Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 51]

Jef Last
De betekenis van Mishima Yukio's Harakiri

Waarom plegen in Japan 24.000 jonge mensen per jaar zelfmoord, een maximum voor deze wereld?

Waarom bestaat er in Japan een Vereniging tegen de zelfmoord onder de studenten?

Waarom hangen dienstmeisjes zich op, voor de deur van hun winkel, of de poort van het herenhuis waar zij dienden?

Waarom springen jonge geliefden aan het einde van een heerlijke dag in de mond van een krater?

Waarom openen fabrieksmeisjes steeds vaker 's nachts de gaskraan?

Soms, en dat kunnen wij nog begrijpen, omdat ... ‘omoshiroko nai’ het leven heeft zijn blanke gezicht verloren, het leven is zinneloos geworden.

Soms om zich te wreken op hun baas, en soms - dat lijkt ons alleen maar dom - omdat ze voor hun examen gezakt zijn, of omdat de ouders onoverkoombare bezwaren hebben tegen hun liefde.

En soms ook, omdat deze dag zo schoon was, dat alles wat volgt daarna slechts een banaliteit zijn zou, waarin hun schoonste uren langzamerhand vergeten zouden worden.

Dat alles pleegt men seppakoe te noemen.

Harakiri is wat anders.

Toen Osamoe Dazai, de Rimbaud der Japanse jeugd, zelfmoord pleegde was dat het laatste protest tegen de zinneloosheid van het leven der ‘verloren generatie’, die om zich heen nog niets dan ondergang zien kon, en tegen de hele generatie die deze ondergang had veroorzaakt.

Dat alles was echter seppakoe, en het is niet verwonderlijk, dat na de capitulatie ook onder de Japanse officieren en ministers nog dergelijke zelfmoorden zijn voorgekomen.

Harakiri echter was enkel weggelegd voor de samoerai, voor de adel. Oorspronkelijk was deze wrede zelfmoord waarbij met een kort zwaard het ontblote bovenlijf van links naar rechts werd opengereten een voorrecht voor de vazal, die zijn trouw aan zijn heer wilde bewijzen, en zelfs is zulk een geval in de vorige eeuw nog voorgekomen, toen generaal Nogi en zijn vrouw de Meiji keizer in de dood volgden, of ook wel een genade voor de edelman, die eigenlijk de onthoofding door de beul verdiend had.

Ook de éénmanstorpedo's, en de kamakaze vliegers kunnen als harakiri beschouwd worden.

In alle gevallen echter is harakiri onverbrekelijk met de begrippen van loyaliteit, offer, eer en protest, verbonden.

Nooit heeft harakiri het karakter gehad van muiterij of oproepen tot de oorlog. Nooit was zij agressief bedoeld, ook niet in de roman Dood in het midden van de zomer, waarin Mishima zelf op zo'n treffende wijze de zelfmoord van luitenant Takeyama en diens vrouw heeft beschreven.

Mishima zelf was een samoerai van de oude adel, dat alleen bewijst afdoende, dat het bericht, dat hij de manschappen van het garderegiment tot een demonstratie naar het keizerlijk paleis wilde aansporen en met zijn tachtig vrijwilligers een staatsgreep beginnen, niets is dan een brutale leugen, waarvan dan ook in zijn dorpsrede geen sprake is.

Maar één ding is er dat de dood van Mishima verbindt met de harakiri van al zijn voorgangers, een begrip dat in Nederland zo volkomen aan het verdwijnen is, dat buitenlandse schaatswinnaars publiekelijk uitgejouwd worden, het begrip: eer.

‘Ba, ba, ba, ba!’ roept de Nederlandse interviewer vol afschuw, wanneer hij hoort, dat een professor in het Russisch, Russische les geeft aan cadetten van onze Koninklijke Militaire Academie. En mevrouw Romein zelf gaat er prat op, dat haar vader zijn militaire Willemsorde, en de rang van Schout-bij-nacht, verkregen heeft, zonder ooit een schadebrengend kanonschot gelost te hebben. Van Speyk met zijn ‘dan liever de lucht in’ is een soort spotbeeld geworden, omdat hij zijn eed getrouw bleef, en zijn manschappen opofferde, die dezelfde eed hadden afgelegd.

En toch verdedigde hij slechts een Vlaamse stad, tegen Frankillons gepeupel.

Maar het zal moeilijk zijn een Japanner te vinden die Van Speyk niet als een held beschouwt.

In een nog kort geleden gehouden interview van Mishima met onze vertaalster mevrouw Y. Takahashi, begon deze met haar enige malen te vragen of zij Amerikaan was, en toonde zich verheugd te horen, dat dit niet het geval was.

Hij prees haar uitstekende uitspraak van het Japans (zij is met een Japanner getrouwd) en vroeg haar toen naar haar eerste indruk bij haar aankomst in Yokohama.

‘Half Amerikaans,’ zei mevrouw Takahashi. Hij lachte weer en vroeg toen of zij als tourist naar Japan gekomen was om de ándere helft van Amerika te zien?

Toen zij te kennen gaf, oorspronkelijk tot haar studie gekomen te zijn door haar bewondering voor de schoonheid en de geest van Japan, zoals zij die gevonden had in oude schilderijen en boeken, die zij het eerst gezien had in musea, en later door de zuiverheid van karakter van haar eigen echtgenoot en zijn Japanse vrienden, antwoordde Mishima: ‘Dat zijn ook de enige plaatsen waar U in Tókio die schoonheid nog zult vinden, en zúlke mensen zijn mijn vrienden.’

In het laatste gesprek, dat ik met hem voerde, sprak hij zich uit over de vijanden van Japan, die de schoonheid van het hem heilige Nippon vernietigden, wanneer het slechts geld opbracht: die een kabelbaan zouden willen leggen naar de top van de Fuji Yama, die het water vergiftigden van de baai, waarin men vroeger dook naar diamanten en de zee, waar de vissers van leefden, door de olieafval van hun fabrieken.

Maar tegelijkertijd toonde hij, dat hij geen reactionair was, want hij prees Tokio Tower en het stadion van Tange en de schone lijnen van de Monorail-baan als voorbeelden, dat de moderne techniek zich zeer wel bij de eenvoudige schoonheid van Japan aan kon passen.

Wanneer hij nog leefde, zou hij zeker ook het geval genoemd hebben van het vissersdorp, waarvan de halve bevolking, door het eten van met olie vergiftigde vis gestorven is.

Met ons begrip ‘leefbaarheid’ heeft dat niets te maken, maar schending van de schoonheid van Nippon, is een schending van de eer van het land.

De oude samoerai's droegen twee zwaarden. Eén tegen de vijand

[p. 52]

en één ter verdediging van hun eer.

Ook het huidige Japan heeft zo'n zwaard. En wat voor één! Nog voor 1972 wil Japan zijn verdedigingsuitgaven verdubbelen tot boven de tien miljoen gulden; dat blijft dan nog altijd minder dan de Verenigde Staten die 9.2 procent van hun bruto productie voor legerdoeleinden uitgeven, tegenover 1 procent van Japan.

Maar reeds voor 1975 wil men deze oorlogsbegroting tot 2 procent van het nationale budget verhogen.

Hoge militairen in Tokio geloven, dat Japan nog voor 1972 ongeveer 75 miljoen gulden per jaar voor zijn verdediging zal uitgeven. Het belangrijkste doel van het verdedigingsplan is de verdubbeling van de uitgaven voor de marine en de opbouw der verdediging uit de lucht. De krachten voor de opbouw van een atoommacht zijn aanwezig en de potloodraketten zuivere miniatuurcopieën van de echte raketten in de U.S.A. en de Sovjet Unie.

De weermacht van Japan omvat op het ogenblik 250.000 man, 1.500 vliegtuigen, 70 Nike en 50 Hawh afweerraketten en 211 oorlogsschepen.

Beklaagt Mishima in zijn laatste woord zich er over, dat dat onvoldoende is? Wil hij er zijn tachtig infanteristen tegenover stellen?

Geen woord hierover is in zijn laatste redevoering te vinden. Maar de huichelarij der regering gaat zover, dat er in Tokio zelfs geen ministerie van Defensie is te vinden. Volgens de grondwet bestaat het leger zelfs niet.

Daarom is het leger een leger, dat zijn naam niet mag noemen, maar dat zich moet vermommen als waren zij brandweerlieden of politieagenten.

En toch is enkel in dit leger de oude geest der samoerai nog te vinden, voor wie niet het succes, maar het bewustzijn in de volle zin van het woord de zin van het leven is. (Vandaar ook in de tweede wereldoorlog de diepe minachting der Japanse officieren, voor legers, die zich overgaven, zonder dat er zelfs een schot gelost was).

De ware rede, die iedere samoerai vóór zijn dood uitspreekt in het beste oud Japans, dat nog slechts zíj die letteren gestudeerd hebben kennen, is een bewijs dat de samoerai niet aan opstand tegen zijn keizer denkt, maar de ernst van zijn protest door zijn dood bevestigd.

Het is onzeker of de twee officiële stenografen op het bureau van de generaal de rede van Mishima overal goed begrepen hebben. Het staat wel vast, dat hun verslag zelfs als staatsgeheim niet gepubliceerd is, maar zeker zullen er onder de hoorders wel velen geweest zijn, die vroeger op het gymnasium geweest zijn en zich nog iets van het oud Japans herinneren, of die een der vele kleine bandrecorders bij zich droegen, al zullen die door het onverwachte van de gebeurtenis vaak wel te laat aangezet zijn. Journalisten en persfotografen waren natuurlijk niet aanwezig, maar de studie der Chinese tekens heeft een zeer sterk geheugen bij de Japanner tengevolge. Niet voor niets houdt men aan dit tekenschrift vast en maakt het in het algemeen de leerlingen zo moeilijk mogelijk, want slechts dat, wat men met moeite en zweet veroverd heeft, beklijft.

Wij zijn dus vrij zeker dat de tekst, die wij toegestuurd kregen vrijwel authentiek is.

Maar niet in wat hij zei, maar in dat wat hij niet zei, schuilt de betekenis van zijn woorden. Hij roept de soldaten niet op tot een demonstratie voor het paleis of het parlementsgebouw, hij spoort hen niet aan, zich aan te sluiten bij de Kometo, die bij de laatste verkiezingen zo'n opmerkelijke winst maakte en wier programma nog het meeste de gevaren van een sociaal-nationalisme in zich draagt. Hij heeft met deze partij niets te maken willen hebben. Met geen woord spreekt hij over Formosa maar wel over een leger, dat het kruis der schande draagt als épauletten.

En hij spreekt deze rede uit vlak na het bezoek van de premier aan Amerika, waarbij slechts een schijn van succes behaald werd. Wanneer Japan een te gevaarlijke concurrent dreigt te worden, zullen Rusland, China en zelfs Amerika niet voor een kruiser min of meer terugdeinzen en niet voor een papieren verdag, maar zij zullen zich wel hoeden voor een volk, dat uit de geest van Bushido leeft, omdat de offers veel te groot zouden blijken, wanneer dat volk zich werkelijk ‘tot de laatste droppel bloed wil verdedigen’.

Zoals de Europahaven het eerste doelwit voor de Russen zal worden, wanneer het in oorlog de onmisbare toevoerhaven wordt voor de geallieerden, zullen later die zelfde geallieerden niet om de ondergang van de Europahaven treuren, die een gevaar is voor de Duitse havensteden Hamburg, Bremen, Emden, zowel als voor de havens van België en Frankrijk, zo zullen de Amerikanen slechts betrouwbare bondgenoten blijven van Japan, zolang dit nog als moederschip tegen Korea, Cambodja, Viet Nam en Thailand kan dienen. Hoe welvarender Japan wordt, hoe gevaarlijker als concurrent op de wereldmarkten. Daarom bedoelt hij met zijn zakenlieden en speculanten de grote concerns, die wel gaarne grote winsten maken, maar de arbeiders en boeren corrumperen, die wel graag ook door hoge lonen van die welvaart profiteren, maar er niet op voorbereid zijn, deze desnoods ook te verdedigen.

Toen ik een Japans journalist van een der grootste bladen schreef of hij niet enig meer nieuws over de laatste woorden van Mishima kon geven, schreef hij een vriendelijke brief terug over allerlei gemeenschappelijke kennissen, maar eindigde met de woorden: ‘Over de treurige affaire Mishima kunnen wij beter zwijgen. Wij hebben trouwens in deze richting een zachte wenk gekregen.’ Een Hollandse vriend die reeds enige jaren in Japan studeert schreef mij:

Over de affaire Mishima wordt weinig geschreven, maar des te meer gesproken. En het is duidelijk, dat deze rede en deze harakiri rechtstreeks ingaat tegen de regeringspolitiek zowel als tegen de belangen der grote maatschappijen, die meer en meer met die van Amerika zijn vervlochten.

Ik denk dat die ‘zachte wenk’ niet slechts aan de kranten, maar ook aan de boekhandel en de kiosken is doorgegeven.

Ik denk dat de enkele blaadjes uit een onbeduidend literair blad aan de razzia, die zeker er op gevolgd is, toevallig aan de vernietiging ontsnapt zijn, en dat het daardoor komt dat wij in de wereldpers slechts berichten vinden, waarbij hij als een soort heemschutter, een sadist, of een halve gare wordt voorgesteld. Maar Mishima was veeleer de laatste samoerai, die de ‘bushido’ van Japan verdedigde.

Zijn prachtige roman Een zeeman door de zee verstoten, is tegelijk een scherpe aanval op de wreedheid en de fascistische geest van een paar Japanse jonge nozems, en de zelfbeschuldiging van een eerlijke en dappere zeeman, die op het punt stond de wijde, zuivere zee, voor een gemakkelijk leventje, aan de wal, samen met een volkomen van haar land vervreemde boutique-eigenares te ruilen. In laatste instantie is zijn dood gerechtvaardigd.

Slechts wie deze dingen verstaat kan de laatste woorden en daden begrijpen van Japan's grootste schrijver, die ons tot nog toe door de wereldpersagenten slechts in bekorte leugenachtige vorm bereikten.

(1972)