van mij geworpen. Wat, meen ik, niet onterecht zou zijn geweest, want sexuele spanning, door kinderen, hoe jong ook, toch meteen aangevoeld, was er niet noemenswaard tussen hen. Wel een zekere geheimzinnigheid maar van een andere orde.

We haalden hem soms ook af, mijn moeder en ik (waarbij mijn halfzusjes onder de hoede bleven van één van de vele dienstmeisjes die mijn moeder, arm of niet, altijd weer wist te bekostigen), van het station Hollandsch Spoor in de stad, en dan volgde een feestmiddagje dat strijk en zet begon met het eten van gebakjes, ze nuttigden er ieder voor zich meer dan ik, in de lunchroom Het Kroontje in de binnenstad, stemmige lokaliteit waar zelden veel mensen zaten en, zou ik nu zeggen, de sfeer van het meer of minder heimelijke doch beschaafde rendez-vous hing. Daarna werd een bioscoop bezocht, mijn moeder en ik vooraf op straat kibbelend over de keuze van de film: zij wilde naar de nieuwste verfilmde operette of musical (haar favorieten waren het filmpaar Jeanette MacDonald met de sopranige sopraan die me kippevel bezorgde en Nelson Eddy met de bronzen bariton onder het als verguld golfkarton zo regelmatig golvend kapsel) en ik naar alles wat maar om te lachen was. Het liep er meestal op uit dat ik haar grootmoedig haar zin gaf. Na de film werd nog een vermaarde belegde broodjes-zaak nabij het station aangedaan, en vervolgens kwam het afscheid op het perron, tot en met het door mij eindeloos nawuiven van de allang verdwenen trein, terwijl mijn moeder aan mijn andere hand stond te rukken.

Een keer was ik in die lunchroom Het Kroontje naar de w.c. gegaan en hoorde terugkomend nog juist het volgende dialoogje:

‘Jij hebt makkelijk praten,’ zei mijn moeder. ‘Jij hebt geen kinderen. Jij weet niet wat ze kosten.’

‘Ik doe toch wat ik kan,’ zei Oom Dan op zijn gewone beminnelijke toon.

‘Ik vraag het enkel voor die zoon van jou,’ zei mijn moeder met een nijdig knikje de kant uit van het toilet, - maar ik stond al voor hun tafeltje, waar mijn moeder met zoveel natuurlijkheid op een luchtiger onderwerp overstapte dat ik weigerde te geloven wat mijn oren hadden gehoord. Ook al bleef mijn denken even verward door het raadseltje: Oom Dan die, naar ik wist uit hetgeen ik vroeger had opgevangen, een eveneens joodse vrouw had in Amsterdam, had geen kinderen maar toch een zoon, - ik zou wel weer iets verkeerd hebben verstaan, begrepen.

Het ietwat melodramatische effect hier moet men mij maar vergeven: ik noteer wat ik mij herinner en kan het ook niet helpen wanneer een grovere realiteit zich niet zonder vervalsing laat dresseren tot literaire verfijning. De opmerkzame lezer zal

vervolg op pag. 69