Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 92]

James Brockway
Engelse kroniek

Het feit dat de grote roman Earthly Powers van Anthony Burgess (in werkelijkheid John Wilson) reeds in 1980 is verschenen vormt geen bezwaar voor het bespreken van het boek in het jaar 1982. De Penguin paperback-uitgave is namelijk tegen het eind van 1981 verschenen en hoewel paperbackuitgaven slechts summier of helemaal niet in de pers worden besproken, is het die uitgave waarop de meeste lezers wachten. Earthly Powers stelt bovendien het soort roman voor, waarover men het jarenlang hebben kan.

‘Enormous imagination and vitality... A huge book in every way,’ heeft de meestal bruisend-breedsprakige Bernard Levin indertijd in The Sunday Times over dit boek geschreven, en er zijn bij het lezen vele ogenblikken dat men inderdaad zich volledig bereid voelt zo'n oordeel, hoe emotioneel het ook klinkt, te beamen. Toen ik bladzijde 123 van de 649 bladzijden tellende Penguinuitgave bereikt had, heb ik niettemin een ander oordeel over deze blockbuster van Burgess gevormd.

Op die bladzijde gekomen heb ik besloten, de roman toch niet uit te lezen, al heb ik overal in het boek, zoals men het in het Nederlands zegt, gelezen. Voor een auteur die bladzijden vult met résumés, bij voorbeeld van het verhaal van ‘musical comedies’ die de hoofdfiguur of iemand anders geschreven heeft, en die uitvoerig zijn kennis van de details van praktisch alles op aarde, maar ook van de regels van het toch domme roulettespel, etaleert, en kort daarop het gehele menu in het Frans opschrijft van een maaltijd die door zijn hoofdfiguur en diens kennissen in een restaurant wordt verorberd, heb ik a) te weinig tijd; b) te weinig geduld; en c) te weinig respekt ... hoe groot de prestaties van zo'n auteur ook mogen zijn. Op deze wijze kan men inderdaad een ‘huge book’ schrijven. Op deze wijze zou men zelfs een roman van niet 649 maar 1649 bladzijden kunnen schrijven. Op deze wijze schrijft men echter geen grote roman.

Onlangs, tijdens een radio-onderhoud heeft Dame Rebecca West, die tegenwoordig als onze eerbiedwaardigste schrijfster geldt - zij wordt dit jaar negentig - zich heel ‘to the point’ en heel amusant uit gelaten over verschillende auteurs, waaronder Anthony Burgess. In zijn geval was haar oordeel afwijzend, omdat zij voelde, dat hij ergens was blijven steken, ergens een kleine jongen is gebleven. Hiermee legde Dame Rebecca haar vinger met een feilloze precisie op een eigenschap, die het moeilijk maakt, aan Earthly Powers het predikaat ‘groot’ te verlenen, hoe omvangrijk het boek, Burgess's kennis van zaken en energie en het enthousiasme van de meeste besprekers van het boek ook mogen zijn. Hierop wil ik terug komen, maar eerst een paar woorden over de inhoud van de roman.

Ik heb misschien al gesuggereerd, dat deze 649 volgepropte bladzijden eigenlijk voor een zeer groot deel over Anthony Burgess en zijn kennis van allerlei zaken gaan. Aan de oppervlakte echter is zijn roman een kroniek van de (voornamelijk westerse) geschiedenis van deze eeuw, tot en met de jaren zeventig. Dit is een enorme opdracht voor een roman, maar daarvoor deinst een auteur als Burgess allerminst terug.

Aan zijn kroniek heeft hij de vorm verleend van het levensverhaal van Kenneth Toomey, een wereldbekende auteur ook, bekend, of berucht, om zijn homoseksuele levensgang. De omvang van de roman wordt evenwel nauwelijks door deze vormgeving beperkt.

Het feit dat deze zelfgestelde opdracht enorm is, vraagt om weinig uitleg. Men hoeft slechts te denken aan de twee Wereldoorlogen die tijdens Toomey's leven plaats hebben gevonden. Burgess heeft echter ook het westerse literaire leven in zijn boek behandeld en tevens enkele aspekten van de wereld van de muziek (hij was vroeger zelf componist). Dan is er de Nazi-beweging, grote evenementen in de US en het Verre Oosten (Burgess was zelf zes jaar (1954-60) lang onderwijsambtenaar in Maleisië en Borneo), en zulke sensationele verschijnselen als de Children of God-krankzinnigheid.

De klaarblijkelijk onbegrensde creativiteit en durf van de auteur staan buiten alle twijfel. In deze zin is zijn roman wel een geweldige prestatie. Zelfs waar hij zich van een rustige, traditionele schrijftrant bedient - bij voorbeeld, bij het verhalen over de beginjaren van Toomey's loopbaan als auteur tijdens de Eerste Wereldoorlog en van zijn liefdesaffaires met andere mannen in die jaren - is zijn schrijven heel boeiend. Voor liefhebbers van de letterkunde is er ook de attraktie van verwijzingen naar bekende auteurs van onze eeuw, waarvan velen zelfs als figuren in de roman voorkomen.

Maar om terug te komen bij de tekortkomingen van zijn

[p. 93]

schrijven... Burgess behoort tot het soort romanschrijvers dat, volgens mij - zoals ik reeds bij het verschijnen van de eerste hardback-uitgave van Earthly Powers heb geschreven - aan intellektuele diarrhée lijdt. Van deze kwaal althans zijn in zijn ‘grote’ roman overal de sporen te vinden. De kennis van Burgess is zo groot, zijn nieuwsgierigheid zo onbegrensd, en zijn drang, om dit alles te etaleren zo onbeheerst, dat hij het overbekende diktum van Goethe ‘In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister’ volkomen uit het oog heeft verloren. Hij kan het gewoon niet nalaten, zelfs verwijzingen in zijn roman naar zijn grote kennis in te lassen, en ook naar zijn onophoudelijke woordspelingen in verschillende talen, èn naar zijn grote geestigheid voor het geval de lezer deze over het hoofd heeft gezien. Dit doet hij reeds met betrekking tot de allereerste zin van zijn roman, opdat er bij de lezer geen twijfel zal bestaan omtrent het feit, dat Burgess zeer goed weet, wat hij aan het doen is en hoe knap hij alles aanpakt.

Spotprent uit The Sunday Times bij de toekenning van de Bookerprijs aan William Golding in 1980. Burgess rechts.

Die eerste zin, waarvan het cynisme de toon van het gehele boek al direkt aangeeft, luidt als volgt: ‘It was the afternoon of my eighty-first birthday, and I was in bed with my catamite when Ali announced that the archbishop had come to see me.’ Hier, met ‘afternoon’, ‘eighty-first birthday’, ‘in bed’, ‘catamite’ en ‘archbishop’ wil Burgess helemaal in het begin van zijn relaas voor liefst vijf verrassingen zorgen - wat hem uitstekend lukt. Maar hij kan het daarna niet nalaten, de lezer een paar regels verder hierop te attenderen. ‘I retired twelve years ago from the profession of novelist,’ becommentarieert zijn hoofdfiguur, Toomey. ‘Neverthless you will be constrained to consider, if you know my work at all and take the trouble to reread that first sentence, that I have lost none of my old cunning in the contrivance of what is known as an arresting opening.’

Dit zijn weliswaar de woorden van Toomey, maar wij weten, dat het eigenlijk Anthony Burgess is, die hier aan het woord is. Dit procédé wordt telkens weer in de roman toegepast en hierdoor verraadt Burgess, door middel van Toomey, een hoogmoed, een superioriteitsgevoel vis-à-vis zijn lezers, van een soort dat elke echt grote schrijver vreemd is. Hij neemt namelijk aan, dat de lezer zijn eerste zin zal moeten herlezen, voordat hij de geslepenheid ervan door zal hebben. Maar zò suf is de lezer toch niet.

Dezelfde arrogantie wordt men gewaar, als het om vreemde talen gaat. Burgess kan de verleiding niet weerstaan, zijn kennis van andere talen, of tenminste van uitdrukkingen in andere talen, te etaleren. Hij blijft altijd en overal ‘the cleverest boy in the class’. Maar als in zijn roman een Maltese auteur Toomey en enkele andere Engelse gasten tijdens een receptie op Malta erop attent maakt, dat hun Frans onjuist is (ze zeggen ‘bonsoir’ als ze ‘bonne nuit’ bedoelen), wordt de Maltese dichter voorgesteld als een belachelijke betweter. Hij wordt zelfs door de Britse gasten in ziĵn land uiterst kleinerend en beledigend bejegend ... en Burgess ziet blijkbaar niet, hoe arrogant en onwellevend dit is. Hiĵ stelt zichzelf steeds weer voor als alwetend op taalgebied, maar o, wee, als een ander zijn voorbeeld nadoet!

Dit, en nog veel meer, maakt, dat ik deze prestatie van Burgess niet als de grote roman van een groot schrijver zien kan - het laat tevens ook zien, wat Dame Rebecca West bedoelde, toen zij als haar mening gaf, dat Burgess ergens nog een kleine jongen is gebleven.

Men zal zich misschien afvragen, waarom hij in zo'n boek - waarin hij de geschiedenis van deze eeuw volgt - van zijn hoofdfiguur een homoseksueel heeft gemaakt. Ik denk dat Burgess de figuur van Somerset Maugham voor ogen had bij het concipiëren van zijn roman, al komt Maugham in het boek voor als kennis van de grote Toomey. Maar zijn keuze van een homoseksueel als hoofdfiguur lijkt mij in ieder geval een zeer goede keuze, want juist doordat hij ‘anders’ is, ziet en voelt de homoseksueel doorgaans veel meer dan de normale man. En is overigens niet onze eeuw bij uitstek de eeuw van het Abnormale? Zelfs de zuster van Toomey wordt na haar huwelijk lesbisch en woont volgens een krantenartikel samen met een negerin.

Niettemin zullen de meeste homoseksuelen niet gelukkig zijn met het beeld dat Burgess door middel van Toomey van de homofilie tekent, daar dit beeld allesbehalve bekoorlijk is. Zijn beeld ervan is daarbij ook stereotiep, in die zin, dat het merendeel van de hier geportretteerde homoseksuelen van het verwijfde, venijnige soort is. Geoffrey, de ‘catamite’ die in bed naast Toomey in de eerste zin van de roman ligt, is ronduit een schoft, onbetrouwbaar en onaangenaam, een man wiens onbewuste zelfafschuw de vorm heeft aangenomen van schelden tegen alles en iedereen om hem heen, meestal in de grofste taal. Val, de allereerste, ook trouweloze, vriend van Toomey uit zijn eerste, moeilijke jaren als schrijver, is evenmin aantrekkelijk. Die is van het type van de gemene flikker die over iedereen roddelt, al is hij een bekende literaire persoonlijkheid geworden.

Kenmerkend voor de visite van Burgess op de homoseksueel is misschien het feit, dat de enige sympathieke homorelatie die Toomey heeft een verhouding met een getrouwde man is. Deze heeft in de Eerste Wereldoorlog een been moeten missen. Er ziet iets heel menselijks en navrants in die korte verhouding, al heeft die een tragische afloop (ook kenmerkend voor de stereotiepe visie op de homoseksuele situatie) en al laat Burgess deze relatie tot een vulgaire, weinig subtiele en haast kluchtige confrontatie leiden, als de vrouw van deze getrouwde man, Rodney, de twee vrienden samen in bed verrast. Zij is met twee privé-detectives gekomen, als getuigen. Dramatisch is de scène wel. Fijngevoelig is hij niet. Misschien heeft Burgess tevéél van de wereld en haar bewoners gezien, om fijngevoelig te kunnen blijven. Ook alwetendheid heeft zijn nadelen.

De twee veel kortere romans die ik hierna wil bespreken zijn dermate anders dan de schepping van Burgess, dat bijna onverantwoordelijk en literair ongepast, lijkt, om ze in dezelfde beschouwing te behandelen. Dit is het echter niet. Integendeel: de contrastwerking die hiermee wordt bereikt, kan op zichzelf een uiting van literaire kritiek vormen.

Het betreft een kleine roman van de in Bombay woonachtige Indiase schrijfster Anita Desai, Fire on the Mountain, en de zesde roman van de Ierse schrijfster Jennifer Johnston, dochter van een Ierse toneelschrijver Denis Johnston, die in de jaren dertig en veertig een zeer prominente figuur op het gebied van het Ierse toneel was. Haar roman heet The Christmas Tree. Terwijl Burgess ons op zeer mannelijke, cynische wijze door de

[p. 94]

buitenwereld leidt, richten deze twee vrouwen hun blik op de privé-wereld van hun hoofdfiguren.

In het geval van Anita Desai is de hoofdfiguur van haar roman een heel oude Indiase vrouw. Er komen in de roman eigenlijk slechts drie figuren (alledrie vrouwelijk) plus één bijfiguur (een mannelijke dienstbode) voor. Na haar hele leven lang door anderen, d.w.z., de leden van haar zeer uitgebreide familie, in beslag te zijn genomen, heeft deze oude vrouw Nanda Kaul zich in een huis in de heuvels nabij Simla teruggetrokken, om zich op de dood voor te bereiden. In het geval van Jennifer Johnston is de hoofdfiguur een ongetrouwde vrouw van vijfenveertig, een Ierse, die aan leukemie lijdt en zich ook op haar dood voorbereidt.

Het zal duidelijk zijn, dat de lezer in zulke romans niet in de ‘familiar, ordinary world’ of de ‘big, well-lighted world’ is, waarover Iris Murdoch het soms in haar romans heeft gehad, nadat zij de lezer door een ‘fantasy of the spiritual life’ heeft geleid. Maar in de kleine wereld van deze twee vrouwen, ieder op haar eigen manier alleen, wordt de lezer wel met enkele grote thema's van de literatuur geconfronteerd: niet alleen met het dood gaan, het afscheid nemen van dit leven, maar ook met het mysterie van de eigen identiteit: Wie ben ik? Wat heeft mijn leven voor betekenis gehad? Bestaat er zoiets als betekenis? Had ik niet alles heel anders moeten doen? Doet het er toe, als ik gelukkig dan wel ongelukkig ben geweest? Is er ergens een onzichtbaar patroon?

Jennifer Johnston, nu een vrouw van 51 jaar en moeder van vier kinderen, gaat veel dieper op deze vragen in dan Anita Desai, die 44 jaar is en ook moeder van vier. Bij de laatste speelt de wereld om Nanda Kaul heen, het landschap en de wereld van de natuur in de bergen van India, een veel grotere rol dan de Ierse achtergrond in de roman van Jennifer Johnston, en voor de westerse lezer is deze enscenering exotisch en daarom fascinerend. Maar de omringende natuur is niet alleen maar decor. De koele lucht van de bergen en de heldere lucht weerspiegelden de ‘great, cool flowering of relief’, waar Nanda Kaul zich in haarzelf van bewust wordt.

Hier, in deze retraite, is zelfs de komst van de postbode onwelkom. Maar die komt niettemin en door de brieven die Nanda Kaul ontvangt begint de lezer meer over haar vele kinderen en kleinkinderen te weten ... en zodoende over de sociale omstandigheden in India. Bovendien kondigt één brief de zeer ongewenste komst aan van een achterkleinkind van haar, het vagebondachtige meisje Raka. ‘Raka meant the moon,’ denkt Nanda Kaul, maar in haar ogen lijkt deze Raka: ‘like one of those dark crickets that leap up in fright but do not sing, or a mosquito, minute and fine, on thin, precarious legs.’

Uit deze ontmoeting ontwikkelt zich een ironische en amusante situatie, want Nanda Kaul wil het kind niet leren kennen en het kind wil ook liever haar eigen gang gaan. Raka wil overal, en vooral in het verboden ravijn vol afval, haar nieuwe omgeving verkennen ... het liefst alleen. Maar op den duur kan Nanda Kaul de verleiding die oude mensen kennen niet weerstaan, om verhalen uit haar jeugd en over de grote familie aan het kind te vertellen, half verzonnen verhalen waarnaar de eigengereide Raka slechts uit beleefdheid, en dus met heel veel ongeduld, luistert.

De rust die Nanda Kaul had gehoopt te mogen savoureren wordt hierna volkomen teniet gedaan door de aankomst van een oude, uiterst nerveuze en eksentrieke vriendin, die het heel slecht in het leven getroffen heeft en nooit ophoudt hierover te praten.

Het portret dat Anita Desai van deze figuur, Ila Das, maakt is zowel komisch als tragisch. Duidelijk symboliseert zij de achterstelling van de vrouw in de Indiase samenleving en als slecht betaalde sociale werkster, die pleit tegen het uithuwelijken van kinderen, wordt zij uiteindelijk vermoord. Maar los van haar symbolische funktie in het boek, is Ila Das een persoonlijkheid à la Dickens, die men niet gauw vergeet. Hier hoort u haar aan het woord:

‘Do you remember what a pest I was, Nanda? How gladly I'd leave my little room in the teachers’ hostel-ooh, the noise there, the noise! It still rings in my poor ears-and cycle down that beautiful avenue all lined with eucalyptus trees, to the Vice-Chancellor's house. It was so delicious to know I had a welcome waiting for me there. Delicious to put away all those books, papers and corrections, just put them away and set off on my cycle to the house that was never, never shut. I could always be sure of finding you on the veranda - tea waiting in winter, lemonade in the summerpets running free everywhere, the children and their friends playing cricket on the lawn, and all cares would be forgotten of an evening.
‘You know, it wasn't easy at that time. To start teaching at forty, Nanda dear, really it wasn't so easy. I couldn't seem to control the girls. The teachers seemed-ooh, you know, of a different class, Nanda, do you understand me? And my eyes were giving way. And all the family troubles-’ a sigh burst from her like air from a slashed balloon and the little body crumpled on its chair. ‘But,’ she cried out-and a startled bul-bul exploded from the apricot tree-there was always the Vice-Chancellor's house, and good use I made of it, didn't I?
‘Ooh,’ she quavered, swivelling about to focus on that sullen, unresponsive child, hoping to liven her up for surely the young should be lively; wasn't Ila Das still lively-in spite of everything, still lively? You wouldn't believe it, my dear, but I was quite capable of running out on the lawn and taking a cricket bat out of the boys' hands and playing myself.’ She beamed over the memory at Raka as if over a lollipop. Raka shuddered at its stickiness...

Een lang citaat, maar nodig om te laten zien hoe levendig Anita Desai kan portretteren, hoofdzakelijk door middel van dialoog. Hoe vervelend, hoe overbekend, lijken de cynische westerse typen van Burgess vergeleken met dit portret van deze grappige maar onfortuinlijke Indiase vrouw.

Weliswaar doet de concentratie van de aandacht op Ila Das in het derde deel van deze kleine roman enige schade aan een harmonieuze struktuur en de ontwikkeling van de relatie tussen de oude Nanda Kaul en het kind Raka lijdt hier danig onder. Niettemin wil men na deze eerste kennismaking met het romanoeuvre van Anita Desai haar tweede roman Clear Light of Day (ook in 1980 kandidaat voor de grote Booker McConnellprijs) zo spoedig mogelijk in handen krijgen. Die roman is blijkbaar ook als Penguinuitgave verkrijgbaar. Fire on the Mountain is onlangs als King Penguin verschenen, in welke uitstekende nieuwe literaire reeks die uitmuntende laatste roman van Paul Bailey van 1980 - Old Soldiers - nu ook is opgenomen, naast werk van Patrick White (The Twyborn Affair), Carson McCuUers (The Heart is a lonely Hunter) en William Trevor (Other People's Worlds).

Over Jennifer Johnston werd bij het verschijnen in 1974 van haar derde roman How Many Miles to Babylon? geschreven, dat zij die gave van de rasschrijver bezit, die anderen razend

[p. 95]

kan maken, dat wil zeggen, zij geeft de indruk of een roman schrijven heel makkelijk is. Haar eerste roman The Captains and the Kings van 1972 werd direkt tweemaal bekroond, en haar vierde, Shadows on our Skin, van 1977 stond onder de laatste zes kandidaten voor de Bookerprijs. Voor haar vijfde roman The Old Jest, die ik indertijd met Shadows on our Skin in deze Kroniek besprak, ontving zij de Whitbreadprijs voor de beste roman van 1979. Haar romans hebben een Ierse achtergrond en in de twee laatstgenoemde boeken heeft zij verhalen geschreven die respectievelijk om de huidige problemen in Noord-Ierland en de ‘Irish Troubles’ na de Eerste Wereldoorlog zijn gebouwd, en wel op een zeer indringende en gevoelige manier. Zij laat namelijk zien, hoe de uitwerking van deze politieke strijd op het leven van het individu kan zijn. Grote originaliteit is het niet waarop Jennifer Johnston uit is. Haar romans hebben de vorm van een gewone vertelling, hoewel in het geval van de nieuwe roman, het verhaal van het doodgaan van Constance Keating, voor een zeer groot deel uit flashbacks bestaat, waaruit wij haar levensverhaal kunnen aflezen. Deze Constance is als vrouw wel héél origineel - het huwelijk heeft zij opzettelijk vermeden en met dezelfde vastberadenheid krijgt zij op late leeftijd een kind van een Poolse Jood na een vluchtige kennismaking. Deze man is een intellektueel en vluchteling, die in zijn ziel al de misère van Europa sinds Hitler draagt. Hun liefdesaffaire heeft plaats tijdens een vakantie op Sardinië.

De originaliteit van Constance krijgt veel reliëf door het portret van haar hyperconventionele zuster, Barbara, vrouw en moeder, die vooral wil dat haar stervende zuster in een ziekenhuis wordt opgenomen. Constance schat echter het leven en de waardigheid van het individu te hoog om zich aan de vernedering te onderwerpen van een behandeling in een ziekenhuis die haar leven alleen op een akelige en mensonterende manier kan prolongeren. Zij eist het recht op, op haar eigen manier, in het ouderlijk huis te sterven, waar zij door een jonge hulp en haar huisarts (vroeger haar geliefde) wordt gesteund. Aan het begin van het relaas zoekt zij per brief contact met de vader van haar kind, opdat hij er voor, na haar overlijden, kan zorgen. Door hem een kind te schenken hoopt zij een kleine bijdrage te leveren tot de continuïteit van zijn ras en zijn gezin, die de Hitlerbeulen hebben getracht uit te roeien. Een klein, dapper gebaar dus van een individu tegen een massabeweging.

Een vloeiend en natuurlijk taalgebruik is een fort van dit romanoeuvre, waarin kennis van de wereldliteratuur ook een rol speelt - Constance citeert telkens weer in haar gedachten de beroemde regels van Antony tegen Cleopatra: ‘Finish, good lady; the bright day is done and we are for the dark.’ De gevoeligheid en de zachtheid van het proza zouden sommigen misschien doen denken dat Jennifer Johnston een vrouw is die voor andere vrouwen schrijft. Maar van de twaalf citaten uit de vele enthousiaste besprekingen die haar romans tot dusver hebben uitgelokt en die op het stofomslag van The Christmas Tree te vinden zijn, komen liefst acht van mannen ... van bekende schrijvers en besprekers van de literatuur, waaronder Maurice Leitch (de Noord-Ier waaraan de Whitbreadprijs voor de beste roman van 1981 onlangs is toegekend), de Ierse romanschrijver John Broderick, Norman Shrapnel, nestor van de boekenbesprekers van het dagblad The Guardian en van ... Anthony Burgess, van wie het oordeel luidt: ‘This is unique and perfect art.’ Wat is het prettig hier, aan het eind, Burgess toch gelijk te kunnen geven.

Anthony Burgess Earthly Powers, Penguin, 1981. 349 blz. £ 2,50.

Anita Desai Fire on the Mountain, King Penguin, 1981, 146 blz. £1,95.

Jennifer Johnston The Christmas Tree, Hamish Hamilton, 1981, 168 blz. £6,50.