Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 28]

Margaretha Ferguson
Rechtdoor naar de hel

Eén van de kenmerken van de Japanse literatuur is haar nietsontziende precisie in het uitbeelden van menselijke aandoeningen, opwellingen, emoties, gevoelens, overwegingen, gedachten, handelingen. Helder en nauwkeurig wordt de ziel gepeild, ongenadig de abjectste bijzonderheden blootgelegd. En dit meestal in een taalgebruik dat ook na omzetting in een westerse taal sober, doeltreffend en vooral subtiel is. Hierdoor verkrijgen vele Japanse boeken een indringend werkelijkheidsgehalte. Het lijkt of de Japanners, ondanks hun formalistisch leefpatroon, geen remmingen kennen die hen het inzicht in hun zieleleven zouden verhullen. Zo hebben hun openbaringen iets ontspannends en natuurlijks. Eén van de grootmeesters op dit gebied is wel Nobelprijswinnaar Kawabata Yasunari wiens Schone Slaapsters (1961, Ned. vertaling C. Ouwehand 1968) ik onlangs herlas. Hierin wordt beschreven hoe de oudere doch nog potente meneer Eguchi wordt geïntroduceerd in een huis waar bejaarde heren tegen betaling een nacht kunnen doorbrengen naast kunstmatig in slaap gebrachte jonge, naakte meisjes. Cohabiteren is verboden, de meeste klanten kunnen dat ook niet meer. In deze nachten wordt Eguchi, behalve door actuele erotische aandoeningen, overspoeld door herinneringen aan vroegere ervaringen. Seks en dood liggen innig verstrengeld. Ondanks de gruwelijke aspecten laat het boek een poëtische indruk na. Zo ook bij de wereldbekende Yukio Mishima die in zijn schitterende vertelling Death in the afternoon, over een officier die na gezichtsverlies samen met zijn vrouw harakiri begaat, precies zijn eigen, enkele jaren later te plegen, zelfmoord beschrijft. Nergens in deze verhalen is sprake van die dik-opgelegde moraal die in de Nederlandse literatuur zo dikwijls leidt tot krampachtige anti-moralistische, anti-esthetische vulgariteiten. Ook wanneer we te maken hebben met boeken waarin voornamelijk een maatschappelijk gebeuren de verhaalstof vormt, treffen we datzelfde indringende, rechtstreekse aan in de verteltrant. De tendens wordt niet opgelegd, maar valt wel degelijk af te leiden.

In 1959 publiceerde Takeshi Kaiko, 29 jaar oud, de roman Japanische Dreigroschenoper, die in 1967 in Duitse vertaling verscheen bij uitgeverij Volk und Welt in Berlijn. Kaiko, die rechten heeft gestudeerd, moet een sterk maatschappelijk betrokken auteur zijn. Dat valt ten eerste al duidelijk op te maken uit het hier te bespreken werk, maar bovendien meldt de flaptekst dat hij reizen maakte o.a. naar China, Roemenië, Polen, Frankrijk, de Sowjet-Unie en daarover reisdagboeken schreef. In 1961 woonde hij als waarnemer het Eichmannproces bij; in 1965 publiceerde hij een Vietnamees oorlogsdagboek.

Japanische Dreigroschenoper (de titel is een letterlijke vertaling van het Japanse origineel) heeft als hoofdpersoon de zwerver - later Fukusuke genoemd - die al zó afdoende aan lager wal is geraakt dat zelfs de mensen in de armste buurt van Osaka nog naar hem omkeken; hij leek wel een wandelende vuilnishoop. ‘Je zag zo dat hij al die attributen van een man zoals beroep, huis, kinderen, vrouw, ja zelfs een naam allang niet meer bezat. Stinkend afvalvlees van de grote stad - een juistere benaming is nauwelijks te vinden’, zo introduceert de schrijver zijn personage bij de lezers. Zijn slaapplaats bevindt zich onder de struiken bij de ingang van een stadspark, op zoek naar eten zwerft hij van de ene kant van de stad naar de andere, ‘als een onverteerbaar brok.’ Met akelig invoelbare bijzonderheden beschrijft Kaiko hoe Fukusuke ondraaglijke martelingen ondergaat door de honger; met hulp van dezelfde schrijftechniek laat hij de lezer meezwerven met Fukusuke door een hel van armoedebuurten. Tenslotte belandt hij bij een groepje mensen waar iets aan de hand is. ‘Achter een vuilnishoop lag in het door een verstikkende stank bezwangerde duister een ietwat zwakzinnige vrouw van middelbare leeftijd, op de rug met opgetrokken benen.’ De dronken klanten mogen voor tien yen een lucifer aansteken en waarnemen hoe een kreeft zich vermaakt in de vagina van de vrouw. Fukusuke, nogal groot van stuk, probeert over zijn kapitaalkrachtige broeders heen ook een kijkje te nemen, maar meteen wordt hij dreigend weggeblaft. Wat verderop wordt hij op de schouder getikt door een vrouw die blijkt hem al een tijd gevolgd te hebben. Met de belofte van eten, het ter beschikking stellen van kleren en van een slaapplaats, lokt zij hem mee naar wat het eigenlijke tafereel van de roman blijkt te zijn: een vlak bij een spoorlijn gelegen nederzetting van thuis- en werklozen die zich bezighouden met het roven van oud roest en andere materialen; na de Amerikaanse bombardementen uit de Tweede Wereldoorlog overgebleven van kolossale, eens zo machtige wapenfabrieken. Vervallen hutten zijn opgetrokken uit bijeengeraapte materialen.

Door deuren en muren drong een eigenaardige zurige, uit een slijmerig vocht afkomstige stank. Onwillekeurig vroeg je je af tot in welke lagen van de aarde urine en zweet van de hier huizende mensen al zou zijn doorgesijpeld. Hier en daar klonk vanuit het duister der huizen, deze miserabele zweren, het grienen van kleine kinderen, het gemurmel van oude mensen, het gekijf van vrouwen en het gelach van de mannen; uit alles sprak een zekere teugelloosheid.

Het werk dat Fukusuke en zijn lotgenoten verrichten is vaak levensgevaarlijk, door de krachttoeren die zij bij nacht en ontij moeten uithalen om, vaak diep uit de aarde, stalen pijpen en andere zware materialen omhoog te torsen en die te vervoeren naar de opkopers. Gevaar is er bovendien vanwege de talrijke en steeds hardnekkiger en succesvoller razzia's door de politie, die tenslotte leiden tot de ondergang van de kolonie. De hele roman door volhardt Kaiko in zijn uitvoerig beschrijvende stijl, en waar de krachtsinspanningen zo vaak leiden tot op of over de grens van uitputting en dood, lijkt het soms of je te maken hebt met een soort jongensboek voor volwassenen, een avonturenroman waarin de helden toevallig ‘op de bodem’ van de maatschappij verkeren. Van dit genre, en ook van een sociaal-realistische beschrijving zoals in de officiële communistische literatuur nog steeds wordt gepropageerd, onderscheidt het boek zich echter door de absolute illusie-loosheid en werkelijkheidszin waarmee de personages en hun toch van een zekere ordening getuigende samenleving worden getekend.

Iedereen die deelneemt aan de georganiseerde roof moet een leertijd doormaken waarvoor hij ook leergeld betaalt, in de zin van het afstaan van een deel van de opbrengst aan de chef van een bepaalde groep. Hij moet leren welke werktuigen hij dient te gebruiken, wat de mogelijkheden en gevaren zijn, wie mogelijke vijanden of tegenstanders zijn, hoe de per rooftocht samen gestelde groep met elkaar communiceert. Vijanden zijn niet alleen het wettig gezag en de politie-mensen, er zijn ook verraders onder de lotgenoten; het zijn concurrerende groepen,

[p. 29]

maar ook ieder lid van de eigen groep kan een potentiële vijand zijn. Loopt er iemand over van de ene groep naar de andere dan wordt dat schouderophalend aanvaard, tenslotte zoekt een ieder zijn eigen voordeel. Binnen een groep wordt gezamenlijk gewoond, gekookt en gegeten. Het voer bestaat gewoonlijk uit geroosterde ingewanden, overgoten met een knoflooksaus. Als de stemming erg feestelijk is vanwege een goeie buit komen er speciale lekkernijen op tafel, zoals rauwe varkensbaarmoeder. Of het van Kaiko een soort racisme is om de Koreanen onder deze groep Japanners als nog ruwer af te schilderen dan zijn eigen landgenoten? Het toppunt van een Koreaanse lekkernij moet wel zijn een baarmoeder met daarin een embryo waarvan de ogen je onder het opgegeten worden nog verwijtend aanstaren. ‘Dat is me wat! Zelfs een Rockefeller heeft er niet het flauwste idee van hoe zoiets smaakt!’ ... Kim, de Koreaanse chef van wie Fukusuke zijn leringen ontvangt streek zich over de kin en sloot verrukt de ogen en vertelt Fukusuke dat dit Koreaanse gerecht, sekifue, letterlijk in dunne schijven gesneden zuigeling, voor een kolossale potentie zorgt.

Verreweg het belangwekkendste van deze roman is de indringende schildering van de wetten en gebruiken die deze samenleving beheersen. Een ieder krijgt, naar lichamelijke en geestelijke geschiktheid, zijn functie toegewezen. Er zijn mensen die op zoek gaan naar plekken waar mogelijk buit te vinden is, er zijn er die de door het wettig gezag aangestelde controleurs omkopen, of die zich als lokvogels opstellen voor de politie en zich gevangen laten nemen terwijl de anderen elders bliksemsnel hun slag slaan, er zijn duikers, botenvaarders en vrachtvoerders. Listen en lagen worden beraamd met behulp van genadeloze mensenkennis, de tactiek van kleine en soms massale overvallen, bijvoorbeeld op het politie-bureau, wordt vooraf zorgvuldig uitgedacht en besproken. Deze groep mensen houdt zich, met uiterste inspanning en met het toepassen van gecompliceerde technieken, bezig met de bevrediging van tamelijk ongecompliceerde instincten: in leven blijven, eten, drinken en vrijen. Voor wie in dit boek een tendens-roman wil zien (en dat zullen er zeker velen zijn, gezien de publicatie in de D.D.R.) kan men het beschouwen als een onverbiddelijke vergrootspiegel van onze eigen samenleving. Alleen hier worden de mechanismen tot op het bot blootgelegd en niet door ethische motieven verdoezeld.

Soberheid en subtiliteit, twee eigenschappen die ik in het begin van dit artikel noemde als kenmerkend voor vele Japanse schrijvers, zoals voor Kawabata, Tanizaki en ook Mishima, treden in Japanische Dreigroschenoper niet op de voorgrond. Maar wel heeft Kaiko met zijn landgenoten gemeen dat hij verkwikkend a-moreel is in zijn voor niets terugdeinzende uitbeeldingen.

‘De bommen hadden van alles en nog wat door de lucht doen wervelen; wind en aarde deden het hunne en begroeven, volledig onverwacht, dingen op volledig onverwachte plekken.’ De door Kaiko beschreven kolossale ruïnes en verwoestingen waren nog maar veroorzaakt door ‘gewone’ Amerikaanse bommen.

In 1969 verscheen het eerste literaire getuigenis althans van de hand van een Japanner, van het afwerpen van de atoombom op Hirosjima. De schrijver ervan is Ibuse Masuji, geboren in 1898 en reeds lang voor de Tweede Wereldoorlog een erkend kunstenaar. Het boek heet in de Engelse vertaling van John Bester Black Rain, in het Japans Kuroi Ame, en het werd uitgegeven door Kodansha International Ltd, Tokyo en Pala Alto.

De roman begint en eindigt in een periode, vele jaren nadat ‘de bom’ is gevallen. De hoofdpersoon Shigematsu Shizuma, woonachtig in het dorp Kobatake, geeft er zich rekenschap van dat zijn nicht Yasuko als een loden last op zijn brein weegt. Haar huwelijkskansen zijn zo ongeveer nihil door het gerucht dat zij tegen het einde van de oorlog werkzaam was in de keukens van een middelbare school in het centrum van Hiroshima, en dat zij daardoor zou zijn aangetast door de stralingsziekte.

Tot vele jaren na de oorlog, en misschien ook nu nog, worden er in Japan misvormde kinderen geboren als gevolg van de atoombom, kinderen die hun ouders vaak vervloeken dat die hen het leven hebben geschonken.

Yasuko bevond zich echter niet in het centrum, maar in een dicht bij Hiroshima gelegen kleine stad. De leden van de keukendienst luisterden op een of andere brug naar een galmende toespraak toen de bom viel.

Op dat moment raakten de jongens verbrand van het hoofd tot de voeten, maar de dienstdoende leraar liet de hele groep, zij het pianissimo, een vaderlandslievend lied zingen: ‘leg mij neer onder de golven’. Daarop gaf hij het bevel: ‘Verspreiden!’ en leidde zelf de weg door zich in de rivier te werpen. Iedereen volgde hem. Slechts één leerling was naar huis gestrompeld om het verhaal te vertellen en was kort daarna gestorven.’

Yasuko was er niet bij, na de oorlog is zij in gezondheidscentra herhaaldelijk gecontroleerd en in orde bevonden, toch blijft het gerucht aanhouden. Om hier tegenin te gaan besluit Shigematsu het dagboek dat zijn nicht in de oorlogsdagen heeft bijgehouden, over te schrijven.

Op deze wijze verschaft Ibuse zich de mogelijkheid het verhaal van de bom en zijn gevolgen te laten vertellen door een groter aantal personen. Naast het dagboek van Yasuko krijgen we een geschreven getuigenis van de vrouw van Shigematsu, en ook hijzelf begint met het overschrijven van zijn ‘Dagboek van het bombarderen’. Tenslotte volgt nog een uitgebreid verslag van een dr. Iwatahe, die in die dagen was ingedeeld bij de medische reserve. Dit laatste verslag wordt aan Yasuko ter hand gesteld wanneer zij toch aangetast blijkt te zijn en in het ziekenhuis ligt; Iwatake was er veel erger aan toe geweest dan zijzelf, en is toch min of meer genezen.

De opeenvolging van door verschillende mensen geschreven dagboekfragmenten, afgewisseld met verhaalgedeelten uit het ‘heden’ van het boek, zorgt voor een literair en compositorisch verantwoorde uitbeelding van het feit dat de nawerking van de atoombom nog steeds niet is uitgeblust. Integendeel, steeds weer nieuwe slachtoffers worden gemaakt, hetzij door de misvormd geboren kinderen en kleinkinderen van diegenen die er in 1945 bij waren, hetzij door nieuw ontdekte ziekteverschijnselen bij diezelfde, nu meer dan dertig jaar ouder geworden mensen.

Het dagboek van Shigematsu zelf munt weer uit door precisie, subtiliteit en soberheid. Eigenschappen die hoogst bewonderenswaardig genoemd mogen worden, gezien de beschreven gebeurtenissen. Shigematsu gaat op de ochtend van de 6e augustus als gewoonlijk naar zijn werk en ontmoet op het platform van de trein een hem bekende zakenvrouw die hem vraagt spoed te betrachten met een bepaald zegel.

Op een punt drie meter links van de wachtende trein, zag ik een bol van verblindend intens licht, en tegelijkertijd werd ik ondergedompeld in totale, nietsziende duisternis. Het volgend moment werd de zwarte sluier waarin ik gewikkeld scheen doorboord door kreten en geschreeuw van pijn, gebrul van ‘Ga d'r af!’ en ‘Laat me door!’, vloeken en andere stemmen in onbeschrijflijke verwarring. De passagiers kwamen de trein uitstromen. Ik werd eraf gedrukt en op de spoorrails aan de andere kant gesmeten, landend op iets zachts dat een vrouwenlichaam leek. Op zijn beurt landde een ander lichaam bovenop het mijne. Meer lichamen werden aan beide kanten van mij opgestapeld. Een kreet van woede en pijn ontsnapte mij, als een echo in mijn oor klonk net zo'n kreet, met een zwaar plaatselijk accent, van een man wiens hoofd tegen het mijne werd geslagen. Met kreten en gekreun overal om mij heen oprijzend, bevrijdde ik mij van diegenen die bovenop mij lagen en strompelde overeind. Met dezelfde nauwkeurigheid als waarmee Shigematsu het

‘plaatselijk accent’ registreert, beschrijft hij de nu volgende tocht door een krankzinnig geworden stad, temidden van heen

[p. 30]

en weer vluchtende menigten. Grote gebouwen, hele straten bestaan niet meer. Lijken en huilende verminkten liggen door elkaar, anderen lopen rond zonder zich bewust te zijn van hun gruwelijke verwondingen. Hij hoort zijn naam roepen, de zakenvrouw van daarnet werkt zich naar hem toe, legt haar armen om zijn middel en haar hoofd tegen zijn borst, en begint over haar hele lichaam te bibberen. ‘Wat kan er toch gebeurd zijn, meneer Shizuma? Wat een verschrikking!’ Haar gezicht is asgrauw, ze blijft bibberen. Even later zegt ze: ‘Meneer Shizuma - u bent gewond in uw gezicht, is het niet? De huid valt er af en het heeft zo'n rare kleur...’ Ik ging met mijn handen over mijn gezicht. De linkerhand werd nat en kleverig. Ik keek, en ontdekte dat de linkerpalm iets blauwig-paars erop had, als kleine snippertjes vochtig papier.’

Bladzijden lang gaat dit nauwkeurige verhaal, vol haast wetenschappelijk geregistreerde bijzonderheden, door. De lezer voelt zich als in een shock-toestand waarin hij helderder en indringender waarneemt dan gewoonlijk. Sommige mensen zijn zichtbaar krankzinnig geworden, anderen spreken uiterst beleefd met elkaar, vragen zich af wat er toch gebeurd kan zijn, overleggen zo kalm mogelijk hoe weg te komen uit deze alomvattende nachtmerrie.

Willen de al dan niet gewonde overlevenden zich in de volgende dagen wenden tot officiële instanties, ziekenhuizen, gemeente-kantoren, vaker dan niet zijn deze gebouwen van de aarde weggevaagd. Ogenschijnlijk ongedeerde mensen die op zoek gaan naar hun familieleden en een ziekenzaal binnenkomen, sterven vaak nog eerder dan de gewonden. De artsen noch andere autoriteiten kunnen bepalen wat er in werkelijkheid is gebeurd, zij weten niet hoe de gevolgen te bestrijden. Dokter Iwatake, eveneens zwaar gewond en op de rand van de dood, geeft in zijn verslag achteraf een huiveringwekkende beschrijving van zijn verwondingen en de ontoereikende pogingen daar iets aan te doen. Na enkele dagen hoort hij, bijna buiten bewustzijn, een vrouwenstem schril zijn naam roepen, vragend, zoals die stem dat al in verschillende ver uit elkaar gelegen ziekenhuizen blijkt te hebben gedaan. Zijn gezicht is onherkenbaar verminkt, zijn lippen zijn te gezwollen om een geluid uit te brengen, tenslotte slaagt hij erin een fractie van een seconde zijn arm een klein beetje op te lichten. Iwatake krijgt bloedtransfusies en grote hoeveelheden vitamine C., met een dieet van perziken en rauwe eieren. Bovendien had hij een geweldige wil tot overleven, maar Yasuko, na ettelijke teleurstellingen met huwelijkskandidaten en een verdekte, uiterst beleefde ontslagaanzegging geeft na het tenslotte duidelijk uitbreken van de symptomen, een kleine twintig jaar later, de moed op.

In het ‘heden’ van de roman lijdt ook Shigematsu nog steeds aan de stralingsziekte. Van de twaalf soortgelijke patiënten in het dorp zijn er drie overlevenden - de lichte gevallen waartoe Shigematsu behoort. Het voortschrijden van de ziekte houden zij tegen door altijd zorg te dragen voor een overvloed aan goed voedsel, en door het nemen van veel rust. De hele dag in bed liggen is niet goed, dus - adviseert de dokter - doe wat lichte karweitjes in en om het huis, en vul dat aan met wandelingetjes.

Maar dat kan immers niet! ‘Helaas was het voor een gezinshoofd, ogenschijnlijk kerngezond, godsonmogelijk op zijn gemak door het dorp te kuieren ... ondenkbaar in termen van traditie, en dus ondenkbaar in principe’.

Shigematsu en zijn lotgenoten vinden er wat op: ze zullen zich gaan bezighouden met de visvangst, en dat op een economisch verantwoorde manier, ze gaan namelijk proberen jong broedsel uit te zetten teneinde de visstand te verhogen. Desondanks staan ze toch bloot aan sarcastische commentaren van hun dorpsgenoten.

Een merkwaardig en helaas zeer herkenbaar voorbeeld van onze onmacht ten aanzien van het lijden van anderen, niemand weet er goed raad mee; een mens mag eigenlijk niet lijden, want onmiddellijk stelt hij zich bloot aan kritiek: van zichzelf (waar heb ik dat aan verdiend, waar ben ik fout gegaan?), van de medemens (je moet flink wezen, vertrouwen hebben, niet teveel toegeven), van de overheid (je bent ziek dus je hoeft ook niet zoveel te verdienen), van de politieke tegenstander (de Japanners zijn de oorlog toch zelf begonnen).

Ook de vertaler John Bester dekt zich in zijn Voorwoord ter dege in:

Toen mij werd gevraagd Ibuse Masuji's Kuroi Ame te vertalen koesterde ik eerst aanzienlijke twijfel. Ik wist dat het werk in Japan was toegejuicht, maar verdacht de critici van positieve bevooroordeeldheid vanwege het onderwerp. Had de auteur schelle stemverheffing, sentimentaliteit, melodrama, monotonie en al de andere valkuilen wel kunnen vermijden? Kon het, kortom, zijn omgevormd tot een werk van kunst?

Nou, gelukkig heeft John Bester zijn kostbare artistieke integriteit geen geweld aan hoeven doen. In zijn knappe inleiding geeft hij, zorgvuldig geanalyseerd, de vele literaire verdiensten van het boek aan, op zich is daar geen woord tegenin te brengen, en eindigt aldus:

Zich bezighoudend met het grimmigst denkbare onderwerp, is het werk uiteindelijk niet deprimerend, want de auteur houdt zich tenslotte meer bezig met het leven dan met de dood, en met een alomaanwezige schoonheid die het afgrijselijke van het detail te boven gaat. In die zin zou ik willen suggereren dat Black Rain helemaal geen boek over de bom is.

Moet dat worden opgevat als een geruststelling voor de lezer? Is dat een vrijbrief voor het, terecht, genieten van de vele kwaliteiten van het ‘hoe’ van deze roman, zonder zich al te druk te maken over het ‘wat’? Is dit niet het even ontoelaatbare andere uiterste van die stok die aan het ene uiterste wordt vastgehouden door de communistische literaire bevelhebbers die vóór alles eisen dat de inhoud van een boek voldoet aan duidelijk omschreven politieke eisen?

En toch, hoewel ik het met mijn geweten eigenlijk niet overeen kan brengen, ben ik het eens met Bester dat Black Rain juist door zijn superieure (dus boven politieke tegenstellingen letterlijk verheven) verteltrant een schitterend boek is. Zelf slachtoffer van de Japanse internering op Java met alle wreedheden van dien, komt het al lezende niet bij me op om deze herinnering mee te laten tellen in mijn waardering. Niemand van de Japanse slachtoffers geeft zich over aan politieke overwegingen. Af en toe worden wat oorlogsleuzen ingevoerd maar zó geraffineerd dat de lezer duidelijk voelt hoeveel afstand de ‘gewone’ Japanse mensen zelf daartegenover hebben. Een enkele confrontatie met de leger-autoriteiten maakt duidelijk dat deze een weinig-gewaardeerde staat in de staat hebben gevormd. De Japanse burgers waren, net als alle miljoenen burgers in de Tweede Wereldoorlog, voornamelijk bezig met pogingen tot overleven.

Van de onvoorstelbare gruwelen die, koel en helder, in dit boek worden beschreven heb ik weinig of niets kunnen aanhalen, je kunt er wel bladzijden mee doorgaan, maar ze zijn zo geraffineerd ingeweven in het ‘gewone leven’ van de mensen in het heden van de roman dat ze een onvergetelijke indruk achterlaten. Toen ik Black Rain uithad verbaasde ik mij opnieuw dat niet de vele duizenden lieden die in duur betaalde banen meewerken aan de kernbewapening, in de gevangenis worden gestopt, inplaats van degenen die nog proberen iets van het leven op aarde te redden.

Literatuur

Kaiko Takeshi: Japanische Dreigroschenoper, Duitse vertaling Jürgen Berndt, Verlag Volk und Welt, Berlin, DDR. 1967

Ibuse Masuji: Black Rain, Engelse vertaling John Bester, Kodansha International Ltd., Tokyo en Palo Alto, 1970