Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 43]

Klaus Mann
Amsterdam^*

De namen der grote oude steden van Europa zijn reeds enigszins tot geconcentreerde legenden geworden; zij vormen voor ons tekens of formules, waaruit een machtige inhoud spreekt, een eerwaardige, tegelijk schuldbeladen en triomferende overlevering.

Rome, Parijs, Praag, Londen, Wenen, Venetië, Toledo, Moskou: er zijn geen andere woorden in welke Europese taal ook, die zo wonderlijk geladen zijn met historie, die reeds tot mythe is geworden. Een oververzadiging van glans en bloed hangt rondom deze klanken.

Amsterdam: wat stijgt bij deze naam voor ons op, op welke werelden opent deze woordformule ons het vrije uitzicht! - De grote steden van Europa vormen een oude, voorname, hoewel twistzieke familie. Sommige leden der familie hebben onderling bijzondere trekken van overeenkomst; andere verschillen weer sterk van elkaar, zoals men dat soms onder familieleden tot zijn verbazing kan opmerken.

Berlijn en Parijs bijvoorbeeld zijn twee diametraal tegengestelde stadstypen; zij lijken in verschillende werelddelen te liggen.

Wat Amsterdam betreft, had ik tot voor kort de gewoonte deze stad in één adem te noemen met enige andere eerwaardige familiebetrekkingen: met Londen en Hamburg enerzijds, met Venetië anderzijds.

Dit gemoedelijk-onderhoudende spelletje van gelijkenissen vaststellen behoudt blijkbaar slechts zijn bekoring, zolang men de stad, welke het betreft, in het geheel niet of slechts oppervlakkig kent. Zodra men echter in zulk een stad heeft geleefd, is zij reeds iets bijzonders, iets op zich zelf staands en onvervangbaars geworden, en men houdt er niet meer van, haar vergeleken te zien bij andere steden.

Amsterdam: welk een schone, onvervangbare, unieke stad!

Wanneer wij vroeger haar naam noemden of hoorden, ontstond een visie van patriciërshuizen en havens, waarin Indische specerijen verladen werden; Rembrandtiek licht, het Ghetto - en ook de naam van Spinoza speelde ergens door deze onvaste, doch overigens tamelijk grandiose voorstellingen.

Toentertijd wisten wij niet, wat deze stad eenmaal voor ons worden en beduiden zou, welke grote dank wij haar eenmaal schuldig zouden zijn. Zij werd ons een toevlucht, zij liet ons weer arbeiden, en toen zagen wij haar niet langer kritisch, vergelijkend, keurend aan; toen werd zij voor ons een grote, schone werkelijkheid.

Toen leerden wij haar duizend kleine eigenaardigheden kennen en kregen wij die lief; zij behoorden immers bij haar werkelijkheid!

Wij gingen langs haar grachten en wij vonden die het mooist in de zomer, in de warme nachten, en de zeldzaamste bekoring hadden die grachten in het stadsgedeelte achter de haven, waar de meisjes-van-plezier, statig, meestal niet jong meer, voor het raam van hun zindelijke kamers zitten bij een lamp en een bloemruiker, en waar een geur van verrotting over het trage water vaart. Muziek van de orchestrions komt uit de open kroegjes; het gekerm der draaiorgels vermengt er zich mee.

Wij zagen de grachten in de herfst, als de afgevallen blaren op het water drijven; en in de winter, toen, fantastisch verschijnsel, de halve bevolking op deze toegevroren waterbanen schaatsenreed. De stad wemelt dan van schaatsenrijders, zoals zij ook steeds wemelt van fietsers, die in troepen over het Leidseplein of het Rembrandtplein vliegen en ons voor hen uit doen vluchten.

Katja en Klaus Mann.

Wij bewonderden de voorname, min of meer kleumende, zeer gereserveerde smalheid der oude huizen en de goede architectuur der moderne woningen. Amsterdam is de stad, waarin nieuwe architectonische tendenzen zich het zichtbaarst hebben uitgewerkt - de enige grote stad zonder afschuwelijke periferie, die ik ken.

Wij leerden wennen aan de merkwaardig steile stoepen der oude huizen; verheugden ons in de bloemen, waarmee deze ernstige stad overstroomd schijnt te worden - in de prachtigste winkels en ook aan alle hoeken van straten worden zij te koop aangeboden.

Wij leerden smaak vinden in de overvloedige, solide Hollandse keuken en wij waardeerden vooral de ‘schnaps’ Bols.

In de Hollandse theaters hoorden wij, hoe men in dit nederduitse idioom met zijn vele keelklanken, waarbij men zovele deftige oud-Duitse woorden op grappige wijze vindt opgenomen, elegant kan converseren. En in het Concertgebouw - waar Mengelberg als een soort van zelden zichtbare, nationale heilige regeert - waren wij dankbare toehoorders. Amsterdam is een hoofdstad zonder vaste opera, maar de concerten in het Concertgebouw kunnen wedijveren met die van elk Europees kunstmilieu!

Doch welk een trotse schatten bergt deze stad in haar musea! Het Rijksmuseum met zijn heerlijkheden van Rembrandt en Frans Hals (het was Rembrandt's ‘Opwekking van Lazarus’, waarvoor ik het langste moest blijven staan: ik ken nauwelijks een ander schilderij van zo overweldigende diepte en dat zo huiveringwekkend is). En dan het Stedelijk Museum met de schoonste Van Gogh-verzameling ter wereld! Daar vindt men een zaal, die letterlijk oversprenkeld schijnt met deze oproerigmateloze gloed en vurigheid van kleuren. En welke voorraden van het kostbaarste en beste zijn dan nog te zien bij de grote kunsthandelaren en in particuliere woningen.

Wie komt uit dat Berlijn, dat zich ook onder de republiek zijn wilhelmische pronkzucht maar niet kon afwennen, is dubbel ontvankelijk voor de bescheiden gedegenheid, waarmede hier het goede wordt geboden. Men constateert, bijvoorbeeld, op welk een merkwaardig hoog niveau zich enkele dagbladen hier weten te handhaven, zonder zich onophoudelijk zelf als ‘wereldbladen’ aan te prijzen, terwijl toch elk van hen

* Vertaling uit de jaren '30. Bron onbekend.

[p. 44]

ontegenzeggelijk tot de beste op dit gebied ter wereld behoort.

De grote letterkundige uitgevers leggen een ondernemingslust aan de dag, die zich zelfs tegenover de thans verdreven Duitse auteurs handhaaft, van wie velen thans niet verder zouden kunnen arbeiden zonder de waardevolle hulp van Amsterdam.

Er is hier grote dadendrang - wat de Hollandse letterkundige productie betreft - en er is een hoeveelheid talent, die wij beter behoorden te kennen in haar uitingen. De meesten van ons komen niet verder dan Frederik van Eeden's Kleine Johannes, dat lievelingsboek van mijn jeugd, vol van onvergetelijke beelden; of men kent alleen Multatuli's Max Havelaar.

Het letterkundige leven in Amsterdam dringt zich niet op, zoals in Parijs of Wenen, waar het in de café's onophoudelijk wordt bediscuteerd, voorzover het zich daar niet geheel en al afspeelt. Dit intellectuele café-leven speelt hier geen gewichtige rol.

Dit komt ook wel hieruit voort, dat de meeste kunstenaars en schrijvers niet in de stad zelve, doch in de dorpen en kleinere plaatsen in de omgeving wonen. In het schone, waterrijke achterland van Amsterdam liggen overal kunstenaarskolonies verstrooid, of het zijn eenzame villa's en kleine huisjes, waar de geestelijke élite van het land leeft.

Anderen wonen gedurende een deel van het jaar, of wel het gehele jaar, aan zee. De zee is immers zo verlokkend dichtbij - in Bergen, Zandvoort, Noordwijk of Scheveningen.

Wat Amsterdan aan zogenaamd ‘Bohême-leven’ heeft aan te wijzen, is slechts bescheiden: het beperkt zich tot een paar kleine kunstenaars-clubs en min of meer tot het café van het Hotel-Américain, hetwelk, op een ingetogen en deftige wijze, de rol vervult van het Romantische Café of het Café du Dôme.

Schoonheid ontstaat daar, waar stemmingen zich vermengen. In Amsterdam vermengen zich de stemming van het patriciërsleven met die van de havens; beide zijn sedert lang tot een levende eenheid geworden. Met de sfeer van behagelijkheid en degelijkheid vermengt zich die van het avontuur.

Een provinciale nunance vindt geen gelegenheid op te komen: het innige en vlijtig onderhouden contact met de Europese centra behoedt Amsterdam daarvoor, vooral echter het contact met vreemde landen. Zoals Afrika in de atmosfeer van Parijs is doorgedrongen, zo vindt men het Verre Oosten terug in die van Amsterdam.

Dat zijn stemmingsmomenten, die moeilijk te bewijzen en slechts ternauwernood te beschrijven zijn. Het ligt niet slechts hieraan, dat men hier stralen vindt, waar alles Chinees is, of Maleise Oosterlingen u noten en zoete versnaperingen te koop aanbieden op straat.

Deze stemming zit dieper; zij speelt ook in de voorstellingswereld van zekere religieus georiënteerden, van bepaalde haarkloverig-aangelegde intellectuelen een dweperig aandoende rol.

Daarbij komt het Joodse element, hetwelk zich natuurlijk in geen geval binnen ‘het ghetto’ opsluit, al heeft het zich daar tot een soort van bezienswaardigheid gekristalliseerd.

Deze vreemde inslagen en stemmingsnuancen, die het degelijke Nederlandse cultuurleven niet bedreigen, doch het afzonderlijk mede beleven, mogen dit land en deze stad voor de gevaren der enghartigheid, der onvruchtbare exclusiviteit behoeden, zoals wij die in het woord ‘Nationalisme’ tezamenvatten en waarvoor men zich in Europa bijna nergens veilig kan achten.

Wij vertrouwen op het weerstandsvermogen van Nederland ten opzichte van bepaalde dwangvoorstellingen, waarmee zijn grote, afgrijselijk zieke Oosterbuurman het zou kunnen besmetten.

Zelfs kinderen, die zich gebrand hebben, geloven, dat het vuur zich niet overal heen kan verspreiden!

En deze stad, die vol is van geschiedenis en levenslust, die sterk is en schoon en tegelijk bezadigd en felbewogen, heeft de kracht in zich, onze hoop opnieuw te doen herleven!