Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 34]

Wiel Kusters
Poëzie en zwaartekracht
Enkele notities

Op zoek naar een ‘nieuwe aarde’, een ‘groene planeet’ met een ‘goeie zon’, belandt Andreus' ruimtevaarder op een planeet die nauwelijks verschilt van de aarde:

ook al zijn de ogen van de bewoners hier
groter (maar van dezelfde
kleuren, tinten ongeveer)
en schijnen ze iets lichter te lopen
op hun planeet, bij nagenoeg
dezelfde zwaartekracht. (203)^1.

Deze ‘betere’ wereld - ze is hooguit een paar nuances beter dan de wereld waarvan de ruimtevaarder al reizende (levende) afstand heeft genomen - bevindt zich ‘middenin een mooi/stelsel met mogelijkheden’. Dat is, binnen de uitgewerkte metafoor ruimtevaarder - levensreiziger waarop Andreus' gedicht berust, zowel een sterrenstelsel als een niet nader omschreven, maar waarschijnlijk allerminst dogmatische levensbeschouwing. Tot het bedenken van welke minimale utopie zij aanleiding geeft, is al gebleken uit het citaat: de bewoners van de ‘nieuwe aarde’ zijn lichtvoetig en, zo zou men aan hun grote ogen kunnen aflezen, verwonderd, gericht op het licht.

In een van zijn Laatste gedichten (1977) heeft Andreus het thema van de ‘nieuwe aarde’ met nadruk hernomen. Ook hier is een ogenblik de zwaartekracht in het geding, het verlangen naar lichtheid. Maar dit verlangen wordt in de slotregels ingeruild voor de behoefte aan grond onder de voeten, aan een bestaanbare aarde waarop men kan staan.

Geen nieuwe aarde

Breng me naar waar het zachte water is,
koele doorkijkmantel, vloeiende
huid die het lichaam vrij maakt,

breng me naar waar een beer van een zon
de boom van het leven plant
en het paren van een man en vrouw
zwaarteloos is: twee vogels
synchroniseren hun vleugelslag,

breng me naar waar de dieren
met hun eigen stemmen toch
praten en roepen als kinderen, en waar -

nee, laat me blijven waar ik ben,
ik wil geen nieuwe aarde,
maar een bestaanbare.

Het zwaarteloos paren van man en vrouw, waarover ‘Geen nieuwe aarde’ spreekt, sluit het erotische ‘vallen’ overigens niet uit. En evenmin de traditionele liefdedood. Uit het gedicht ‘Goede god oude god Eros’ dit citaat: ‘stervend, vallend, vrijuit/vliegend, zijn wij nergens meer, spoorloos in dat licht.’ (146). En uit ‘Waarom is het’:

Liefde is geen geluk. Is een poging
tot vallen, zwemmen, vliegen, onwaarschijnlijk stilstaan.
De mensen leven met de poppetjes van hun angst
en noemen dat liefde. Maar liefde is
anders, is een bestaan dat verandert
dat door lagen van nacht en van licht
daalt of stijgt naar het langzaamste muziekmaken van de tijd,
ten laatste zonder muziek, ten laatste zonder tijd (139)

De zwaartekracht speelt een rol van gewicht in met name ‘O.m. zwaartekracht’ (189), ‘La pesenteur et la grâce’ (241) en ‘g’ (268).

O.m. zwaartekracht

Als ik met het licht ombuig,
zie ik mij in het licht staan
als een hoopvolle blikvanger, die
nauwelijks weet wat hij doet.

Hij loopt wat,
kruipt op handen en voeten,
spert de ogen wijdopen
met het gevolg dat zijn lichaam

nòg meer tot massa vertraagt.
Hij waagt een glimlach
die even aan het licht haakt, maar
dat helpt hem ook niet: hij

blokkeert mijn blik
met een heelal
vol zwaartekracht:
ik.

In ‘O.m. zwaartekracht’ staat de ‘ik’ zichzelf in de weg. Afstand nemend ziet hij zich staan, lopen, kruipen als een ander. Die ander is verwonderd, opent zijn ogen voor het licht (zoals in ‘De ruimtevaarder’ de bewoners van de ‘nieuwe’ aarde doen) en ‘waagt een glimlach/die even aan het licht haakt’. Hij wil op lichtsnelheid komen, wil weg van zichzelf, en in werkelijkheid bereiken wat de hem observerende ‘ik’ in het gedicht realiseert. Maar hij heeft geen schijn van kans: hij is de trage massa zelf, ‘een heelal/vol zwaartekracht’.

De ‘ik’ uit de eerste regel van het gedicht is een beeld in de spiegel (vgl. ‘Als ik met het licht ombuig’), een wezen van licht, maar onvolmaakt, want afhankelijk van aan de zwaartekracht onderworpen ‘massa’ die hem in de weg staat: de lijfelijke dichter.

Ook in ‘La pesanteur et la grâce’ geldt de zwaartekracht als een belemmering.

La pesanteur et la grâce

Buiten gebeurt er niets
dan dat de wind gaat liggen
en de grond zich samentrekt
in de avond, de nacht.

Een halve maan, wat wolken.
Het ritselen van een verre trein,
het neuzelen van de autoweg.
Die gaat wel door tot drie uur.

Terug in mijn huis, mijn kamer,
lees ik Simone Weil:
La pesanteur et la grâce,

1. De gedichten en fragmenten zijn, tenzij anders vermeld, ontleend aan Hans Andreus: Gedichten 1948-1974, Haarlem 1975.

[p. 35]

 

en denk: dat is het wel,

 

de zwaartekracht, het wachten

 

op een roerloos soort thermiek.

Simone Weil (1909-1943) heeft in haar in 1947 posthuum verschenen notities La pesanteur et la grâce (Zwaartekracht en genade, Tielt 1954) een aantal gedachten geformuleerd die Andreus, blijkens dit gedicht en het motto dat hij aan zijn bundel Vehikel (1972) meegaf,^2. bijzonder hebben aangesproken. Twee krachten regeren het heelal: licht en zwaartekracht.’ (...) ‘Neerkomen in een beweging, waarbij de zwaartekracht geen enkele rol speelt... De zwaartekracht drukt naar beneden, een vleugel verheft: welke vleugel-in-de-tweede macht kan neer laten komen zonder de zwaartekracht?’ (...) ‘De schepping is gemaakt uit een neerdrukkende beweging van de zwaartekracht, een omhoogstuwende beweging van de genade en de neergaande beweging van de genade in de tweede macht.’ (vert. L. Thijssen).

Hoe ‘zweverig’ dergelijke filosofietjes in wezen ook zijn, naar hun intentie beoordeeld zijn ze dat minder: genade - laten we dat in verband met het werk van Andreus even vertalen als ‘poëzie’ - behelst een overwinning op de zwaartekracht, niet door dichterlijke stijg- en zweefsensaties, maar door de ervaring dat onze gebondenheid aan de aarde minder vanzelfsprekend is dan wij, ons baserend op fysica, biologie en materialistische filosofieën, wel willen aannemen. Wij zijn niet aards dankzij, maar ondanks de ‘zwaartekracht’, onze gebondenheid aan materie, massa. Die ervaring, een vorm van aardse ‘mystiek’, waarbij men zijn zinnen niet zet op een andere wereld en zich niet in metafysische speculaties verliest, kan maken dat men als mens wat lichter loopt op zijn planeet: onaards hoewel aards. Zie het citaat uit ‘De ruimtevaarder’ hierboven.

Andreus' ‘roerloos soort thermiek’ - een omhoog stuwende beweging die, paradoxaal genoeg, tegelijk een neergaande is, dus qua zichtbaar effect nagenoeg neutraal - laat zich tot op zekere hoogte in verband brengen met Kouwenaars ‘snelheid/terwijl men stilzit’, het niet te stoppen tijdsverloop zoals dat bijvoorbeeld wordt ervaren in het gedicht ‘de wind gaat liggen’:

De wind gaat liggen

De wind gaat liggen als de hond, knus
gezucht buiten de mens om
en de nacht begint

wat men altijd bedoelde: snelheid
terwijl men stilzit, dit
blijkt al gemetseld, dicht

men lust iets, vult lucht op, houdt
het met vlees en herkent
de afbraak in dingen als

als men de adem inhoudt hoort men
de kinderen groeien en weigert
één stap te verzetten -

(landschappen en andere gebeurtenissen, 1974)

In aanleg hebben beide gedichten zeker een en ander gemeen: de situering van het lyrisch personage in een huis, de wind die gaat liggen, de avond die overgaat in de nacht. Een van de belangrijkste verschillen heb ik al aangegeven: bij Kouwenaar spelen de tijd en de daaraan inherente afbraak een rol, verval afgemeten aan groei. In zijn verzet tegen de ‘dodende stromende tijd’, zoals het in een van Kouwenaars ‘vroege’ gedichten heet, is ‘de wind gaat liggen’ van een mooie, tragische koppigheid: ‘... en weigert/één stap te verzetten - ’. Voor Andreus' ‘ik’ daarentegen speelt het tijdsverloop nauwelijks een rol, laat staan een tragische. De tijd is een triviale factor. Over de autoweg heet het simpelweg en laconiek: ‘Die gaat wel door tot drie uur.’

Qua mentaliteit is ‘La pesanteur et la grâce’, met zijn keuze voor het wachten, passiever. Het is daarbij interessant om te zien hoe het gaan liggen van de wind bij Andreus een volstrekt andere betekenis krijgt dan in het gedicht van Kouwenaar. Bij de laatste lopen de woorden ‘De wind gaat liggen’, met hun door de traditie bepaalde suggestie van leegte en tijdeloosheid, vooruit op ‘als men de adem inhoudt’. De door de natuur ‘gerealiseerde’ schijn van tijdeloosheid is inderdaad niet meer dan een suggestie, zelfs wanneer men haar versterkt met een adempauze. De feitelijke continuïteit van het tijdsverloop wordt er alleen maar door bevestigd: men hoort de kinderen groeien. In het gedicht van Andreus is het gaan liggen van de wind een blijk van zwaarte: zelfs de vluchtige wind behoort aan de aarde, even onlosmakelijk als de grond die ‘zich samentrekt’. Van stilte en tijdeloosheid is in ‘La pesanteur et la grâce’ geen sprake. Dat de wind gaat liggen hangt hier - anders, maar op even consistente wijze als bij Kouwenaar - samen met wat in de laatste strofe van het gedicht naar voren komt: het verlangen naar een roerloos soort thermiek, het bewegingloze weeropstaan van lucht, een bijna mystiek te noemen ervaring.

Nog een gedicht over zwaartekracht, het tweede van ‘5 gedichten met ekskuses aan Einstein c.s.’:

g

Wolken van nagenoeg avond.
Paniekerig licht
draalt

binnen mijn even
gesloten ogen.
Maar er is geen val

als geen zwaarte
loodlijn
een grondvlak zoekt.

Het lijkt erop dat Andreus met dit gedicht, waarvan de titel verwijst naar de versnelling van de zwaartekracht, het licht - zelfs het licht dat hij opvangt binnen zijn ‘even gesloten ogen’ en dat daardoor mét hem ten val zou kunnen komen - met nadruk buiten het bereik van de zwaartekracht wil plaatsen. In de bundel Holte van licht (1975), zijn voorlaatste, zal hij een jaar later met ongerustheid constateren dat in een ‘Zwart gat’ ‘zo'n zuigkracht van zwaartekracht’ heerst ‘dat zelfs het licht/niet snel genoeg is/om daaraan te ontsnappen.’

2. Het aan Simone Weil ontleende motto luidt: ‘L'apparence colle à l'être.’