Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 69]

H.B. Fortuin
Lion Feuchtwanger over zijn werk^*

Het is goed je op een interview van tevoren in te stellen. Het is noodig een aantal vragen te prepareeren, die een basis zijn voor een gesprek, opdat het portret, dat je van den geïnterviewde wilt teekenen scherp en vast omlijnd zij.

Toen ik door de brandende middagzon langs de blauwe Middellandse Zee liep, over een asfaltlaag, waarover de warme wind streek, terwijl gele vlinders langs de bloemen aan de kant van den weg fladderden, overdacht ik dus nog gauw enkele vragen, die ik den schrijver Lion Feuchtwanger wilde stellen. Het waren wat alledaagsche vragen; vragen als: ‘Waarmee bent u nu bezig? Kunt u mij daar iets van vertellen? Hoe werkt u eigenlijk?’ Alles vragen uit mijn eigen wereld, waarop ik voor mij zelf eventueel een antwoord zou hebben geweten.

Toen ik, rechts afgeslagen, waar de weg begint te stijgen, de crèmekleurige villa naderde, vielen die vragen, hoewel ze opgeschreven in mijn blocnote waren, van mij af. Ik liet ze achter op het stof van den weg, beneden bij de zee. Want hier was het uitzicht wijder, hier hadden de paarse bloemen langs de balcons een fellere kleur, dan mij nog reëel voorkwam. En toen ik uit de zonnehitte van het terras de koelere werkkamer binnentrad, was het uit met mijn wereld en was ik in de wereld van Lion Feuchtwanger. Toch is hij geen geweldenaar. Hij trekt zich terug in een rieten stoel in een hoek van de kamer, terwijl hij mij in het midden de plaats op de divan overlaat. Ik zit nog in den weerschijn van het lichte terras, hij schuilt in den schaduw van den kamerhoek. De zekerheid van mijn opgeschreven vragen is weggevallen; overgebleven is de vriendelijke glimlach van Feuchtwanger, overgebleven zijn zijn belangstellende vragen naar mijn verblijf hier, zijn raadgevingen als deskundige bewoner van dit heerlijke oord. Overgebleven is de ruime werkkamer, met, naar de zee toe, het breede glazen raam, waardoor die wand van de kamer als een schilderij de blauwe zee toont, de roodachtige rotsuitloopers van de kust en de afdalende denneboomen en over dit alles het zonlicht. Voor dat breede raam een lange tafel, zeker twee en een halve meter lang, van blank eikenhout, waarop, keurig geordend, twee of drie stapeltjes papier.

Feuchtwanger, in zijn stoel in den hoek, is een kleine, haast gedrongen gestalte, sierlijk haast als een Japanner, van wien hij ook de bril draagt. Zijn haar ligt glad naar achteren. Het is niet grijs en ook niet donkerblond. Over zijn gezicht glijdt steeds een lachje, dat zinnen vooraf gaat en ze op volgt en dat een aanvullende taal spreekt: ‘het is alles niet zoo gewichtig’. Dat zijn zoo ongeveer de uiterlijkheden van die andere wereld, de wereld, waarin Feuchtwanger leeft: een sierlijke omgeving als van een chineeschen dichter, zooals hij mij, in zijn witte kleeding en witte sandalen - een gewone zuidelijke dracht - voorkomt.

Zijn innerlijke wereld is sterk gedisciplineerd en met Duitsche systematischheid opgebouwd. Hij is Beier, van vader op zoon, maar systematiek is, wat wij Pruisisch noemen. En, als eenmaal door mij, schuchter, het onderwerp van het interview is aangesneden, begint hij het systeem van zijn scheppen te doceeren. Ik kan nu nog slechts noteeren, een enkele maal begrijpend knikkend of door een woord, een vraag, een opklaring vragen.

Feuchtwanger's nieuwe boek heet Exil. Het is een trilogie, waardoor eerst het plan bestond, die in drie deelen uit te geven, die thans echter in één band het licht zullen zien. Drie jaar heeft Feuchtwanger aan dit boek gewerkt, dat is langer dan hij gewoonlijk noodig heeft, om een boek persklaar te maken. Het zal in het begin van het volgende jaar uitkomen, waarschijnlijk niet eerst in het Duitsch, doch eerst in het Engelsch. Daarna ook in andere talen. Hollandsch, Duitsch, Russisch en zoo voort. Want Feuchtwanger's publiek is, eigenlijk van de aanvang af, niet uitsluitend en zelfs niet in hoofdzaak Duitsch, dit natuurlijk, nog afgezien van het tijdperk na '33, toen Feuchtwanger met achterlating van alles, Duitschland moest ontvluchten. De Engelsche lezers, daarna de Amerikanen, hebben Feuchtwanger als schrijver ontdekt. Daarna pas kwam de waardeering der Duitschers, die, zoo zegt hij, hem te weinig begrepen hebben. Na Jud Süsz, beschuldigden ze hem van anti-semitisme; bij Exil vreest Feuchtwanger wanbegrip in hooge mate actueel zijn, over typen van menschen, die nu in hooge mate actueel zijn, over typen van menschen, die nu nog hun lot moeten ondergaan.

De emigratie was het onderwerp voor het boek, niet de eigenlijke inhoud. De mènschen er in zijn belangrijk. De emigratie is niet het eigenlijke probleem, doch slechts de situatie, waarin zij zich bevinden. Daardoor is dit boek een logische voortzetting van het vroegere werk van Feuchtwanger, hoewel hij veel van vroeger thans af zou keuren en heel anders schrijven. Feuchtwanger ontwikkelt voor zijn werken dit schema: Twee series van drie boeken heeft hij geschreven. In de Hässliche Herzogin, vervolgens Jud Süsz en tenslotte Der Falsche Nero is het niet-typische geschilderd: één niet-typisch individu tegenover de maatschappij. De tweede serie van drie boeken, loopend van Erfolg, Geschwister Oppenheimer en thans tot Exil stelt het probleem van het typische; het niet-individueele. Op mijn vraag verklaart Feuchtwanger, dat hij deze ‘groote lijn’, die zijn werk verbindt, eerst later heeft onderkend. Hij weet thans zeer precies, dat hij nog 13 boeken móet schrijven. Hij zou er echter gaarne voor zijn plezier nog 18 of 19 willen schrijven.

Feuchtwanger's toon heeft, als hij mij dit zeer zakelijk uiteenzet, iets van die van een schoolmeester, die een jongetje iets uitlegt, wat hij toch niet kan begrijpen, vol geduld en zelfs vol vriendelijkheid. Alle oppervlakkige hoovaardigheid is hem vreemd. Alleen heeft hij de onvervreemdbare zekerheid van iemand, die weet, dat hij een taak vervult, een opdracht, hem verstrekt door zijn scheppingskracht, of door zijn geest, die niet aflaat problemen op te werpen, die hun oplossing moeten vinden in het leven van zijn romanfiguren. Hij hervindt zich zelf in zijn eigen romanfiguren en lost aan hen zijn vraagstukken op. Ook dit is, achterna, in een systeem te brengen.

Voor den vorigen oorlog was het het vraagstuk individualisme - collectivisme, dat voor Feuchtwanger belangrijk was. Uit die sfeer dateeren de romans, waar het individu tegenover de gemeenschap staat. Na den oorlog was het begrijpelijk, dat het vraagstuk Nationalisme - Internationalisme Feuchtwanger

* De Groene Amsterdammer 23 - 9 - 39

[p. 70]

bezig hield. In Jud Süsz werd het al aangeduid. En nu is het de tegenstelling Socialisme en Kapitalisme, die de achtergrond vormt van de werken van Lion Feuchtwanger.

Bij dit gesprek past ook de meer bij-de-grondsche vraag: ‘Hoe werkt u’? Het procédé is niet veranderd, sedert Feuchtwanger debuteerde met tooneelstukken, die hem, als uitingsmogelijkheid echter niet bevredigden. Voor elken roman stelt hij een schema op, als voor een tooneelstuk; scheiding in handeling, personen en idee. De levendigheid van deze moderne en antieke geschiedschrijving - want dat is Feuchtwanger; een beschouwer en te boek steller - de levendigheid van zijn romans, hun bewogen en haast organisch voortstuwende gang, doet niet het haast machinale productie-procédé vermoeden. Als de roman ‘op stapel’ staat, als dus Feuchtwanger weet, wat hij wil gaan maken, stelt zijn secretaresse, een medewerkster reeds sedert elf jaar, een kartotheek samen. Daarin worden bijeengebracht ongeveer 100 personen, die in den roman een rol kunnen spelen. Van al die personen worden duizenderlei details, gewoontes, uiterlijk, liefhebberijen, karakter, door hem gedicteerd. Naast den mensch bevat de kartotheek materiaal over de idee, den geestelijken achtergrond, het ideëele landschap, waarin zich de handeling gaat afspelen, het vraagstuk, waartoe de roman in romanvorm een bijdrage wil leveren. En bij idee en mensch voegt zich de situatie: het geheel van handelingen, gebeurtenissen, kleine anecdoten en voorvallen. En dan wordt dat weer herzien. Er uit gegooid wordt, wat niet tot de handeling bijdraagt. Andere dingen worden uitgewerkt en nog van nadere details voorzien. Zoo ontstaat een volledig dossier, waarin alles over den komenden roman valt na te lezen. Aan de handeling wordt gevijld, bijzaken, zoo zij niet essentieele dingen bevatten, onverbiddelijk geschrapt. Een ware moordpartij wordt op de personen uitgeoefend. Niet noodige, niet kenteekenende figuren, worden ‘vermoord’, hun eigenaardigheden, hun functie, zoo die van belang is, wordt op andere figuren overgebracht. Slechts hoofdfiguren en belangrijke bijfiguren mogen overblijven. En is dat dossier heelemaal klaar, dan begint het dicteeren van den roman. Vijf keer wordt het over-gedicteerd. Vijf maal op verschillende kleur papier. Dicteeren is belangrijk, omdat een zin, zoowel optisch als acoustisch, heelemaal geschaafd moet zijn. En ook met de vertalingen moet van te voren al rekening gehouden worden. ‘Elke zin’, aldus Feuchtwanger

zou - dat ware de ideale toestand - tegelijkertijd iets moeten inhouden over de idee, den mensch en de handeling. Helaas is dat niet altijd mogelijk, waar een zin, die niet op zijn minst twee dezer functies vervult, is voor mij een verloren zin.

Ook in het ‘Exil’ is het huis van Feuchtwanger een trefplaats gebleven van de Duitsche litteratoren. Werfel woont in de nabijheid. Arnold Zweig ontmoette ik er, en vele anderen komen korteren of langeren tijd daar in de buurt en ontmoeten elkaar in de gastvrije woning van de Feuchtwangers. Marta Feuchtwanger is daarbij een ideale gastvrouw, die, als Feuchtwanger precies op tijd weer aan het werk gegaan is, het ernstige literaire gesprek naar lichtere onderwerpen laat afdwalen. Feuchtwanger is een stoere werker, die elken dag, van half tien tot twee uur, van half zes tot acht uur en vaak ook 's avonds ingespannen werkt. Hij komt bijna nooit uit de omgeving van zijn huis, en begeeft zich niet dan buitengewoon zelden naar het plaatsje, dat een kwartiertje loopen van zijn huis ligt. Slechts als hij op reis gaat, een of twee maal per jaar, komt hij er door.

Toen hij, op het jaarlijksche dorpsfeest, toen de kermistenten schitterden van licht en schetterden van lawaai en het ‘groote’ jaarlijksche vuurwerk boven de donkere zee in fantastische vormen en kleuren uiteenspatte, plotseling aan het haventje verscheen, was dat een uitzonderlijke verrassing. In het gewoel van de dorpskermis vermaakte hij, ‘de kluizenaar’, zich voortreffelijk en de tenten, waar je door lootjes en draaiende wielen flesschen wijn en schoorsteenpendules kunt winnen, hadden zijn onverdeelde aandacht. En dat was het laatste aspect van den schrijver: een kinderlijk verheugd jongetje, gelukkig met den avond vrij en een buit van champagneachtige flesschen wijn.