Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 52]

Wiel Kusters
Over het verzinnen van een schrijver^*

Enkele jaren geleden was er in België een man die zich van andere Belgen onderscheidde door de begeerte een record te vestigen op een onalledaags terrein. Hij wilde onder de grond liggen (als levende wel te verstaan!) en dat zó lang volhouden tot onsterfelijke roem zijn deel zou zijn geworden.

Wie wel eens iets van mij gelezen heeft, Het mijnmuseum bijvoorbeeld, kan zich misschien voorstellen dat ik zo'n man graag zou hebben verzonnen. Maar hij bestond. En als iemand bestaat, dan verzin je hem niet meer zo gauw. Ik moet bekennen dat ik deze Belg daarom wel eens naar een andere wereld heb gewenst. Dat is niet mooi van mij, maar het is wel mooi bedoeld. Want die andere wereld zou best een door mij verzonnen wereld mogen zijn.

Cees Nooteboom, die hier vanavond uw gast is, heeft over een hieraan verwante problematiek een mooie novelle geschreven: Een lied van schijn en wezen. Hierin vertelt hij over een schrijver die een verhaal schrijft, iets als een liefdesgeschiedenis uit de late negentiende eeuw. Nu is Nootebooms schrijver niet zomaar een schrijver, maar iemand die al schrijvende nadenkt; niet alleen over wat hij schrijft, maar ook over het feit dat hij schrijft. Een citaat.

Er is iets onzegbaar treurigs aan schrijvers alleen in hun werkkamer. Vroeger of later in hun leven komt het moment waarop ze twijfelen aan wat ze doen. Het zou misschien ook vreemd zijn als het niet zo was. Naarmate iemand langer leeft, wordt de werkelijkheid opdringeriger, en tegelijkertijd minder interessant omdat er zoveel van is. Moet daar nu echt nog iets aan toegevoegd worden? Moet het verzonnene boven op het bestaande gestapeld worden alleen omdat iemand toen hij jong was en van wat men dan de werkelijkheid noemt nog weinig ervaren had, gewoon zelf maar wat pseudowerkelijkheid bedacht had en vervolgens door iedereen schrijver genoemd was?

U realiseert zich wel, dat deze vraag van heel wat ‘wezenlijker’ aard is dan de vraag die klem zittende, werkelijk vastgelopen schrijvers zich wel eens stellen: Waarom zou ik nog iets willen toevoegen aan al het moois en waardevols dat er, door de eeuwen heen, al geschreven is? Bij Nooteboom lezen we: ‘De vraag is alleen waarom iemand het zou doen, waarom er nog een verzonnen werkelijkheid aan de bestaande moet worden toegevoegd.’

Het gaat hier om de verhouding tussen realiteit en fictie, en dus niet om de relatie tussen al geschreven en nog te schrijven werken. Hoewel Nootebooms ‘probleem’ aangaande het schrijven misschien een wat esoterische en narcistische indruk maakt (‘Schrijven over schrijven: afschuwelijk toch’), getuigt het in wezen van een veel minder ijdele en egocentrische visie op het schrijven, dan die waarin literatuur het opneemt tegen literatuur.

Een voorbeeld van dit laatste levert Maarten 't Hart, wanneer hij in zijn dankwoord bij het in ontvangst nemen van de Jan Greshoffprijs 1978 op overigens niet ongeestige wijze constateert, dat de wereldliteratuur uit ongeveer 18.000 interessante romans, toneelstukken, gedichtenbundels, essays enzovoorts bestaat, dat dit een tot moedeloosheid strekkend getal kan zijn, en dat iemand aan wie de drang tot schrijven desondanks te machtig is ('t Hart zelve) er goed aan doet door middel van essays en kritieken aan de lezers duidelijk te maken, dat zij flink wat werk uit de wereldliteratuur ongelezen kunnen laten - als zijnde niet de moeite waard -, om in plaats daarvan de boeken van Maarten 't Hart te consumeren.^1.

Als Nootebooms Lied van schijn en wezen de verhouding tussen werkelijkheid en verzinsel aan de orde stelt, dan gebeurt dat op uiterst fascinerende en hallucinerende wijze. En meteen al aan het begin. Verhaalfiguren, bestaan die echt? Worden ze ‘echt’, op het moment dat je ze bedenkt? Een dokter, een kolonel, een doktersvrouw. ‘De kolonel wordt verliefd op de doktersvrouw.’ Die zin schrijft de schrijver op, een zin zó banaal dat hij er misselijk van wordt.

Er waren ongetwijfeld op alle vijf de continenten kolonels verliefd op doktersvrouwen en dokters op kolonelsvrouwen - en aangezien er al een paar honderd jaar kolonels én dokters waren, was zijn verhaal natuurlijk al een paar honderd keer geschreven, maar dan door het leven zelf.

Het verhaal dat door deze overweging in zijn ontstaan belemmerd lijkt te gaan worden, komt er toch. En het is - ik gebruik het woord nog een keer - fascinerend om te zien hoe dat in zijn werk gaat. Hoe personages ontstaan in de ruimten van de geest van de schrijver, hoe hun schimmige, ideële bestaan, ‘vorm zonder materie’, steeds materiëler wordt. En ook hoe hun bestaan vervlochten raakt met dat van de schrijver, omdat ook mogelijkheden, en dus ook mogelijke personen, tot de werkelijkheid behoren. (Waarbij we niet moeten vergeten dat ook Nootebooms schrijver een geschreven personage is, terwijl hij tegen de achtergrond van zijn problematiek aangaande de echtheid van verhaalfiguren zelf juist zo reëel lijkt!)

Ik moet moeite doen om me ervan te weerhouden u tot in details uiteen te zetten wat er aan Een lied van schijn en wezen allemaal te beleven valt. U moet het zelf maar lezen, want daar zijn boeken voor. Maar er is één ding, dat te maken heeft met het slot van de novelle, waarover ik nog iets te berde wil brengen.

In het tweeëntwintigste van de vierentwintig korte hoofdstukken waaruit het boek bestaat, verscheurt en verbrandt de schrijver zijn manuscript. Hoe hij daartoe komt, mag nog even in het midden blijven: het doet niets af aan het feit dat de kolonel, de dokter en de doktersvrouw inmiddels al een eigen leven zijn gaan leiden; niet alleen als ‘reële mogelijkheid’, maar ook, en dat is een bijzonder aardige vondst, als onderdeel van de gedachten van een andere schrijver. Deze weet of meent te weten dat er een verhaal over de dokter-enzovoorts in de maak is, en belt, als lid van een CPNB-commissie, ‘onze’ schrijver in Rome op met de vraag of hij zijn novelle niet als boekenweekgeschenk zou willen publiceren. Maar zoals gezegd: de schrijver vernietigt de vellen papier waarop zijn verhaal geschreven stond - dit is dus niet hetzelfde als: hij vernietigt zijn verhaal! - en deelt zijn collega mee: ‘Dat verhaal waar jij het over hebt bestaat niet. Sorry.’

Dat klinkt, in zijn ironische deemoed, vrij triomfantelijk, vind ik. En het is ook duidelijk waarom. Het verhaal bestaat niet, of, een compromis: het bestaat wanneer en zo lang je het leest. Maar de personages mogen personen heten en bestaan

* Tekst van een inleiding voor het Studium Generale van de Rijksuniversiteit Limburg, 3 november 1981.

1. De tekst van 't Harts dankwoord is te vinden in Bzzlletin 62, p. 30.

[p. 53]

wél, zelfs los van het verhaal. We kunnen ze bij hun naam noemen en over hen praten. Zij bestaan, zoals ook de decors van het verhaal, Bulgarije en Rome, voor ons bestaan, al hebben wij ze nooit bezocht.

Maar dit alles nog terzijde. Waar ik naar toe wilde, is dit. Hoewel Nootebooms schrijver zijn manuscript heeft verscheurd, lezen we in een volgend, ultrakort, hoofdstukje toch gewoon vérder over de kolonel, de dokter en zijn vrouw. Zij worden honderd jaar vóór het moment waarop de schrijver zijn papieren verscheurt, getroffen door een ‘scheurende, brandende pijn in (de) hartstreek, een geheimzinnige brandende pijn die hen één vreselijk ogenblik verscheurde en zonder adem liet.’ Het is een pijn van liefde en verdriet, zoals mensen die soms kennen. Maar het is ook een pijn - er staat niet voor niets een ‘scheurende’ pijn - die zich in verband laat brengen met de vernietiging van het manuscript waaraan ze hun existentie danken. Maar die vernietiging maakt, zo te zien, geen einde aan hun bestaan. Dat behoeft althans niet zo te zijn. Eén vreselijk moment zijn zij zonder adem. En ‘Laura Ficěv dacht zelfs dat ze dood zou gaan, en misschien was dat ook wel zo.’ Let wel: er staat ‘misschien’.

De wijze, waarop de personages van Nootebooms schrijver zich uiteindelijk blijken te hebben losgemaakt van de tekst - en van hun schepper; ook dat is een vorm van liefdesverdriet - herinnert aan dat schitterende verhaal van Slauerhoff over De doodsstrijd van den dwazen oude, in het schrijven verliefde, ook een verhaal waarin een verhaal tot autonome werkelijkheid wordt. Ook hier zien we de vernietiging van een manuscript; het wordt onleesbaar ‘alsof het handschrift tegelijk verbrand is en in het water heeft gelegen.’ En ook hier blijken de personages werkelijk te zijn geworden. Ja, ze danken hun reële bestaan zelfs rechtstreeks aan het feit dat het manuscript onder hen uit is getrokken. Zij leven niet desondanks, maar dankzij dat, al is hun ‘leven’ er natuurlijk wel een tussen aanhalingstekens; zij komen wel los van het verhaal van de oude Lo T'oen, maar ontlenen hun nieuwe, zeg maar ‘echtere’ leven even zo goed aan een verhaal: dat van Slauerhoff, die hen daarin trouwens wat minder speelruimte geeft dan Nooteboom aan zijn personages: de toekomst van het Chinese liefdespaar wordt in drie slotzinnen als een gelukkige bestempeld en bezegeld.

Wanneer u zoudt denken dat ik hier aan Slauerhoff herinner om op onuitgesproken wijze aan Nooteboom een gebrek aan originaliteit te verwijten, dan heeft u het mis. Welke schrijvers er eerder waren en welke later, speelt in de literatuur geen rol. Iedere schrijver creëert zijn voorgangers, zegt Borges in een essay over ‘Kafka en zijn voorlopers’. De parallel tussen Nootebooms verhaal en dat van Slauerhoff maakt voor mij niet alleen Een lied van schijn en wezen tot een minder eenzaam boek in onze letterkunde - het heeft, geconcentreerd als het is op de problematiek van het schrijven, iets verschrikkelijk eenzaams; werelden van melancholie zitten daar achter -, maar het maakt ook de vijfenveertig jaar geleden gestorven schrijver Slauerhoff weer actueel. Zijn poëzie, en van zijn proza vooral de roman Het verboden rijk. Ik heb hem ademloos zitten herlezen.

Er is nog iemand in wiens werk ik naar aanleiding van Een lied van schijn en wezen voor het eerst sinds vele jaren weer ben gaan bladeren. Dat is - u zult het niet raden - Godfried Bomans, een schrijver die ik, tussen mijn twaalfde en zestiende heb verslonden, en die daarna voor mij, begrijpelijkerwijs, volledig op was.

In De avonturen van Pa Pinkelman speelt Bomans een bijzonder amusant spel met de verhouding tussen verzinsel en werkelijkheid. Zoals u misschien weet, zijn De avonturen van Pa Pinkelman oorspronkelijk, dat wil zeggen vlak na de oorlog, als feuilleton verschenen in De Volkskrant. En dat verklaart dan de volgende situatie.

Twee personages, Kareltje en Flop, kijken bij een Volkskrantabonnee naar binnen.

‘Kijk,’ fluisterde Kareltje, ‘hij leest de avonturen van Pa Pinkelman.’ ‘Hoe weet je dat?’ fluisterde het negertje terug. ‘Omdat de voorpagina naar ons toegekeerd is,’ antwoordde Kareltje, ‘en wij immers bij de advertenties achteraan staan.’ En het pientere kereltje had gelijk. Want plotseling liet de man zijn krant zakken, keek strak naar het raam, en riep: ‘vrouw! Kareltje en Flop staan achter het luik!’ en hij sprong op en deed de deur open.
‘Hoe wist u,’ vroeg Kareltje, toen ze allemaal genoeglijk bij het vuur zaten, ‘dat we achter het luik stonden?’ Omdat ik dat juist aan 't lezen was,’ zei de man, ‘en 't kwam ook precies uit. Dat is het voordeel als de krant op tijd bezorgd wordt.’

Omdat ik dat juist aan het lezen was: hierin schuilt, bij alle grapjasserij, een volstrekt ernstig te nemen inzicht. Wat er in een verhaal gebeurt, gebeurt in de taal, maar heeft tegelijk en daarom niet minder een zeer hoog werkelijkheidsgehalte. Iets dergelijks geldt voor de tekeningen bij De avonturen van Pa Pinkelman, van Carol Voges. Op zeker moment brengt het gezelschap, bestaande uit Pa Pinkelman, Tante Pollewop, Kareltje en Flop, een bezoek aan de tekenaar. Pinkelman is tevreden, maar zijn hartsvriendin heeft kritiek. ‘U hebt mij te dik getekend,’ zegt ze. Het antwoord is van een verbluffende eenvoud en dubbelzinnigheid tegelijk: ‘Maar u bént toch ook dik.’ Tante Pollewop is niet alleen dik en wordt om die reden dik getekend, zij wordt ook dik getekend en is om die reden dik.

Bomans houdt zijn personages wel wat strakker aan de letter dan de schrijver in Nootebooms novelle de zijne. Het wordt daarom pas echt interessant op het moment dat Bomans zichzelf als schrijver in het verhaal introduceert. Ook hij krijgt bezoek van zijn geesteskinderen.

‘Pinkelman!!’ riep hij. ‘Pollewop!! Eindelijk zie ik jullie dan!’ En hij kuste de goede vrouw, tot viermaal toe, op beide wangen. ‘Ho, ho,’ mompelde Pa Pinkelman, ‘'t kan wel op. Je kunt ook te ver gaan.’ ‘Ik kan er niets aan doen,’ zei de schrijver, ‘'t moest gebeuren, want ik heb 't zelf gisteravond zo geschreven.’ Pa Pinkelman nam de inktpot van het bureau en hield hem peinzend tegen het licht. ‘Kijk, Anna,’ zei hij, ‘daar zijn we nu allebei uit voortgekomen, jij en ik.’

Ik weet niet hoe u dat vindt, maar ik vind het schitterend, al kun je zien dat Bomans wat de autonome status van zijn verhaalfiguren betreft een nog wat weifelend standpunt inneemt. ‘Wat moet er van ons tweeën worden, als je niet meer over ons schrijft?’ vraagt Pa Pinkelman. ‘Ik zal je niet vergeten,’ zegt de schrijver, daarmee in het midden latend of zijn helden voorgoed in het niets zullen oplossen, in de leegte waartoe alleen de herinnering nog toegang heeft, óf dat zij hun bestaan zullen voortzetten, los van hem. Twee alinea's verder is er op even dubbelzinnige wijze sprake van Pinkelmans en Pollewops Laatste dag, wat zowel kan duiden op een vertrek naar andere oorden, als op het einde van hun bestaan. Pas in de allerlaatste alinea's hakt Bomans de knoop daadwerkelijk door: daarin keren Pa Pinkelman en Tante Pollewop terug in hun huisje elders op de wereld.

Ik vertel u dit (of herinner u aan dit alles) omdat het een eigenaardig licht werpt op de schrijver van deze verhalen en op het thema dat ons hier bezighoudt. Bomans heeft er aardigheid in gehad zichzelf als personage in zijn eigen verhaal terug te zien, zichzelf te ironiseren, zich door Pa Pinkelman en Tante Pollewop voor gek te laten verslijten en tot een soort van intimiteit met hen te komen.^2. Door in De avonturen van Pa Pinkelman een aantal situaties zo op te zetten als ik u heb beschreven, plaatst hij zichzelf tussen aanhalingstekens, ‘Godfried Bomans’, het personage ‘schrijver’, een rol. Zelfs tot personage worden: ook dat is een manier om een verhaalfiguur te ‘echten’, zij het een averechtse.

Met het oog op de schrijversproblematiek die Nooteboom in zijn Lied van schijn en wezen zo sierlijk omcirkelt, wil ik ook nog even wijzen op De toekomst van gisteren, ‘protokol

2. Ik moet hier even denken aan de Pinkeltje-verhalen van Dick Laan: ook al verhalen waarin de schrijver zijn personage ontmoet. Maar de schrijver ‘Dick Laan’ functioneert hier puur als personage en niet (gelijktijdig) als de schepper van Pinkeltje. Opmerkelijk is overigens de gelijkenis tussen de namen Pinkeltje en Pinkelman. Evenals het feit dat zowel Bomans en Mulisch als Laan lid zijn geweest van de Haarlemse sociëteit Teisterbant, een sociëteit van personages. Zie Louis Ferron: De keldergang der heren. Geschiedenis van de Haarlemse sociëteit Teisterbant. Haarlem 1981.

[p. 54]

van een schrijverij’ van Harry Mulisch. In dit boek houdt Mulisch zich onder meer bezig met de oorzaken van het mislukken van de roman die hij onder de titel De toekomst van gisteren had willen schrijven, een roman die een beeld zou leveren van de ‘fascistische tegentoekomst’, van de jaren 1945-1967 zoals die er zouden hebben uitgezien als de nazi's de oorlog hadden gewonnen. In die roman zou het personage Otto Textor een boek hebben te schrijven waarin Hitler de oorlog verloren had en waarin het belangrijkste personage ‘Harry Mulisch’ zou zijn. ‘Met dit mechanisme, de autokreatie, de zelfschepping, waarbij ik zelf als een kunstmens in de retort van een verhaal zou verschijnen, heb ik mij beziggehouden zo lang ik schrijf,’ zegt Mulisch in zijn ‘protokol’.

Als de kunst in de gestalte van een mens, zou ik dus aan mijzelf verschijnen in het verhaal dat philosophus adeptus Otto Textor in het mijne zou schrijven, en dat ook De toekomst van gisteren zou heten. (...) hij was het verschil tussen mij en mijzelf: hij was mijn vervreemder. Hij was het feit, dat ik schrijf.

De schrijver in Nootebooms novelle: die is het feit dat Nooteboom schrijft. De verzonnen personages, wier echtheid hij stipuleert: zij zijn het feit dat de schrijver zich op zijn beurt verzonnen voelt. Dit is wat een collega tegen ‘onze’ schrijver zegt: ‘Jij denkt dat de wereld pas bestaat als je schrijft. (...) Jij twijfelt niet aan de echtheid van je personen, maar aan die van jezelf. Als jij iemand kunt verzinnen, kan iemand jou ook verzonnen hebben.’ Verderop in de novelle, hij is dan alleen in Rome, overdenkt de schrijver zijn geïsoleerde situatie: ‘hij prefereerde zijn eenzaamheid, omdat die het gevoel van onwerkelijkheid versterkte, want (...) het leek hem nog steeds alsof hij zélf de fictieve figuur was, iemand uit een verhaal.’ (Het aardige en misleidende van deze passage is natuurlijk dat de schrijver, die we al gauw met de reële Nooteboom identificeren, ook inderdaad een verhaalpersonage is!).

Hiermee zijn we aangeland bij een van de meest karakteristieke trekken van Nootebooms schrijverschap: de spanning tussen tegenstellingen als aanwezig - afwezig, zichtbaar - onzichtbaar, en dus ook reëel - fictief. De schrijver weet van zichzelf dat hij dat altijd heeft gehad, het gevoel verzonnen te zijn, ‘ook als hij niet schreef, en hij wist dat het niet meer zou veranderen. Met Borges, Pessoa of andere literaire grootheden had het volgens hem niets te maken, dat waren constructies. Dit was een gevoel dat bij zijn dagelijks leven hoorde, misschien wel altijd gehoord had.’

Het werk van Pessoa, Borges en, in verband met het voorafgaande, Slauerhoff, Bomans, Mulisch: literaire constructies? Akkoord. Maar ook het Lied van schijn en wezen is zo'n constructie, zij het dat een ‘levensgevoel’ die constructie in hoge mate heeft meebepaald. Het spel met de vorm is, hoe elegant ook gespeeld, een kwestie van dodelijke ernst. Het heeft iets te maken met de tijd die ons, alles en iedereen, wegspoelt en waartegen we, als in een gevaarlijke filmscène, een double inzetten, iemand die wij zijn en die het voor ons opknapt. Vandaar misschien de term ‘omgekeerde metafoor’ die we tot vier keer toe in de novelle tegenkomen. Niet de personages en gebeurtenissen in het verhaal zijn zo echt als de wereld, maar de wereld is zo echt als fictie. Het verzonnene is reëel, maar de wereld een verzinsel. En in dit verzinsel leven wij, onecht dus onkwetsbaar, tegen beter weten in.