Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 81]

Elisabeth Wehrmann
Ernst Glaeser, gebonden aan Duitsland

Toen F.C. Weiskopf in 1948 zijn eerste overzicht over de literaire emigratie publiceerde, wijdde hij een kort hoofdstuk aan de ‘zwarte schapen’. Tot deze weifelende figuren en deserteurs rekende hij zijn vroegere vriend en medewerker, Ernst Glaeser.

Ernst Glaeser was in april 1938, bij de volksstemming voor de ‘hereniging van Oostenrijk met het Duitse Rijk’ vanuit Zürich - waarheen hij tevoren geëmigreerd was - naar zijn vaderland teruggekeerd.

Deze voordien pacifistische, links georiënteerde schrijver, wiens boeken in mei 1933 werden verbrand, sloot nu niet alleen vrede met het Derde Rijk, maar werd bij het begin van de oorlog ook een van de propagandisten daarvan.

Zijn karrière als schrijver van hoofdartikelen van het legertijdschrift ‘Adler im Süden’ onderging na de nederlaag in 1945 opnieuw een verandering: Glaeser stileerde zich nu als verborgen antifascist en probeerde in de BRD een nieuw leven te beginnen. Hijzelf verklaarde deze beslissing genomen te hebben uit een gevoel van heimwee. Hij legde zijn werk bij de ‘Adler im Süden’ uit als een ‘halfslachtige poging de oorlog te helpen verliezen’.

Toen hij in 1963 stierf, schreven bekende journalisten over de ‘diepe tragiek van deze emigrant’ en zijn ‘lijden om Duitsland’. In 1978 verscheen er een herdruk van zijn eerste succes, de roman Jahrgang 1902. De Atheneum Verlag bracht het boek als een wereldbekende roman van een vergeten schrijver uit de Republiek van Weimar. De aktiviteiten van Glaeser tussen 1938 en 1945 werden niet genoemd. Tegenover deze vergeetachtigheid staat te vrezen dat het geval Glaeser - ondanks sporadische onderzoekingen van germanisten - in ruimere zin niet opgelost is.

Hoe kunnen we Glaesers weg in de Exil en terug naar het Derde Rijk verklaren? Hoe kwam hij bij de ‘verbrande schrijvers’ terecht? Heeft de ‘kultuurbolsjewist’ zich als ‘fascist’ ontpopt? Heeft de emigrant zich in een ‘Innere Emigration’ teruggetrokken? Wat is er met zijn ‘tragische liefde voor Duitsland’ aan de hand?

De karrière van Glaeser was vanaf het begin door een nauw samenspel van politiek en publiek gevormd. Zijn jeugd, door de eerste wereldoorlog verstoord, werd het thema van zijn eerste roman, die hem in 1928 de grote doorbraak in de literaire wereld en de reputatie van veelbelovend schrijver opleverde.

Met het motto: ‘la guerre, ce sont nos parents’ legt de ‘1902’ in het hessische Butzbach geboren zoon van een kantonrechter de vinger op de traumatische ervaringen van zijn generatie: oorlog en generatiekonflikt.

Vanuit het perspektief van een verbaasde puber schreef Glaeser in de stijl van de neue Sachlichkeit een identifikatiebijbel voor de eerste ‘lost generation’.

Hij wilde, zo verklaarde hij zelf, ‘de opvoeding door de vooroorlogse samenleving nog een keer plastisch neerzetten en het troosteloze leven tijdens de oorlog, waar de zonen voor hun moeders niets meer waren dan een herinnering aan hun mannen ... surrogaat’. Hij wilde de ‘leugenachtigheid van een samenleving tonen’ en het ‘tragische van zijn generatie onder woorden brengen’.

In Jahrgang 1902 wordt een zuidduitse provinciestad een weerspiegeling van het maatschappelijke en politieke konfliktveld in het rijk van Wilhelm II: overzichtelijk ontwikkelt Glaeser een panorama van typische vertegenwoordigers van het keizerrijk, toont staatsgetrouwe ambtenaren en nette burgers als aanhangers van het nationalisme en het militarisme en stelt het schaamteloze antisemitisme van de hoofdonderwijzer aan de kaak.

Maar ook de arbeiders en hun burgerlijke afgevaardigden voor de SPD ontmaskert hij als kortzichtige idealisten, wier verheven woorden over klassenstrijd en internationale solidariteit onder de werkenden, bij het uitbreken van de eerste wereldoorlog verzinken in een grote nationale roes.

Deze volwassen wereld kontrasteert hij met de belevings- en ervaringswereld van kinderen, wier belangrijkste ervaring het geheim is, een taboe voor volwassenen: de ontwakende sexualiteit. Dit duurde totdat de oorlog uitbreekt en hen in rollen dwingt, waartegen ze niet zijn opgewassen.

Door de progressieve literatuurkritiek van de Weimarer Republik kreeg Glaeser voor zijn eerste roman onbegrensd lof en aanzien: Carl von Ossietzky, Arnold Zweig, Thomas Mann en de zojuist bekend geworden Erich Maria Remarque prezen ‘het jonge meesterwerk’, ‘het literaire portret van een heel tijdperk’. Hermann Kesten beschouwde de roman als een opmerkelijke stap boven het ‘veristische Genre’ van oorlogsboeken uit. Dit omdat hij ‘de sociale en maatschappelijke

[p. 82]

achtergronden van de oorlog meedogenloos in de schijnwerpers heeft gezet’.

Ook bij het lezende en betalende publiek sloeg Jahrgang 1902 goed aan; van oktober 1928 tot het eind van 1929 steeg de oplage van 70.000 - Er volgden vertalingen in alle belangrijke talen (in totaal 25).

Naar aanleiding van Glaesers boek, ontbrandde er tenslotte een openbare discussie. Linkse en rechtse journalisten begonnen een polemiek, - ondersteund door de in die tijd verschenen lezersbrieven over de moraal en idealen van de oorlog - en naoorlogse generatie.

Jahrgang 1902 werd een vast begrip; Ernst Glaeser kreeg hiermee zowel naam als aanzien in de literatuur en politiek. Voor de groep van de BPRS (Bund proletarisch-revolutionärer Schriftsteller) werd hij een attraktief uithangbord van de nieuwe lijn: als ‘vertegenwoordiger van het beste deel van de kleinburgerlijke intelligentia’, met een ‘sterke en vaste linkse orientatie’ afgeschilderd, slaagt Glaeser erin de hem hier aangeboden rol eigen te maken en weet deze tot 1933 naar buiten toe te behouden.

Hij ondersteunt de aktiviteiten van de BPRS vóór de verkiezingen in september 1930 ten gunste van de KPD (Kommunistische Partei Deutschlands). Hij ondertekent een oproep ‘Aan alle intellektuelen’, waarin de Sowjet-Unie geprezen wordt. Hij reist naar Charkow, waar de tweede konferentie van het internationale buro voor revolutionaire literatuur gehouden wordt; hij wordt daar als een van de vertegenwoordigers van het IVRS (Internationale Vereinigung Revolutionärer Schriftsteller) voor de Pen-Club vergadering gekozen. Hij rekent zich zelf tot de revolutionaire schrijvers en aksepteert als basisprincipe dat er verschillen zijn tussen een burgerlijke en een socialistische samenleving:

‘Ik sta aan de kant van de revolutie’. ‘In haar strijd liggen mijn middelen. Het enige doel van de literatuur ligt buiten de literatuur’.

In 1931 geeft hij samen met F.C. Weiskopf een geillustreerd boek uit over de Sowjet Unie, Staat ohne Arbeitslose, wat bij het verschijnen ervan in de russische ambassade (in Berlijn) gevierd wordt met champagne uit de Krim.

Tot dit radikale, politieke profiel stond Glaesers verdere literaire produktie in een zeldzame spanning. De in 1932 verschenen roman Das Gut im Elsaß en de verhalen als Der Pächter, herinnerden alleen nog maar met ‘phrasen’ aan de vroegere tijdkritische houding.

Hierin diepte hij echter het thema uit, dat al in Jahrgang 1902 te bespeuren viel, maar bij de eerste enthousiaste ontvangst nauwelijks was waargenomen: namelijk Glaesers idyllisch beeld van de tijdsverwarringen op politiek en sociaal vlak. In Jahrgang 1902 duikt het voor het eerst op in de persoon van de adellijke buitenstaander, de rode majoor. Met deze figuur verwoordde Glaeser een belofte, die in contrast staat met de zo droevig bekritiseerde toestanden in het keizerrijk. De majoor profileert zich tegen de bekrompen burgerman met zijn oorlogsduizeling, en tegen de klassenstrijders en hun smakeloze methoden, als degene, bij wie het alleen om de belangen van het ‘ware Duitsland’ gaat. Het ‘ware’ Duitsland echter, waarvoor bij Glaeser de majoor en zijn landgoed model staan, is het Duitsland van de voorburgerlijke tijd: de majoor, die walgt van het opera-achtige feodalisme van Wilhelm II, heeft zich terug getrokken uit de politiek en resideert op een landgoed uit de 18^e eeuw, omgeven door hoeven, personeelswoningen en barakken waar de poolse seizoen-arbeiders wonen. Zijn rijk is een plek, waar vrede en harmonie heerst en waar tijdelijk het sociale onrecht van de keizertijd opgeheven wordt. Hier spelen - in bijna paradijselijke onschuld - jongens uit de burgerlijke amtenaarswereld, uit arbeidershuishoudens en joodse zakenfamilies eensgezind met de blauwbloedige majoorszoon. En zelfs de bedreigende taboeïsering van de sexualiteit schijnt in deze idylle opgelost te zijn.

Het ideaalbeeld van het ‘goede’, neergezet in een tijdloze ruimte van verlangen, slingert zich als een leitmotief door het werk van Glaeser. Zo is het Gut im Elsaß een symbool voor onvervreemde levens en liefdes. In het verhaal Der Pächter, dat door Glaeser veelvuldig opnieuw bewerkt is, wordt een eiland in de Rijn een toevluchtsoord in de barbaarse tijd; het vaderlandse landschap en de cembalo spelende, Voltaire-lezende en goede wijn drinkende pachter voorbeeld voor het ‘betere Duitsland’.

Zulke stereotypen - ze keren ook in de in 1936 in Exil verschenen roman Der letzte Zivilist terug - duiden erop dat Glaeser, toen hij nog de rol van linkse aktivist speelde, zich liet leiden door een verlangen dat zich alleen in regressieve utopieën kon uiten. Men zou kunnen spreken van een zekere ambivalentie: een verdeeldheid tussen de in het openbaar gedemonstreerde politieke instelling, die vooral doelde op een aktieve verandering van de samenleving naar het voorbeeld van de Sowjet Unie èn de sterke innerlijke behoefte aan een konfliktloze schoonheid, aan een subjektief opgaan in harmonie, dat zich als verlangen naar een ‘ander’, een ‘beter’ Duitsland literair manifesteerde.

In Glaesers literaire ontwikkeling van 1928 tot 1933 wordt zijn politieke inzet voortdurend zwakker, tot deze in een frase verzandt: zo wanneer Glaesers ik-verteller in Gut im Elsaß, voor de door hem geliefde landgoedsvrouwe voordrachten houdt over het marxisme en zich tegelijkertijd laat bedienen door knechten en dienstmeisjes. Het verlangen naar een idylle groeit en woekert in een irrationele ‘ongelijktijdigheid’ totdat de programmatisch meegevoerde politieke waarden en woorden hol worden. Losgekoppeld van de maatschappelijke en politieke voorwaarden (en hun analyse) eindigen zijn helden, op zoek naar vrijheid en vrede, naar verstand en menselijkheid, al te snel bij wijn en welbehagen.

Toen Glaeser in 1933 tot de ‘kultuurbolsjewisten’ gerekend werd, nam het konflikt, dat al voor '33 waarneembaar was in een ambivalentie tussen persoonlijke behoeftes en politieke doeleinden scherpere vormen aan.

Eerst probeerde hij, nog ondanks boekverbranding en publikatieverbod, in Duitsland te blijven. Toen hij ook niet meer onder een pseudoniem kon blijven schrijven, emigreerde hij in 1934 naar Praag, waar hij een problematische krisis beleefde. F.C. Weiskopf zegt hierover: ‘Hij kwam naar Praag en wij ontmoetten hem. We spraken de hele nacht met hem. Huilend beschuldigde hij zichzelf van zwakheid. Steeds weer herhaalde hij: hun machtsontplooiing heeft mij eenvoudig onderdrukt’. Onder de indruk van wat wij hem vertelden over de verzetsstrijd, over het antifascistische werk in de landen om Duitsland heen (-), scheen Glaeser zich volledig te veranderen. Hij nam afscheid van ons met de woorden: ‘Als het noodzakelijk is, wil ik ook voor Thälmann schrijven.’ (wat niemand van hem verlangde). De volgende dag vluchtte hij naar het Westen. In Zwitserland sloot hij zich af van alle vroege vrienden, die aktief antifascistisch gebleven waren. Angstig vermeed hij het, om met politieke emigranten in aanraking te komen. Zijn liefde voor Duitsland - zo beantwoordde hij vragen en voorstellen over waarom hij niet tegen het nationaalsocialisme optrad - verbood het hem, iets tegen het geliefde land te doen. Zo stelde hij Duitsland en het Derde Rijk gelijk, en deed dus - eerst onbewust - hetzelfde wat de Nazi's deden, toen ze zich met het duitse volk identificeerden.’

In Weiskopfs beschrijving wordt duidelijk, dat Glaesers antwoord op de politieke en persoonlijke uitdaging te zoeken is in een vlucht, tegen ‘beter weten’ in. In Zürich probeerde hij nog om alle mogelijkheden open te houden: hoewel hij, zoals Weiskopf al zei, ieder kontakt met actieve fascisten vermeed (overigens kwam hij regelmatig op bezoek bij Thomas Mann), hoewel hij weigerde om mee te werken aan het Exiltijdschrift Mass und Wert, omdat er ook joden in schreven, verscheen er toch een novelle van hem bij de (joodse) Exil-uitgeverij Querido in Amsterdam: Das Unvergängliche (1936).

Stilistisch ontwikkelde hij zich eenduidig in een richting, die

[p. 83]

Thomas Mann ironisch de ‘école de Zürich’ noemde. Het in 1938 bij de uitgeverij ‘Weltwoche’ (Zürich) gepubliceerde boek Das Jahr is gewijd aan ‘Den Stillen in dieser Zeit’ en bevat ondermeer het klagen om verloren natuuridyllen:

Es is heute, bei dem Zusstand der abendländischen Welt, für viele Menschen unerträglich, wenn sich ein Mann anschickt, das stille Lied des Mai zu singen und, anstatt die europäische Misere zu betrachten, auf das Wunder einer erwachenden Wiese oder eines eingesamten Ackers zu blicken.

Ook vindt men in dit boek een specifiek veranderd tijdbeeld:

‘... wir glauben, daß der geistige Umbruch, der heute quer durch Europa sich zieht, nur Grund für die Grundlosen ist, zu verzweifeln. Denn die Geschlichte gebraucht gar oft Männer, die hart sein müssen, um notwendige Umwälzungen zu vollziehen. Die Macht ist der einzige Gott, der auf Erden zurückblieb.’

Duidelijk wordt uit Das Jahr het aanbod aan mannen, die deze geschiedenis in Duitsland maakten:

Vollende Europa sein neues Schicksal! Ich gehöre nicht zu den Rufern, die an den Ecken stehen und der Geschichte wie einem Marktweib nachbrüllen, das sie betrog. Ich verehre die Kraft, die aus der Tiefe der Völker kommt, aber ich preise sie nicht, solange ihre Züge nur gewaltig und erhaben sind, ohne die Neigung zur Stille, zur Güte, ohne das Lächeln zu Gott.

Hiermee was de weg ‘heim ins Reich’ geëffend; de laatste gewetensbezwaren, om ‘die Kraft aus der Tiefe der Völker’ te prijzen, had Glaeser ook wel verdrongen.

Fritz Landshoff, die hem sinds 1927 als uitgever kende, ontmoette hem nog in 1938 in Zürich en zegt, dat Glaeser met behulp van het duitse konsulaat ten slotte toestemming kreeg, om terug te keren: ‘Glaeser keerde terug toen het nationaalsocialisme een eerste hoogtepunt van macht bereikt had (1938). Hij deed het uit opportunisme, toen hij zag, hoe succesvol de fascisten in Duitsland waren.’

In de hoofdartikelen, die Glaeser vanaf 1941 voor de ‘Adler im Süden’ schreef, kan men nalezen, in hoeverre de al vroeg te konstateren ‘Ungleichzeitigkeit’, de blinde wens naar harmonie en een behoorlijk grote mate van opportunisme versmelten konden met de ideologie en taal van het nationaal-socialisme:

‘Im Jahre 1918 stand unser Volk vor dem Nichts. Seine politische und geistige Substanz welkte dahin. Der Prozess der inneren Aushöhlung schien unaufhaltsam zu sein. Es war, als habe seinen Körper der Bazillus der Auszehrung befallen () Es geschah das Wunder des Jahres 1933. Es geschah die deutsche Renaissance, die deutsche Wiedergeburt. Und aus dieser Wiedergeburt entwickelte sich eine europäische und aus der europäischen griff sie über auf die ganze Welt. ()’ März 1942

‘Es ist kein Zufall, dass die Revolution Adolf Hitlers nach der Beseitigung hemmender äusserer Machtpositionen auf die innere Wandlung des Menschen hinstrebte (). Da er wusste, dass sein Auftrag weiter reicht als der eines Regierungssystems jemals vor ihm, erneue er das Volk. Er führte es zu den Tugenden der Einfachheit, der Tapferkeit, des Glaubens und des geschichtlichen Gehorsams zurück.’ März 42

‘Der Nationalsozialismus ist für uns Deutsche die Form geworden, in der wir unser gesellschaftliches Leben gestalten, und all die Krisen des sozialen Geschehens, all die Dispute, Experimente () sind erledigt und gehören den Fieberträumen einer überwundenen Epoche an.’ April 42

‘Wenn sich am 20. April des Jahres 1942 die Gedanken und Wünsche des deutschen Volkes zu einem Strom der Verehrung und der Liebe verenigen, dann gilt dieser Aufbruch des Gefühls nich sur dem 53. Geburtsdag des Mannes Adolf Hitler, sondern dem Lebenswerk eines Feldherrn und Staatsmannes, dessen Taten den grössten der Weltgeschichte zuzurechnen sind.
Er ist das Resultat einer fast zweitausendjährigen Geschichte. In ihm ist die Idee des Reiches Mann und Gestalt geworden.’ April 42

Deze pervers- nieuwe konstruktie van de geschiedenis uit de geest van het fascisme, met als summum de gestalte van de ‘goddelijke Führer’, kon - niet alleen in Glaesers geval - ook uitgelegd worden als een te late reactie op de onafgewerkte eigen levensgeschiedenis, waarvan de vroege en misschien sterkste indruk de ervaring van de ineenstorting van een gehele wereld zou zijn geweest. In deze zin gebruikt de amerikaanse historicus Peter Loewenberg als argument, dat de kinderen, die in de eerste wereldoorlog opgegroeid waren uit psychoseksuele en educatieve gronden precies zo gekonditioneerd waren om aanhangers van Hitler te worden. Als bepalende faktoren ziet hij de afwezigheid van de vaders tijden de oorlogsjaren, de terugkeer van de overwonnen vaders, en de extreme ervaringen van honger en ontberingen, plus de nationale nederlaag, het verlies van een politieke machthebber, waar dan nog bij kwam dat ook later niemand te vinden was die in de politiek als voorbeeld kon dienen.

De gevolgen van de totale vervreemding tussen vaders en zonen gedurende de oorlogsjaren waren volgens Loewenberg kastratieangst en met schuld beladen fantasieën, die later weer tot onderwerpingen moeten leiden. Daar Glaeser, zo zegt Loewenberg, later patriot blijkt te zijn en zich aan de macht onderwierp, kon hij de ambivalentie van het kind, dat de nederlaag en vernedering van zijn vader met leedvermaak bekeek, oplossen en weer goed maken. ‘Nu zou hij aan een geidealiseerde, maar verre leider gehoorzamen, die werd verheerlijkt en onbereikbaar was.’

Glaeser heeft - zoals vele duitsers van zijn generatie - ook na de tweede instorting geen kans gezien het verleden te verwerken. Toen hij na 1945 met voordrachten en radiotoespraken intensief aan een opbouw van zijn karrière in de BRD werkte, was hij zich nauwelijks bewust, hoe nauw ‘opbouw’ en ‘verdringen’ aan elkaar geketend waren. Zijn nieuwe oude publiek aksepteerde wat hij vol zelfsbewustzijn in pluarlis majestatis formuleerde:

‘Wij willen () het begrip schuldvraag niet opnieuw onderzoeken. Wij vinden het een oververmoeide vraag en wij geloven, dat hij juist door zijn oververmoeidheid op den duur niet opgehelderd wordt maar verhard.’

Ernst Glaeser was ook in zijn derde karrière in bepaalde zin succesvol. Hij begeleidde de eerste kanselier van de BRD, Konrad Adenauer op zijn reis door de USA, leefde van de herdrukken van zijn oude roem en schreef nog een laatste roman over Glanz und Elend der Deutschen (1960).

Wat hem ten slotte neerhaalde was de ‘deutsche Depression’, symptoom van een geestelijke ziekte, die Alexander en Margarete Mitscherlich in hun boek met de volgende veelzeggende titel anayliseerden: Die Unfähigkeit zu trauern-womit zusammen hängt eine deutsche Art zu lieben.