Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 31]

Martin Mooij
Anna Seghers

Kennismaking. De eerste, die mij een boek van Anna Seghers te lezen gaf, was de dichter Freek van Leeuwen. Dat boek heette Aufstand der Fischer von St. Barbara en het behelsde de geschiedenis van een staking van arme vissers, die door hun reders werden uitgebuit. De staking werd een opstand, die uiteindelijk door militairen op bloedige wijze werd neergeslagen. De schrijfster koos in haar verhaal duidelijk partij voor de vissers, zij gaf aan hoe deze opstandige mensen in hun gemeenschappelijke strijd samengroeien tot een collectief, hoe de solidariteit het belangrijkste wapen wordt en hoe zelfs de nederlaag het vertrouwen in de eigen kracht versterkt.

Aufstand der Fischer von St. Barbara was in 1928 verschenen - en met de Kleistprijs bekroond -, ik las het pas meer dan twintig jaar later en ik voel mij er nu, na weer meer dan dertig jaar, nog altijd bij betrokken. In ieder geval droeg het lezen van dat boek indertijd bij mij bij tot een zekere vorming, ook tot het besef van het bestaan van klassentegenstellingen en de noodzaak van een klassenstrijd. Dat besef is in de loop der jaren wat genuanceerder geworden, je leert nu eenmaal meer te relativeren en soms ook anders te gaan zien, maar de leeservaring van toen is gebleven.

Van Freek van Leeuwen kreeg ik ook nog de verhalenbundel Auf dem Wege zur amerikanischen Botschaft, waarin het in het titelverhaal gaat om een protestdemonstratie tegen het over Sacco en Vanzetti uitgesproken doodvonnis. De demonstranten worden door de politie uit elkaar geslagen, er stroomt ook bloed. Alweer een verhaal, dat zeker indruk op mij maakte, al had ik dan toch moeite met de manier waarop Anna Sehghers het thema had uitgewerkt. Dat gold ook voor de andere verhalen, zoals voor ‘Grubetsch’, toen in mijn ogen ‘alleen maar’ de studie van een psychologisch geval. En in het verhaal ‘Die Ziegler’ was het een meisje, dat de communistische partij moest symboliseren of zoiets, dat probeerde de vrouwelijke hoofdpersoon uit haar eenzaamheid en verdriet te verlossen. Er was ook iets religieus in: grootste daden, lijden en de moed om voor een overtuiging te sterven.

Van de schrijfster Anna Seghers wist ik niet veel, alleen dat zij een emigrante was geweest. Maar dat waren meer Duitse schrijvers geweest, wier werk ik in die eerste naoorlogse jaren leerde kennen. Wat dat betreft kreeg ik door De Vlam - socialistisch weekblad voor vrijheid en cultuur, bovengrondse voortzetting van de illegale Vonk - een goede leerschool. Met het werk van Anna Seghers hield ik mij daarna heel lang nog slechts incidenteel bezig. Er hing zoveel aan de boom van de literatuur. Pas in een later stadium kreeg ik weer met haar proza te maken.

Biografische notitie. Anna Seghers is heel spaarzaam met haar persoonlijke gegevens. In haar proza spreekt zij zich nauwelijks over zichzelf uit, behalve dan in het verhaal ‘Ausflug der toten Mädchen’ (1946), waarin onverhuld persoonlijke, biografische en pychische ervaringen worden prijsgegeven. Haar terughoudendheid blijkt ook uit haar pseudoniem. Anna Seghers wist op haar 20e, toen zij kunstgeschiedenis en sinologie studeerde, dat zij alleen maar wilde schrijven. ‘Er waren daarbij twee lijnen: vertellen wat mij bezighield en de bontheid van sprookjes. Dat zou ik het liefste hebben verenigd, maar ik wist niet hoe.’

‘Die twee lijnen’, schrijft haar Oostduitse collega Christa Wolf in Lesen und Schreiben (1972), ‘zijn zoals je in heel haar werk kunt lezen, vaak verenigd: legendarische elementen in realistische verhalen, heel reële in sagen en sprookjes - ze kunnen ook samengewerkt hebben in dat vroege, wilde zeeliedenverhaal, waarin de held een Nederlandse kapitein was, die Seghers heette en van wie de schrijfster een kleindochter heette te zijn. Dat is zij dan ook tot op heden gebleven. In “Bei Anna Seghers' (Lesen und Schreiben) laat Christa Wolf haar zeggen: “Ik moest hem toch ook een naam geven. Op zoek naar een Hollandse naam kwam ik op Seghers, dat is een graficus uit de tijd van Rembrandt. (...) Nu moest ik het verhaal ook nog ondertekenen en toen vond ik dat ik als kleindochter van die oude baas ook Seghers moest heten”. Zuiver toeval, zegt Christa Wolf, als je niet weet dat zij - Anna Seghers - als kind verschrikkelijk veel hield van de zee en huilde en brulde als ze er thuis 's zomers eens een keer niet naar toe zouden gaan; dat zij de Belgische en Hollandse vissers van jongsaf kende; dat zij haar dissertatie had geschreven over het thema “Jude und Judentum im Werke Rembrandts”... Van dat soort zijn in haar leven de “toevallen”.’

Netty Reiling, zoals zij volgens de burgerlijke stand heet, werd op 19 november 1900 in Mainz geboren. Zij komt uit een intellectueel, joods gezin. Al in haar studententijd ontmoette zij emigranten, die om politieke of andere redenen uit hun landen moesten vluchten en dat bleek van invloed op haar politieke ontwikkeling. In 1925 trouwde zij met de uit Hongarije geëmigreerde socioloog en publicist Laszlo Radvanyi en in 1928 werd zij lid van de communistische partij, hetzelfde jaar, waarin de ‘Aufstand der Fischer von St. Barbara’ verscheen. Bij de literaire kritiek was zij toen nog volstrekt onbekend, al had zij al verhalen als feuilleton gepubliceerd. Anna Seghers gold als een ontdekking, men wist echter aanvankelijk nog niet of het nu een man of een vrouw was.

Zij was al gauw actief in de revolutionaire schrijversorganisaties en liet van haar overtuiging ook blijken in haar werk. In 1933, na de machtsovername, werd zij aangehouden, maar na een verhoor weer vrijgelaten. Zij wist met haar kinderen naar Frankrijk te vluchten, was in de eerste periode van haar ballingschap lid van de redactie van het tijdschrift Neue Deutsche Blätter (Praag), nam deel aan drie Internationale Schrijverscongressen voor de Verdediging van de Cultuur (1935, 1937 en 1938) en werkte voor het anti-fascistische Volksfront. In 1940 vluchtte zij voor de Duitsers uit, eerst naar het onbezette deel van Frankrijk en vervolgens naar Mexico. In 1947 keerde zij terug naar Duitsland en vestigde zich in Oost-Berlijn.

Anna Seghers speelde daarna een leidende rol in de Wereldvredesbeweging, maakte verschillende grote reizen, o.a. naar de Sowjet-Unie en China, en werkte voorts aan een omvangrijk literair oeuvre. Op haar naam staat een tiental romans. Verder omvat haar verzamelde werk vier bundels verhalen, twee banden essays, opstellen en toespraken, enz. Enkele boeken van haar werden verfilmd.

[p. 32]

Als schrijfster en vertelster komt zij heel dicht bij de werkelijkheid. Een voorbeeld. Toen haar roman Die Toten bleiben jung verschenen was, kreeg zij een brief van een vrouw, die zij vluchtig kende. Ook haar zoon. Die zoon was aan het eind van de oorlog precies zo doodgeschoten als vroeger zijn vader, ze waren alletwee communisten. In uw boek hebt u hen allebei zeker bedoeld, had de vrouw geschreven. Maar hoe wist u alles zo precies? Anna Seghers vertelde hierover aan Christa Wolf dat zij het er koud van had gekregen.

In de romans en verhalen zijn de helden vaak eenvoudige mensen. Geloof in de eigen zaak en een haast religieus of mystiek aandoend vertrouwen komt men vooral in het vroege werk vaak tegen. Anna Seghers heeft in haar lange leven voor een groot oeuvre gezorgd. Zelf zegt zij er echter over: ‘Overigens, dat wat ik heb gemaakt, niet bijzonder veel, niet bijzonder weinig, is alleen maar tot stand gekomen omdat ik er iedere dag een beetje aan hebt gewerkt...’

Emigratie. In 1932 publiceerde Anna Seghers haar eerste roman: Die Gefährten. Anders dan in de Aufstand der Fischer von St. Barbara, waarin het niet goed mogelijk is te bepalen waar en wanneer de opstand heeft plaatsgevonden, staan tijd en locaties in dit boek wel vast. Het gaat hier om het lot van Hongaarse, Poolse, Italiaanse, Bulgaarse en Chinese communistische revolutionairen in de periode van 1919 tot 1929. Het is hen niet te doen om een hoger loon, maar om de verandering van de wereld. Zij zijn nog in de ban van de Russische revolutie. Maar overal worden zij door de machthebbers op een barbaarse wijze gefolterd en vermoord of tot een vlucht naar het buitenland gedwongen.

In Duitsland verscheen het boek op de vooravond van de machtsovername door Hitler. Daardoor hebben de romanfiguren iets van martelaren en worden hun lot en strijd bijna van die al gesignaleerde religieuze en mystieke betekenis. Ondanks alle nederlagen moet het communisme winnen. Een overtuiging, die helemaal niet zo ongebruikelijk was in die dagen in Duitsland.

Een jaar later moest Anna Seghers zelf vluchten. Ze ging naar Parijs. Haar eerste boek in ballingschap was Der Kopflohn. Roman aus einem deutschen Dorf in Spätsommer 1932 (1933). Hoofdpersoon is een jonge arbeider, die door de politie wordt gezocht. Uiteindelijk wordt hij verraden en gevangengenomen. Het boek geeft een goede indruk van de politieke en sociale structuur van het Duitse platteland in die tijd. Ook wordt de vraag gesteld hoe de Nazi's de macht aan zich konden trekken en wat de oorzaken waren van de catastrofe in 1933. In dit boek is er dus sprake van een nationaal aspect.

Dat is ook het geval in de roman Der Weg durch den Februar (1935), die de Oostenrijkse arbeidersopstand van februari 1934 tot thema heeft. Uit de vele personen in dit boek komt tenslotte de arbeider Willaschek het duidelijkst naar voren. Nu eens staat hij aan de kant van de sociaal-democraten, dan weer aan die van de communisten, zonder nu echt goed te weten wat ze precies willen. Dat dringt pas tot hem door wanneer hij na de mislukte opstand tegen de regering Dolfuss voor de rechter staat. Hij wordt ervan beschuldigd tijdens de straatgevechten een gendarme te hebben neergeschoten en hoort twaalf jaar tegen zich eisen. Hij roept dan alleen maar: ‘Wij zullen de rechters van morgen zijn’ en ergert zich dat hij dat niet hard genoeg geroepen heeft. In deze roman zocht Anna Seghers naar een wat experimentele schrijfwijze, er is sprake van invloeden van film en fotomontage, en het is ook allemaal niet zo erg gelukt. Maar net als in Der Kopflohn gaat het ook hier om een nationaal thema.

De omvangrijke roman Die Rettung (1937) is traditioneler van structuur. Daarin wordt eigenlijk de vraag gesteld waarom het de Duitse arbeidersklasse niet is gelukt het fascisme te verhinderen. Centraal staat hier de biografie van de mijnwerker Bentsch, die na een mijnongeluk tijdens de crisis werkloos wordt, aanvankelijk gedemoraliseerd raakt, maar uiteindelijk toch zijn weg vindt naar het verzet tegen de Nazi's. Tegelijkertijd is het ook de geschiedenis van de noodlottige verdeeldheid van de Duitse arbeiders. Ook Bentsch blijft lang passief. Hij weet wat solidariteit is, hij kent de klassentegenstellingen, maar het heeft tijd nodig voordat hij de weg naar het illegale verzet vindt.

In die tijd was Anna Seghers in Parijs actief in de strijd tegen het nationaal-socialisme. Ze werkte in antifascistische organisaties voor kunst en cultuur, sprak op schrijverscongressen in Moskou, Amsterdam en Madrid en ze bleef ook schrijven. Bij voorkeur in een café. Haar schrijver-collega Manès Sperber herinnert zich hoe zo haar beroemdste boek, Das Siebte Kreuz, ontstond;

In een intussen verdwenen ordinaire kroeg was zij vlijtig aan het schrijven. De vele vlug wisselende gezichten, de gesprekken aan de tafeltjes naast haar, het soms plotseling opkomende en snel wegstervende lawaai - dit alles zou haar hebben moeten storen en afleiden. Maar het had een tegengestelde werking, het isoleerde haar als een muur van de wereld.

Haar lotgenoot Bruno Frei hierover: ‘Vaak verdween zij op raadselachtige wijze. Ik zocht en vond haar. In een café in een voorstad zat ze dan in de herrie van bierdrinkende chauffeurs aan een tafeltje en beschreef de blaadjes van een schoolschrift.’

In Das Siebte Kreuz wordt de vlucht geschilderd van zeven gevangenen uit het concentratiekamp Westhofen, kort voor de Tweede Wereldoorlog. In de zeven daaropvolgende dagen wordt er op hen gejaagd door een perfect functionerend achtervolgingsapparaat. Zes vluchtelingen worden gegrepen en aan de kruisen gehangen, die voor hen zijn opgericht. Eén kruis blijft leeg, één vluchteling weet Nederland te bereiken.

Maar deze roman, hoe spannend ook, is meer dan de geschiedenis van zeven mensen van wie er één het vege lijf weet te redden. Het is tegelijkertijd een stuk Duitse historie, omdat al die mensen in de Duitse dorpen en steden voor de keuze worden gesteld de voortvluchtigen te helpen of hen aan de Nazi's uit te leveren.

De roman heeft overigens ook een eigen verhaal. Toen de Duitse troepen in 1940 naar Parijs kwamen, was Das Siebte Kreuz voltooid. Het scheen echter alleen maar geschreven om zo snel mogelijk te worden vernietigd. De hospita, die haar onderdak verleende, wilde niet dat er ook maar iets aan de schrijfster en haar werk zou herinneren. Anna Seghers verbrandde zelf het laatste exemplaar van haar manuscript. Maar een kopie werd door een Franse leraar gered. Enkele jaren later, in 1942, veroverde Das Siebte Kreuz vanuit Amerika de wereld. Het boek bereikte daar een miljoenenoplaag en het werd in 1944 verfilmd. Het maakte de schrijfster in de laatste jaren van haar ballingschap financieel onafhankelijk.

Anna Seghers moest vluchten uit Parijs, samen met haar twee kinderen. De eerste poging mislukte echter, ze moest zich verborgen houden. Maar in die tijd had ze ook ontmoetingen met Duitse soldaten. Zelf zegt zij daarover in een artikel ‘Deutschland und wir’ (Freies Deutschland, Mexico, D.F., november 1941):

Het vreemde aan die gesprekken was de indruk van een gezonde jonge, binnen zijn eigen kleine persoonlijke sfeer volstrekt normaal denkende man, die men in een waanzinnig wereldbeeld had opgevoed, dat hij nooit aan zijn ervaringen testte.

Ze sprak met de soldaten over hun gewone leven, maar als de oorlog ter sprake kwam, haalden ze Hitlers foto uit hun zak. Zo werden ze ook gevonden op de slagvelden, met het portret van Hitler op hun hart. Er waren er ook, die vonden dat ‘alles was toegestaan’. In de ogen van Anna Seghers belichaamden zij meer het fascisme dan de jongens die voor hun Führer gingen sterven.

Voor hen was de oorlog, die de uiterste consequentie van het fascisme is, werkelijk de uiterste mogelijkheid, hen door het fascisme gegeven, zich Herren te voelen, zwakkeren in

[p. 33]

de buik te trappen, arme volkeren te minachten omdat die zich lieten overwinnen.

Er waren er ook, die Hitler met Duitsland identificeerden en die vonden dat je je land niet in de steek kon laten. Anderen, die eigenlijk geen standpunt hadden, maar zich overwinnaars voelden, terwijl ze thuis nog niet eens de kleinste loonstrijd hadden gewonnen. Die thuis overbodig waren, golden nu als dringend nodig, met lijf en ziel. ‘... die in Duitsland niets van sociale gelijkheid hadden gezien, zagen plotseling de onloochenbare gelijkheid voor de dood...’ Er waren er, die terugwilden naar hun gezin, naar hun werk en die hun angst, walging en doodsangst uitspraken. En:

In een dorp bij Parijs viel een soldaat luidkeels Hitler vervloekend op de straat. Hij had zojuist met verlof zullen gaan, toen kwam het bericht van de dood van zijn vrouw bij een luchtaanval. Zijn vloek was misschien de eerste luide vloek in het Duitse leger.

Anna Seghers slaagde er tenslotte in te vluchten. Met behulp van vrienden kwam zij in het onbezette deel van Frankrijk. Eerst in Pamiers, bij een hospita die waarzegster was. Daar schreef zij het verhaal ‘Weisse Hochzeit’, over een huwelijk dat alleen voor de schijn wordt gesloten om de bruid aan papieren te helpen, die je alleen maar krijgt als getrouwde vrouw. Het manuscript van dit verhaal is verloren gegaan, maar de geschiedenis herhaalt zich nog iedere dag.

In Marseille moest Anna Seghers op haar ‘transit’ wachten, een magisch woord voor duizenden vluchtelingen, die daar waren samengestroomd. Met hen deelde zij de ‘tot in het absurde opgevoerde ervaringen met de hersen- en gevoelloze bureaucratie.’ Maar zij kon er een boek over schrijven: Transit. Zelf zegt zij hierover:

Het boek is in Marseille ontstaan, waarschijnlijk in de daarin genoemde cafés als ik te lang moest wachten in de wachtkamers van de consulaten, vervolgens op schepen, ook toen ik geïnterneerd was op eilanden, op Ellis Island, en het slot in Mexico.

Transit is het verhaal van een jonge Duitse monteur, die uit een concentratiekamp is gevlucht, over de Rijn is gezwommen en aanvankelijk een min of meer veilig heenkomen in Frankrijk heeft gevonden. Maar als de Duitsers in Parijs zijn wil hij ook weg naar het Zuiden. Hij neemt een koffer mee van een landgenoot, die zelfmoord heeft gepleegd maar die hij nooit heeft gekend. Hij komt echter wel ongewild in het bezit van de papieren en van een manuscript van die dode. Dat leidt tot verwikkelingen en ook tot een merkwaardige liefdesgeschiedenis van twee mannen - de monteur en een eveneens gevluchte Duitse arts - voor een jonge Duitse vrouw, die wanhopig blijft zoeken naar en wachten op haar man - de in Parijs overleden schrijver. Maar daarnaast is Transit de roman van het wachten op visa en transits, van wachten op schepen die niet vertrekken, van vergunningen die men niet krijgt. Hoe men er zich ook tegen verzet, altijd wordt men het slachtoffer van bureaucratie en willekeur. Transit doordringt de lezer van wat dit wachten en leven voor emigranten en ballingen is.

Eigenlijk is de monteur helemaal niet zo principieel, eigenlijk wil hij Marseille niet eens verlaten. Het is hem meer te doen om Marie, die vaak even nabij als onbereikbaar is. Als hij tenslotte met de papieren van de dode zou kunnen vertrekken, blijft hij. Hij overweegt zelfs in het Franse verzet te gaan.

Dit slot van de roman doet wat merkwaardig aan. Het is duidelijk dat de schrijfster het na het monsterverdrag tussen Hitler en Stalin moeilijk moet hebben gehad met haar communistische overtuiging. Door het wat geforceerde slot probeert zij bij haar politiek geloof te blijven.

Na Marseille wordt Mexico City zes jaar lang een verblijfplaats voor Anna Seghers. Daar schrijft zij de novelle Der Ausflug der toten Mädchen (1943). In de beschrijving van een schooluitstapje uit de jeugd van de schrijfster vindt men de latere levensloop van de leerlingen en leraren in het Derde Rijk. Hier gaat het vooral om de eigen ervaringen en gedachten en de vraag hoe mensen zo konden veranderen. De compositie en stijl van deze novelle zijn heel knap, de geschiedenis alleen maar waar. De Duitse criticus Marcel Reich-Ranicki spreekt in dit verband van een soort pendelbeweging: tussen de tijd van de Eerste en de Tweede Wereldoorlog, tussen terugblik en anticipatie, droom en wakker zijn.

Duitsland. In 1947 keerde Anna Seghers terug naar Duitsland, naar Oost-Berlijn.

Er is mij vaak gevraagd waarom ik na de oorlog naar dit deel van Duitsland, dat indertijd de Sowjet-zone was, ben gegaan en niet naar mijn geboortestreek aan de Rijn. Daarop antwoord ik: Omdat ik hier de weerklank heb, die een schrijver hebben wil. Omdat er hier een nauwe samenhang bestaat tussen het geschreven woord en het leven. Omdat ik hier kan uitdrukken waarvoor ik geleefd heb.

Dat is duidelijke en niet mis te verstane taal, het is ook van invloed geweest op de receptie van het werk van Anna Seghers in het Westen, met name in de Bondsrepubliek.

In de DDR verscheen in 1949 de roman Die Toten bleiben jung. Aan dit boek was zij al in Mexico begonnen, in dezelfde tijd dat zij oo aan een aantal verhalen werkte. Wat dit boek betreft bestaat er ook een relatie met Der Ausflug der jungen Mädchen. Er wordt een periode van dertig jaar Duitse geschiedenis - te beginnen in 1919 - in verwerkt. Die Toten bleiben jung is wel typerend genoemd voor het werk dat Anna Seghers in de DDR heeft geschreven. Verschillende critici hebben met dit boek moeite gehad. Men vond dan de figuren te clichématig, ze bleven te zeer binnen hun eigen maatschappelijk bepaalde grenzen: de industrieel steunt natuurlijk Hitler, de Baltische baron is een oplichter, de sociaal-democratische arbeider is door zijn partij op een dwaalspoor gebracht, maar de communistische functionaris is zoals hij moet zijn en de zoon van de vermoorde arbeider vecht in het anti-fascistische verzet. Reich-Ranicki zegt er nog wel meer over, maar hoe je het ook draait of keert: ‘Die Toten bleiben jung’ is een goede roman en de lezer krijgt er toch een beeld door van wat er in Duitsland is gebeurd.

Na dit boek heeft Anna Seghers nog verschillende verhalenbundels gepubliceerd: Die Linie (1950); Die Kinder (1951); Der Mann und sein Name (1952); Der erste Schritt (1953); Der Bienenstock (1953); Brot und Salz (1958). Ik heb ze lang niet allemaal gelezen en eigenlijk spijt mij dat. Het proza van Anna Seghers heeft op mij vaak een grote indruk gemaakt. Het is mogelijk dat haar taal van na de oorlog droger is geworden, kaler, misschien ook directer. In 1956, op het congres van de Schriftsteller der DDR, heeft zij gezegd:

Er is geen pakkende fabel denkbaar zonder conflicten. Alle boeken, die mensen boeien, boeien door de fabel, door de conflicten, waarop de fabels berusten... Alleen in het conflict kan de beschreven individuele mens zijn karakter onthullen, al zijn particuliere en maatschappelijke relaties... In onze boeken (komt) misschien helemaal geen echt conflict tot stand, maar een schijnconflict, vaak geen echte ontwikkeling, maar een schijnontwikkeling, zodat de lezer koud blijft. (...) Je herkent ogenblikkelijk, zoals in de mysteriespelen uit de Middeleeuwen de engelen aan hun vleugels en de duivels aan hun horens. En de personen handelen zoals dat bij hun insigniën past.

Wellicht is het soms ook van toepassing op het werk van Anna Seghers, maar zij is tegelijkertijd zo'n knappe auteur dat zij ook kritische lezers blijft boeien.

Het is niet nodig alle titels van deze schrijfster te vermelden. Misschien moet de roman Die Entscheidung (1959) nog wel worden genoemd, die als plaats van handeling Russische zone en de DDR heeft in de periode van 1947 tot 1951, maar ook West-Duitsland, Amerika en Frankrijk. Alweer een omvangrijk boek en met zoveel personen, dat het je moeite kost om ze uit elkaar te houden. Die moeite moet het ook Anna Seghers hebben gekost, want het is haar niet gelukt tot een goed

[p. 34]

compositorisch geheel te komen. In fragmenten blijft de roman echter wel boeien, vooral ook wanneer zij haar visie geeft op het ronselen van ingenieurs en andere technische experts in de DDR lieden uit het Westen.

Anna Seghers in het Westen. Er is in de jaren '50 en '60 in de Bondsrepubliek nogal wat te doen geweest om Anna Seghers of anders gezegd: haar werk is daar in die periode bepaald niet gepropageerd. In Die Horen (no. 124, december 1981) vindt men hierover in een goed gedocumenteerd essay van Friederike Hassauer en Peter Roos enkele boeiende details. Toen zij in 1970 hun eindexamen gymnasium deden, gebeurde dat zonder dat zij ooit één regel van Anna Seghers hadden gelezen. Ze kenden niet eens haar naam. Pas in de studentenbeweging leerden zij dat werk kennen. Voor die tijd werd het opzettelijk ver van hun gehouden.

Het ging echter verder. Toen in 1962 Das Siebte Kreuz bij Luchterhand zou verschijnen, brak er een storm van protesten los. Anna Seghers had niet tegen de bouw van de Muur geprotesteerd, zij had niets voor haar gearresteerde collega's gedaan, zij had zich laten onderscheiden in de communistische landen, zij was ‘één van de vermogendste persoonlijkheden van de DDR’. Volgens Friederike Hassauer en Peter Roos werd Anna Seghers tot ver in de jaren '60 uit de Duitse schoolboeken gehouden.

Intussen is haar verzameld werk natuurlijk wel in de Bondsrepubliek verschenen, maar als ik het goed begrepen heb is Anna Seghers nu eindelijk zoiets als ereburger van haar geboortestad Mainz. SPD en FDP hebben samengewerkt in deze kwestie. ‘Wij willen vrede sluiten met het meisje Nettie Reiling uit Mainz dat niet zo wil leven als wij, dat echter onze taal spreekt’, heeft de fractievoorzitter van de FDP in de herfst van 1981 gezegd. Maar het moet slechts een half eerbetoon zijn geweest. De CDU was tegen: ‘De actieve communiste woonde in een onrechtsstaat, waarin dagelijks mensenrechten geschonden worden; zij had voor deze staat propaganda gemaakt, hem verdedigd en voor een deel het systeem verheerlijkt.’

Laat ik het zo zeggen: Ik geloof niet dat ik nu het politieke standpunt van Anna Seghers deel. Ik heb grote moeite met een regime dat - om maar iets te noemen - aan zijn auteurs (ik heb het nu niet over de 81-jarige Anna Seghers) de mogelijkheid onthoudt zich uit te drukken op de wijze, dat zij nodig achten. Ik voeg daaraan toe dat het schrijvers zijn geweest als Anna Seghers die ertoe hebben bijgedragen dat die nieuwe - en nu weer niet toegestane-literatuur -getuige de 27 auteurs die na Wolf Biermann de DDR hebben (moesten) verlaten - mogelijk hebben gemaakt. Met alle voorbehoud wat dit betreft, zie ik in Anna Seghers een van de grote Duitstalige auteurs van deze eeuw. Haar literatuur staat boven de spanningen van deze tijd. Met romans als Das Siebte Kreuz en Transit heeft zij ons werk geschonken van een universele waarde. Mensen als Friederike Hassauer en Peter Roos hebben er in de Bondsrepubliek tot na 1970 op moeten wachten voor zij van het werk van Anna Seghers kennis konden noemen, naar zij zeggen met rode oortjes. Misschien moet ik toch blij zijn dat ik het zoveel eerder leerde kennen.