Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 32]

Harry Scholten
Lichtzinnigheid en zwerversliefde
Aantekeningen over twee motieven in de poëzie van Hans Andreus

Hans Andreus is gedurende enige tijd - tweede helft vijftiger jaren, beginjaren zestig - de meest gelezen dichter van zijn generatie geweest. Juist een publiek dat niet tot de literaire incrowd behoorde kocht zijn bundels en zorgde ervoor dat van een aantal ervan al in 1958 en 1959 herdrukken in verzameledities verschenen. Deze bekendheid van Andreus buiten het letterkundig circuit is merkwaardigerwijs vanaf de eerste jaren zestig vergezeld gegaan van complete zwijgzaamheid over hem binnen de in de literatuur spraakmakende gemeente. Noch de jonge dichters die toen in het tijdschrift Gard Sivik ‘een nieuwe datum in de poëzie’ proklameerden, noch de Merlinistische literatuurbeschouwing die New Criticism van overzee liet komen, hebben belangstelling getoond voor zijn werk. Hoe het kon, vraag het de wind mijn kind, maar ik heb de indruk dat deze distantie iets te maken heeft met een karikatuur van deze dichter, welke vaag en hardnekkig opdook en opduikt: die van een zanger die, met wijn en stokbrood in zijn ransel zwervend langs de wegen, vagebonderende liedjes zingt over licht en liefde.

In een poging om aan dit beeld te tornen lijkt het me goed om de vijand maar in eigen huis op te zoeken en de aandacht te richten op een tweetal motieven in de poëzie van Andreus die tot genoemde karikatuur aanleiding lijken te geven: dat van ‘het licht’ en dat van ‘het zwerven’.

Op het eerste gezicht, en dat van de eerste bundels met name, laat de notie ‘licht’ in gedichten van Hans Andreus zich wel associëren met het zorgeloze ‘zomaar en nergens om/het doet er ook niet toe’, zoals een van de verzen uit het debuut Muziek voor kijkdieren (1951) eindigt. Ik denk dan vooral aan gedichten uit die eerste bundel die als een organische eenheid van beeld, klank en ritme een uiterst sensitief en anti-intellektualistisch karakter dragen, ‘Liggen in de zon’ bijvoorbeeld:

Ik hoor het licht het zonlicht pizzicato
de warmte spreekt weer tegen mijn gezicht
ik lig weer dat gaat zo maar niet dat gaat zo
ik lig weer monomaan weer monodwaas van licht.

Ik lig languit lig in mijn huid te zingen
lig zacht te zingen antwoord op het licht
lig dwaas zo dwaas niet buiten mensen dingen
te zingen van het licht dat om en op mij ligt.

Ik lig hier duidelijk zeer zuidelijk lig zonder
te weten hoe of wat ik lig alleen maar stil
ik weet alleen het licht van wonder boven wonder
ik weet alleen maar alles wat ik weten wil.

Maar al in deze, en zeker in latere bundels wordt duidelijk dat het licht-motief bijdraagt tot de thematiek van gescheidenheid en gespletenheid en van de even vergeefse als verwoede poging tot opheffing daarvan, die Andreus' poëzie kenmerkt. Ik noem De sonnetten van de kleine waanzin (1957). Deze sonnettenreeks laat de mislukking van een liefdesrelatie horen. Zij gaat ook over een fundamenteel eigen tekort, door prenataal verlies van een tweelingbroertje. En zij laat zich bovendien ‘poëtikaal’ lezen: als een cyclus die de poëzie formuleert als hardnekkige poging om het onmogelijke - opheffing van gescheidenheid - te bereiken. Maar onder alle drie ‘lagen’ bezien is ‘het licht’ in deze bundel een motief dat zowel het besef van onbereikbaarheid als het verlangen om gebrokenheid te helen en tegenstelling op te heffen uitspreekt. Men leze bijvoorbeeld het sextet van het vijftiende sonnet waarin de ‘ik’ ‘blind van gemis’ toch in dichterlijke werkzaamheid het beeld oproept van licht dat verlies en tekort aanvult:

Hans Andreus. Foto: Eddy Posthuma de Boer.

En ik die heg noch steg wist waar dan ook
en ik die onder vreemde vlaggen voer
en jong was en toen al blind van gemis,

maar hiervoor bestond: dit woord en een oer-

woord dit doorschemerend, ik wil nu ook
stilstaan, rond zijn, vanzelf zijn als licht is.

En in het eenentwintigste sonnet is er de oppositie tussen ‘Bloemen leven licht-zinnig in hun bladen’ en ‘Mensen’ die, zich ophangend aan ‘winterse systemen’ het licht ontberen, waarna vervolgens met de openingsregel van de laatste terzine, ‘En ik ben eenzelfde. Maar leg mij bloot’, de poging wordt ingeleid om toch nog enig licht in het bestaan te krijgen.

Deze funktie van een bij alle échec volgehouden verlangen om gemis te volmaken houdt het licht-motief in alle volgende bundels, tot en met de Laatste gedichten (1978), en daarin het ‘laatste gedicht’, dat in een suggestie van een wellicht ‘slagen in de dood’ eindigt:

[p. 33]

 

Dit wordt het laatste gedicht wat ik schrijf,

 

nu het met mijn leven bijna is gedaan,

 

de scheppingsdrift me ook wat is vergaan

 

met letterlijk de kanker in mijn lijf,

 

 

 

en Heer (ik spreek je toch maar weer zo aan,

 

ofschoon ik me nauwelijks daar iets bij voorstel,

 

maar ik praat liever tegen iemand aan

 

dan in de ruimte en zo is dat wel

 

 

 

de makkelijkste manier om wat te zeggen), -

 

hoe moet het nu, waar blijf ik met dat licht

 

van mij, van jou, wanneer het vallen, weg in

 

 

 

het onverhoeds onnoemelijke begint?

 

Of is het dat jij me er een onverdicht

 

woord dat niet uitgesproken hoeft voor vindt?

Ook wat het motief van ‘het zwerven’ betreft zijn er wel teksten van Hans Andreus die voedsel lijken te geven aan het beeld van een onwijze vagebond. Ik denk aan een kinderliedje van hem, ‘Habbekras’ geheten en op de plaat vastgelegd door het kinderkoor De Schellebellen onder leiding van Paula van Alphen, waarvan eerste strofe en refrein aldus luiden:

Habbekras loopt door de straten
heeft geen kousen of schoenen aan
loopt te zingen, loopt te praten
als een hele malle man:

ik ben Habbekras,
altijd slecht bij kas,
maar rijk zijn wil ik niet,
ik vraag alleen een centje voor een lied.

Ook in de debuutbundel lijkt het niet moeilijk een Habbekrasfiguur, zingend en pratend als een malle man, te ontdekken, zoals in de middenstrofe van een ‘kleine ballade’ voor Lucebert in Muziek voor kijkdieren:

Ik weet niet wie ik ben
ik weet niet wie ik was
ik loop alleen maar men
wordt nooit van iets iets wijzer

Maar al in De taal der dieren (1953) blijkt een fysieke portrettering in termen van ‘mijn landloperslichaam’ deel uit te maken van een zelftypering die weinig met vagantendom in pittoreske zin en alles met een zwerverschap als wezenlijke duiding van menselijke en dichterlijke identiteit te maken heeft:

Gejaagd worden en als wolven jagen
achter de taal de tong uit de mond
(...)
Geen leven hebben dan dit ene leven
een taal van dertig maal duizend woorden
nergens wonen verdwaasd bivakkeren
tussen klanken van nachtlijke oorsprong

En in de bundel Schilderkunst (1954) gaat het motief van het zwerven zijn konkrete trekken van malle man, barrevoets gaande door de straten en langs de wegen, geheel en al verliezen en krijgt het de gestalte van een reiziger in leven en schrijverschap. Ik citeer het gedicht ‘Ik verzoek u’:

Dood laat mij lang wachten.
Misken niet mijn reisvaardigheid.
Ik ken uw groet als verte,
uw haat als nadering,
maar houdt mijn hand die schrijft, 's nachts dwaalt,
daarin een ander toespreekt,
niet tegen; en mijn voeten niet.
die willen gaan over de aarde,
en verder willen, kennen
de weg achter de lucht.
Misken niet hun reisvaardigheid.
Dood laat u lang wachten.

Dit proces van veralgemening, waarin het motief zich behalve gaandevoets ook schrijvenderhand manifesteert, heeft zich in volgende bundels ontwikkeld in een richting die steeds sterker de dichterlijke werkzaamheid ging betreffen. Gerichtheid op het vreemde, het willen gaan tot de verste grens en het ontdekken van ander bestaan, hebben in Variaties op een afscheid (1956) betrekking op een poëtikaal ‘Credo’:

De dichters weten wat zij niet weten.
Zij spreken in hun vreemde taal;
zij gaan de dood in tot het begin;
zij ontdekken leven -
en zien de wereld aan met hun
hartstochtelijke onschuld
en veranderen de aarde
in de werkelijke aarde.

En het verst verwijderd van zijn flierefluiterig beeld raakt het motief tenslotte wanneer, zoals in de bundel Misschien (ook van 1956), het zwerven niet meer de persoon van de dichter, noch diens poëtische aktiviteit, maar - en dan met de zwaarte van ‘het laatste woord’ - het gedicht zelf wordt toebedeeld:

Geloof mijn woorden,
muzikale zwerfstammen,
brandstichters,
diefachtigen.

Hun muziek gaat langzaam
over de wegen van de aarde.

Hoor de liederen, hoor het laatste woord:
verlorengaan is verdergaan.

Ik heb mij in het bovenstaande bepaald tot een tweetal motieven in het werk van Hans Andreus en daarbij vooral het oog gehouden op diens poëzie uit de vijftiger jaren. In hun beperktheid laten deze notities mijns inziens toch de volgende konklusie toe. Hans Andreus is allerminst een dichter van het vagebonderend type in anekdotische zin. Juist de motieven in zijn werk die aanleiding geven om hem in een dergelijk associatieveld te situeren, blijken verder te reiken en de draad te vormen die leven en poëzie verbinden tot essentieel dichterschap.