Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 101]

James Brockway
Engelse kroniek.
V.S. Naipaul richt zijn loupe op de wereld van de islam

Als ik naar een rechtvaardiging voor het imperialisme, en voor het Britse imperialisme in het bijzonder, moest zoeken, zou ik geneigd zijn naar V.S. Naipaul te wijzen. Want zonder het bestaan van het voormalige Britse Imperium, het stichten van de suikerkolonies in het Caribisch gebied en het overbrengen van werkkrachten (de ‘contract coolies’) uit Brits-India, had de wereld geen V.S. Naipaul gekend en waren wij allen nu armer. Vidiadhar Surajprasad Naipaul is namelijk de in 1932 op het Britse eiland Trinidad geboren kleinzoon van een Hindoese arbeider, die uit India naar het Caribisch gebied is vertrokken, op zoek naar een beter bestaan. Een man die toen niet had kunnen denken, dat hij een kleinzoon zou hebben, die een Engelse auteur van wereldnaam zou worden, wiens werk door de voormalige Britse machthebbers bij herhaling zou worden bekroond.

De Bookerprijs is namelijk reeds in 1971 aan Naipaul toegekend wegens In A Free State, zijn achtste werk van fiktie (tevens zijn zevende roman), nadat zijn vroegere werk reeds met bijna alle andere belangrijke Britse letterkundige prijzen was bekroond: een sensationeel sukses voor een auteur die allesbehalve sensationeel schrijft, maar wiens werk integendeel door een rustige intelligentie, inzicht en een humane wijsheid en beheersing gekenmerkt is.

Naipaul is het gelukt, zowel een man van onze tijd als een man voor alle tijden te zijn. Hij is geboren in een tijdperk van snelle politieke en maatschappelijke verandering, dat het eind van het koloniale imperialisme (zoals wij dat kenden) en het vormen van andere machtsgroeperingen heeft meegemaakt, met de hiermee samengaande groei van niet slechts ‘ontwikkelingsgebieden’ in de vroeger ‘achtergebleven’ landen, maar ook het ontstaan van een nieuw en gevaarlijk nationalisme, van racisme en van godsdienstig fanatisme, die tot oorlog en geweld hebben geleid en daartoe nog leiden.

Op dit alles heeft Naipaul tot dusver in minstens zestien van zijn zeventien* boeken zijn ogen gericht gehouden: in één verhalenbundel, in negen romans en in zeven ‘non-fiction’ boeken, waarvan het merendeel uit reisrapporten bestaat. (Geen wonder dan, dat een ambtenaar in Karachi in zijn jongste boek Among the Believers - An Islamic Journey tegen hem zegt: ‘Your eyes are tired. They are the eyes of an old man.’ Naipaul was toen, in 1979, nog maar 47 jaar oud. Maar die man had geen gelijk. Het waren niet de ogen van een oude man, maar de ogen van een man, die zeer veel van de na-oorlogse wereld gezien hadden. En dàt maakt moe).

De enige uitzondering in zijn oeuvre was een bekoorlijke, maar wat bleke en curieuze roman over een eigenaardige meneer Stone, terwijl de handeling in Engeland is geplaatst. Dit is Mr Stone and the Knights Companion van 1963 - een rustig, amusant verhaal, dat echter te weinig waardering en aandacht heeft gekend doordat het boek buiten de ‘mainstream’ van Naipaul's werk ligt. Een curiosum.

Omdat hij Naipaul is - een man van Indiase afkomst, die in het Caribisch gebied is geboren en die zijn akademische opvoeding aan de universiteit van Oxford in Engeland genoten heeft, een man dus, die door minstens drie kulturen is geschapen en die hierdoor de ‘toestand in de wereld’ en dan vooral in de Derde Wereld van verschillende kanten beschouwen kan, - is hij voor het waarnemen van dit alles een uiterst geschikte persoon. Ook omdat hij de tegenpool van de fanatikus is, en steeds rustig en evenwichtig blijft, hoewel niet helemaal afzijdig, niet altijd koud en onbewogen.

Dit gaat vooral voor Naipaul's ‘reisboeken’ op, boeken die veel meer dan reisreportages voorstellen, daar zijn belangstelling steeds weer naar sociale, kulturele en ook godsdienstige toestanden uitgaat en naar de grote problemen die ontwikkeling, verandering en de botsing tussen verschillende kulturen met zich meebrengt.

Er is echter een andere eigenschap, die Naipaul's essays en rapporten over andere landen kenmerkt - landen als het Caribisch gebied, India, het suiker-eiland Mauritius in de Indische Oceaan, Argentinië, Trinidad, de Kongo en nu, in dit, zijn jongste boek: Iran, Pakistan, Maleisië en Indonesië. Het betreft een eigenschap die nauw aan Naipaul's kreativiteit is verbonden - Naipaul is nu eenmaal een scheppende kunstenaar, een romanschrijver, en het is kenmerkend voor een romanschrijver, dat deze wat hij te zeggen heeft, door middel van personages zegt, die door hun woorden en hun doen en laten de ideeën van de auteur uitbeelden.

Dit betekent, dat Naipaul, als hij als onderzoeker en verkenner op reis gaat, kontakten maakt met en vragen stelt aan mensen en hen laat praten. Hij gaat geen officiële rapporten lezen (hoogstens het dagblad of wat gedichten); hij gaat ook nooit naar ministeries en hoge ambtenaren; hij zoekt zijn informatie niet bij regeringsfunktionarissen of officiële woordvoerders. Nee - hij gaat naar de gewone man, de ‘man in the street’. Hij

[p. 102]

stelt vragen aan zijn gidsen, die dikwijls studenten zijn. Hij luistert naar onderwijzers, chauffeurs, kelners.

Niet dat deze werkwijze ontmoetingen en gesprekken met belangrijker figuren - ekonomen, zakenlieden, geleerden, priesters - volledig uitsluit. In Iran spreekt hij bij voorbeeld met drie van de ayatollahs en in Maleisië en Indonesië met de leiders van nieuwe Islamitische bewegingen en van instituten voor godsdienstige en politieke herscholing (de-schooling, d.w.z. in de anti-westerse, anti-kapitalistische zin). Maar de nadruk ligt steeds weer op de stand van zaken, zoals de gewone man in de stad en de boer op het land het ziet en meemaakt - op de werkelijkheid dus, die achter al de politieke en godsdienstige leuzen ligt.

Naipaul gaat ook als auteur op reis - en vooral in dit jongste boek over de landen waar in de laatste jaren het Islamitische geloof weer krachtig in beweging in gekomen en waar de stemming, zowel politiek als godsdienstig, sterk autoritair is. En in deze landen is hij vrijwel onbekend gebleven en als auteur telt hij trouwens bijna niet mee. (In Pakistan bij voorbeeld kan slechts 15% van de bevolking lezen en schrijven).

Dit - deze anonimiteit - is echter precies wat Naipaul wil. Toen hij in een geheel andere omgeving Norman Mailer in New York ontmoette en met hem sprak, schreef hij geen rapport hierover. Zijn rapport, een lang artikel in het kleur-supplement van de Daily Telegraph van 10 oktober 1969 afgedrukt, nam de vorm aan van een verslaggeving van de verkiezingscampagne in New York waarin Mailer in dat jaar verwikkeld raakte. Niet, dus, een onderhoud tussen twee bekende auteurs, maar gewoon het rapport (overigens uitermate levendig en boeiend) van een begaafd journalist.

Dit aspekt van Naipaul's schrijven als reiziger in landen die nu in beroering zijn geraakt - het menselijke aspekt, het kritisch bekijken (en weren) van de officiële propaganda en het zich concentreren op de feitelijke toestand, zoals de gewone man het ziet - verleent waarachtigheid en overtuigingskracht aan wat hij te vertellen heeft. Maar het doet nog meer: het betekent, dat iedereen met wie hij praat, iedere scène (in een wachtkamer, een hotel, in de Kaghan-vallei vlak bij Afghanistan) tot leven komt. Naipaul's ‘reisboeken’ zijn bij uitstek het werk van een kunstenaar, en ook dit draagt bij aan hun overtuigingskracht. Een romanschrijver moet namelijk mensen kunnen doorgronden. Hij moet ze door hebben. Hem misleiden kunnen de mensen met wie hij praat nooit.

Er rest nog één aspekt van deze reisreportage van hoog gehalte: zoals ik reeds schreef, is Naipaul's schrijven heel humaan. Hier is een man aan het woord die met de mensheid te doen heeft. Hij ziet de dwaasheden, de wreedheden, het zelfbedrog, waar mensen over de gehele wereld toe in staat zijn. Hij wordt geconfronteerd met gedrag, geloof, meningsuitingen die hij verafschuwt en verwerpt. Maar aan een ieder die hij tegenkomt, toont hij de eerbied die een beschaafde man zijn medemens behoort te tonen. Nuchter, evenwichtig, rationalistisch, intellektueel is Naipaul wel. Harteloos nooit.

Er bestaat een sterk verband tussen Naipaul's fiktie en zijn andere boeken. Want in zijn romans is hij (met de reeds genoemde ene uitzondering: Mr Stone and the Knights Companion) steeds bezig, toestanden in koloniale en post-koloniale gebieden uit te beelden. In het begin schilderde hij voor ons heel charmante, ironische beelden van zijn landgenoten in Trinidad. Later volgde een roman en mineur over politici in bevrijde landen die hun voormalige westerse leiders - met de beste intenties - na-aapten en hierdoor uitgerangeerd raakten (The Mimic Men, 1967). Daarna is hij begonnen, zijn aandacht te concentreren op de zeer gespannen situaties in ‘bevrijde’ oud-koloniale gebieden, vooral in Afrika, waar de ene machtsgreep (meestal militair) op de andere volgt en de rust en veiligheid waarop men een kultuur opbouwen kan, verdwenen zijn: In a Free State, Guerrillas - over Malcolm X op Trinidad -, en zijn jongste roman van 1979, A Bend in the River, die maandenlang als nummer één op de bestsellerlijst in Amerika heeft gestaan. (Zie hiervoor BZZLLETIN, nr. 73).

Naipaul's voornaamste reisboeken zijn: The Middle Passage - the Caribbean Revisited; de veel bekritiseerde, want pessimistische An Area of Darkness - An Experience of India (over zijn eerste reis naar het land van zijn voorvaderen); The Overcrowded Barracoon (een verzameling essays en artikelen over toestanden in vele landen); India - A Wounded Civilization (waarin zijn kritische oog met een wat mildere blik op dat land rust, al vindt hij nog steeds veel dat hem teleurstelt); en The Return of Eva Peron, drie lange stukken over de toestand in Argentinië, over Malcolm X (The Killings in Trinidad), over de verwarde toestand in de Kongo over Moboeto; plus een kort essay over Joseph Conrad en zijn beroemde (koloniale) novelle: Heart of Darkness. (Zie hiervoor BZZLLETIN, nr. 78)

Aan deze werken heeft Naipaul eind september van verleden jaar zijn jongste boek: Among the Believers - An Islamic Journey toegevoegd. Good timing, zal men denken, gezien de revolutie in Iran en de opleving van de Islam en de Islamisering in vele oosterse landen. Well-timed inderdaad - maar ook uitmuntend, humaan en verlichtend journalisme. Toen Naipaul zijn reis aanving had de gijzeling op de Amerikaanse ambassade in Teheran nog niet plaats gehad maar die gijzeling was wel aan de gang, toen hij zes maanden later - februari 1980 - uit Karachi op de terugreis weer in Teheran landde - wat hem de kans bood, de toestand toen met de toestand zes maanden geleden te vergelijken, voordat hij naar Engeland vertrok.

Er was één zéér merkwaardig verschil: De jongeman Behzad, vroeger vol enthousiasme voor de door Khomeini geleide omwenteling in zijn land, is nu pessimistisch geworden, want de revolutie heeft zich inmiddels tegen de linksen gekeerd. ‘Nothing has changed here since the Shah, you know’, klaagt hij.

The workers and the lower classes are living under the same conditions. Nothing has changed for them. (...) A revolution, and then nothing. Khomeini is a petty bourgeois. They are going to start the whole system up again and they're going to call it Islamic. That's all.

Inmiddels heeft deze Behzad zijn adoratie van Khomeini in een adoratie van Stalin omgetoverd. ‘I love him!’ zegt hij. En: ‘He was one of the greatest revolutionaries.’ (Hier geen woord over de massamoorden die tijdens het regime van Stalin plaats hebben gehad!)

Het lezen van dit jongste boek van Naipaul heb ik verleden jaar tijdens een vakantiereis gestaakt. Waarom? Naipaul boeit altijd, dus...? Omdat die reis als ontspanning was bedoeld en wat Naipaul over zíjn reis te vertellen heeft, moet ieder denkend mens in het Westen, die in de westerse kultuur is opgevoed, d.w.z. in de tradities die wij van de Renaissance, van Erasmus, Descartes, Voltaire, Hume enz. hebben geërfd, ergeren en ook ... verontrusten.

Want Naipaul's reis brengt hem naar landen, waar mensen zich meer en meer door een bigotte leer laten beheersen en leiden, en waar de logica, de redelijkheid en zelfs eerlijk denken zoek zijn geraakt. Landen, waar men de mooiste, heel etherische theorieën over de mens en zijn bestemming kan ontwikkelen en zich direkt daarna schuldig kan maken aan de wreedste, primitiefste daden van onrecht, martelen (ook van dieren) en doden. Vooral in Pakistan, het tweede land dat Naipaul bezoekt, is de lezer zich van deze ergerniswekkende en gevaarlijke tegenspraak bewust, en het was tijdens het lezen van deze hoofdstukken, dat ik Naipaul's magnifieke boek tijdelijk op zij legde ... om te kunnen ontspannen. Maar mogen wij ons in het Westen in zo'n situatie ontspannen?

Na het lezen van alles wat Naipaul hier te vertellen heeft, vind ik, dat het antwoord hierop ‘nee’ moet luiden. Het lijkt mij, dat een ieder, die wat wij in het Westen hebben opgebouwd en bereikt op juiste waarde weet te schatten, dit boek

[p. 103]

als een waarschuwing moet zien. Want Naipaul laat ons op een onrustbarende wijze zien, dat er steeds meer krachten aan het werk zijn, die tegenover onze principes (van vrijheid van denken, van geloof, van onderzoek, van wetenschap, van meningsuiting, van beweging, enz., enz.) uitermate vijandig staan, en die bezig zijn, een leer onder de jeugd te verspreiden, die in vele belangrijke aspekten niet van die van Hitler en het Nazisme te onderscheiden valt.

In Kuala Lumpur bijvoorbeeld krijgt Naipaul bezoek van vier jongemannen die leden van een Islamitische Kommune zijn. Het zijn Maleiers die voor de Islam gekozen hebben en die zich als Arabieren kleden. Hun uitlatingen laten zien hoe weinig zij van de wereld weten, maar tijdens het gesprek zegt een van deze bekeerlingen heel rustig: ‘... in order to destroy the Jews we must not consume their products. (...) The Jews are the enemies of God.’ Later zegt dezelfde man, een hadji, die naar Mekka is geweest: ‘If you know the Koran, you know everything.’ (Heil, Hitler!)

Hoewel tijdens zijn eerste bezoek aan Teheran Naipaul scènes van straathysterie beschrijft, als duizenden in het openbaar bidden en joelen en demonstreren, maakt hij heel in het begin van zijn boek zijn werkmethode, zijn benaderingswijze, duidelijk. Dat wil zeggen, hij begint meteen met een mens in beeld te brengen, de man die hem per taxi naar de heilige stad Qom zal brengen - een deugniet, die hem in de steek laat. Hier schrijft Naipaul met het instinct en het inzicht van de romanschrijver. Daarna ontmoet hij de jonge links geöriënteerde Behzad, die zijn chauffeur en gids wordt, en door middel van deze Behzad en zijn heel militante vriendin en familie leert hij de Iraanse revolutie van de binnenkant zien.

Zo is Naipaul's methode het gehele boek door, een paar alinea's over de geschiedenis van deze landen en van de Islam, zijn bezoeken bij de drie ayatollahs (waar alles onpersoonlijk en op een afstand blijft), en wat beschrijving van de omgeving daargelaten.

Zoals alle goede verslaggevers en verkenners is Naipaul een ‘Doubting Thomas’, die zich niet makkelijk laat overtuigen. In ieder land, bij iedere ontmoeting, laat hij de verwarring, de tegenspraak en het gebrek aan logica in de argumentering van de aanbidders van Mahomet zien, door hen gewoon te laten praten ... en praten. Nooit steekt hij een beschuldigende of vermanende vinger op. Nooit zegt hij: ‘Daar hebt u geen gelijk aan!’ Of: ‘Dat klopt niet!’ Hij blijft aldoor de nieuwsgierige reiziger, de rustige, beleefde onderzoeker.

Dit houdt in, dat hij ook nooit optreedt als een verdediger van westerse opvattingen. Dat is niet zijn taak en dat ligt ook niet in zijn bedoeling. Niettemin voelt men aldoor dat hij zeer goed weet, wat hijzelf aan zijn westerse opvoeding en de westerse wetenschap te danken heeft en hij laat bij herhaling zien, dat de Islamieten die het Westen aanvallen en verwerpen, over al de voordelen, die zíj aan het Westen te danken hebben, zwijgen. Zij doen alsof de moderne uitvindingen waarvan ook zíj een gretig gebruik maken (auto's, radio's, televisietoestellen, ijskasten, computers, geweren, vliegtuigen, radar) uit de hemel zijn gevallen. En hier en daar, waar hij vindt dat de meningen die hij hoort te onrealistisch zijn, of waar het blijkt, dat er geen rekening is gehouden met de werkelijke gang van zaken, komt hij met harde, ironische en zelfs bijna cynische constateringen, zoals in de laatste woorden van de volgende passage:

Faith, at the moment, could supply only the simple negatives that answered emotional needs: no alcohol, no feminine immodesty, no interest in the banks. But soon in Pakistan these negatives were to be added to: no political parties, no parliament, no dissent, no law courts. So existing institutions were deemed unIslamic and undermined or undone; the faith was asserted because only the faith seemed to be whole; and in the vacuum only the army could rule.
(Cursivering: J.B.)

Er zijn in dit lange, met veel geduld geschreven boek vele belangrijke ogenblikken, ontmoetingen, belevenissen en uitlatingen. Veel te veel om hier door citaten aan Naipaul's arbeid recht te doen wedervaren. Hier volgen niettemin een paar, een heel kleine selectie uit deze veelheid.

Een van de Iraanse ayatollahs (Shirazi) zegt tegen Naipaul: ‘Education cannot begin too soon. I would like children to be brought as babies to school. There is a tape-recorder in the human brain. Hitler had that idea.’ (Dus: brain-washing ook voor babies.)

Na een bezoek aan een rechtszaal in Karachi, waar de gevangenen aan kettingen staan en waar de nieuwe, door de mullahs (priesters) geformuleerde wetten voorzien in het afhakken van handen en voeten (wegens diefstal), plus gijzelen en stenigen, concludeert Naipaul met: ‘Step by step, out of its Islamic striving, Pakistan has undone the rule of law it had inherited from the British, and replaced it with nothing.’

In Maleisië is het mode geworden onder jonge Maleiers die tot de Islam zijn bekeerd, om zich als Arabieren te kleden. (Men denkt aan de punk-kleding in het Westen - vooral anders doen)

Een krant, The Morning News, wordt verboden en mag een tijdlang niet verschijnen, omdat een journalist een foto uit Arab News heeft laten afdrukken van een schilderij van een vrouw die de achterkleindochter van de profeet Mahomet moet zijn. Dit wordt als heiligschennis gezien, vandaar het verschijningsverbod. Aan de passage waarin hij dit voorval beschrijft, geeft Naipaul de titel ‘Submission’ - Onderworpenheid. Dat is wat van de gelovigen wordt verwacht - volledig gehoorzaam aan de voorschriften van de godsdienst blijven.

In Jakarta spreekt Naipaul met een Moslem die vol haat tegen de Chinezen zit. Deze drukt zich uit als volgt: ‘They are too gifted for Indonesia ... like Rolls Royce parts in a Japanese car.’ Zittende in een comfortabel hotel zegt deze man uit Celebes heel rustig: ‘We have to kill a lot of people. We have to kill one or two million Javenese.’ Waarop Naipaul moet denken aan een zachte jonge Moslem in Pakistan, die ook gezegd had, ‘Millions will have to die’ en hij eindigt het onderhoud in het hotel in Jakarta met dit oordeel: ‘His fantasy of violence could become reality. 1965 (het jaar van de massamoorden in Indonesië en de uitroeiing van de communisten) had occurred.’ Dit dromen van, dit hunkeren naar, geweld en slachtpartijen lijkt onafscheidelijk verbonden met het Islamitische ideaal van ‘a society cleansed and purified, a society of believers.’ Was dat niet ook het ideaal, de droom, van Adolf Hitler en zijn Nazis? Hierom zie ik Naipaul's rustige boek in de eerste plaats als een waarschuwing voor het Westen. Maar zijn houding blijft aldoor nuchter en ironiserend, een houding trouwens die nooit van humor is gespeend. Reeds op blz. 34 van het boek wordt deze humor mooi gekarakteriseerd. Men leest:

‘One of the English-language magazines I bought was published from the holy city of Qom. It was The Message of Peace and, as its title warned, it was full of rage.’

V.S. Naipaul: Among the Believers - An Islamic Journey. 339 blz., André Deutsch, Londen, 1981. £ 7.95.