Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 75]

Ad Breedveld
De bevrijding van Assepoester
Het sprookje als slaappil of als peppil?^1.

Over de opdringerige sprookjes van onze bewustzijnsindustrie wil ik het hier niet hebben. James Bond, Tarzan en Jo Durand; Chick, Candy en Lolita; Saskia, Bouquet en Moederliefde; Privé, Story en Rits, Ons Koningshuis, Libelle en Avenue; Zero, Playboy en Penthouse; Kuifje, Lucky Luck en Jan, Jans en de Kinderen; Donald Duck, Eppo en Tina - al die sprookjes worden immers zo bewust als slaappil geproduceerd en geconsumeerd, als regelmatige ontsnapping aan de dagelijkse frustraties, dat geen volwassene ze verwart met het echte leven. Alleen kinderen, debielen en artiesten - die soepel mee moeten drijven met de willekeur van de machthebbende volwassenen - mogen die fantasiewereldjes nog verwisselen met de echte wereld zonder gelijk voor gek versleten te worden^2..

Interessanter vind ik het gebruik van sprookjes in allerlei alternatieve kringen. Daarin wordt op verschillende manieren geprobeerd het sprookje wèl in verband te brengen met hef, dagelijkse leven. De Honderd en Een Zilveren en Gouden Sprookjes van de Lage Landen, van Eelke de Jong en Hans Sleutelaar, bereikten enorme oplagen. Olie B. Bommel, De Tovenaar van Fop en Woody Allen geven keer op keer satirische knipogen naar de werkelijkheid. Allerlei spirituele subculturen lezen Tolkien, Lord Dunsany, Hesse en andere sprookjes om de waarheid in het leven te pakken te krijgen. En de Internationale Nieuwe Scène gebruikt vaak sprookjes om de rijke verzetstraditie van Van Onderen te laten zien. In al deze gevallen draait het om zaken die in het dagelijkse leven niet zonder represaille gezegd of gedaan kunnen worden. Om vertalingen van verdrongen nachtmerries en heimelijke utopieën. Om wensdromen over een mooier, rijker en gelukkiger leven.

Ik wil in dit artikel stilstaan bij de aard van het gefantaseer in verschillende alternatieve sprookjesboeken die op het ogenblik op de markt zijn.^3. Daarbij zal ik me niet bekommeren om genre-problemen (sprookje, mythe, sage, fabel, parabel of volksverhaal?).^4. En ook een uitputtende behandeling van andere sprookjeskenmerken laat ik graag aan de echte geleerden over. Sprookjes zijn voor mij verhalen waarin een mooiere wereld tot leven komt doordat - met fantastiese listen, talenten of tovenarij - grenzen worden overschreden die in het dagelijkse leven niet overschreden kunnen worden. En wat mij in sprookjes interesseert is of er magisch of realistisch gefantaseerd wordt om die grenzen te overschrijden. Hoe realistischer de middelen zijn waarmee het happy end bereikt wordt, hoe dichter ze bij mijn eigen mogelijkheden staan, des te mooier vind ik het sprookje.

In een Sextant-artikel over ‘Sexuele fantasieën van de vrouw’^5. wordt een verhelderend onderscheid gemaakt tussen fantasieën die de eigen werkelijkheid willen verbeteren, en fantasieën die béter zijn dan die werkelijkheid en ervoor in de plaats willen komen. Een soortgelijk onderscheid maak ik voor sprookjesfantasieën. Wordt de werkelijkheid ontvlucht in gefantaseer? Of wordt met fantasie naar nieuwe oplossingen gezocht in de werkelijkheid? Laten we dat eens bekijken in een paar nog verkrijgbare volkssprookjes, kindersprookjes en spirituele sprookjes. Dan kunnen we aan het eind van het artikel nog een paar bewust ‘emanciperende’ sprookjes beoordelen.

1. Dit artikel is een bewerking van mijn ‘Sprookjes als surrogaat voor of als eerste stap naar een betere wereld’. Dat verscheen in het zomernummer 1975 van ‘De Vrije Socialist’, anarchistisch maandblad. Postbus 1329, Amsterdam.

2. Een prachtig voorbeeld van een kinderlijke en een volwassen houding in een sprookjes-vertelsituatie is te vinden in The World According to Garp van John Irving, London 1976. En wel in hoofdstuk X (‘The Dog in the Alley, the Child in the Sky’), waarin Garp een verhaal over een hond verzint voor z'n zoon Walt en voor z'n vrouw Helen.

3. De noodzaak van fantaseren is bij BZZLLETIN-lezers en lezeressen ongetwijfeld genoegzaam bekend, maar dat geldt niet voor alle socialistische cultuurmakers. Daarom toch maar hier alvast een mooi citaat uit Märchen, Phantasie und soziales Lernen van Dieter Richter en Johannes Merkel (Basis Verlag, 1 Berlin 15, Postfach 645). Later kom ik uitvoerig op hen terug, want hun boekje vormt de kern van mijn betoog.
‘Fantasie is het noodzakelijke Produkt van een niet-bevredigende realiteit en kan puur compensatie blijven of aanzet worden tot strijd voor een beter leven. Wie niet in staat is te fantaseren is ook niet in staat voor veranderingen te strijden. Niet toevallig neigen autoritaire karakters steeds tot ascese of tot vormen van “puriteins” of “pruisisch” socialisme.’

4. Zie hiervoor bijvoorbeeld Lutz Röhrich: Märchen und Wirklichkeit, Frans Steiner Verlag.

5. ‘Sexuele fantasieën van de vrouw’, Sextant juli/aug. 1975.
‘Dotty hoorde duidelijk tot de groep vrouwen die vaak erotiese dromen en fantasieën had (53%). Soms verbeelde ze zich dat ze op het strand werd overweldigd of werd meegesleurd de woestijn in. De passiviteit die uit deze droombeelden spreekt was niet in overeenstemming met de werkelijkheid, want ze was vaak heel aktief en agressief in bed. De mannen uit haar dromen waren aanvankelijk steeds ándere mannen, maar nadat ze zich hadden uitgekleed leken ze op haar man - die zij een prachtig gebouwd lijf vond hebben. Soms stelde ze zich voor dat twee of meer mannen met haar vrijden, waarbij ieder een ander deel van haar lichaam aanraakte. Dit vond ze een heel opwindende en tegelijkertijd ‘geruststellende’ droom. Ze was in bepaalde fantasieën een peperdure call-girl, in andere een beeldschone courtisane als Salomé, of een gevierde filmster als Elisabeth Taylor. Haar droompartners waren nogal dominerende figuren, ofwel op intellektueel terrein haar meerdere of lichamelijk krachtiger en prachtiger dan zij (Steve McQueen).
Vrouwen als Dotty, die vaak fantaseerden, bleken impulsief te zijn, onafhankelijk en zelfstandig denkend. Zij vertoonden karaktertrekken die meestal in verband gebracht worden met ‘mannelijkheid’, zoals zelfstandigheid in denken en doen, en agressiviteit. Ze misten over het algemeen ‘typisch-vrouwelijke’ eigenschappen als aanhankelijkheid en de neiging tot koesteren en verzorgen. Zij droomden ook wel in andere situaties, onder het afwassen bijvoorbeeld of in de tram en ook de inhoud van deze erotische dagdromen verschilde onderling nogal. Zij hadden wat meer innerlijke konflikten dan de meeste vrouwen, maar zij werden niet voortdurend geplaagd door angst- en schuldgevoelens zoals vrouwen die over het geheel genomen ongelukkiger waren. Vrouwen als Dotty vonden hun fantasieën opwindend, stimulerend, en ze maakten deeluit van hun totaal aan sexuele ervaringen. Zo hoorden er gewoon bij net als zoenen en strelen.
Nora behoorde bij de groep vrouwen die voortdurend over andere mannen en andere omstandigheden droomden. Ze was uitgekeken op haar man, maar had niet de moed een verhouding te beginnen. Bij het vrijen fantaseerde ze over vroegere vrijers of over filmsterren (Steve McQueen, Paul Newman). Die hadden tenminste moet en durf om te leven - eigenschappen die ze zelf zou willen hebben. Soms stelde ze zich een heel erotisch tafereel voor, waarbij een groot aantal mannen in de rij stond om ieder op zijn bèurt met haar te neuken. En intussen dacht ze dan: ‘Wie volgt? Nu jij. Wie volgt?’ Ze verbeeldde zich ook wel situaties met mannen waarmee ze vroeger, voor haar huwelijk, veel was omgegaan. Een enkele keer kwam haar een erotisch tafereel uit een pornografisch blad voor de geest.
Vrouwen die dagdromen en fantasieën hadden als Nora leken te proberen zich te schikken in een niet helemaal (of: helemaal niet) bevredigende huwelijksrelatie. De dagdromen fungeerden als aanvulling, soms zelfs als substituut. In hun fantasieën konden ze boven dat alledaagse, niet-meer-zo-opwindende huwelijk uitstijgen.’

Volkssprookjes

Sprookjes werden oorspronkelijk verteld door het ongeletterde volk, als amusement en versluierde vorm van wensdroom, protest en opstand. Zo gaat de sluwe Reintje de Vos terug tot Griekse en Indiase dierfabels, en wordt hij in de Reformatie in schotschriften van de opstandige Boeren ingezet tegen de Paapse veelvraten. In West-Europa werden de volkssprookjes na de Verlichting opgetekend door de Romantici en steeds verder bijgeschaafd voor de opvoedkundige bladen en de kinderkamers van de bourgeoisie. Pas in deze eeuw werden ze weer in hun oorspronkelijke versie serieus genomen door volwassenen, opgepoetst en becommentarieerd met de diepste psychologische waarheden. Een aardig beeld van de oorspronkelijke sociale betekenis van sprookjes, en van de vertrutting ervan in de kinderkamer, is te vinden in ‘Der kluge Knecht’ van Uwe Wandrey.^6.

Illustratie van Claudius uit Er was eens, politieke fabels door Claudius

6. Uwe Wandrey: Der Kluge Knecht, Brüder Grimm, 22 Marchen von armen und reichen Leuten, Rororo Rotfuchs 18.

[p. 76]

‘Sprookjes ontstonden in een tijd toen boeken aan de hogere standen was voorbehouden en geschreven literatuur alleen maar aan de hoven, later aan de universiteiten en scholen voor de hogere burgerij werd bedreven. Het volk werkte. Toch bezat het naast de gepredikte bijbeltekst z'n eigen literaire cultuur. Ze werd als volkslied, ballade, poppenspel, klucht, sage, legende, mop, en voor alles als sprookje mondeling overgedragen en in die overlevering steeds veranderd. Pas in 1763 werd in Pruisen de algemene schoolplicht ingevoerd. Vanaf dat jaar, in andere Duitse gebieden misschien wat later, viel de noodzaak van mondelinge overlevering, dus van het sprookjesvertellen weg. Men kon ze nu immers nalezen in de verzameling die de gebroeders Grimm uitgaven vanaf 1812.

Populaire literatuur was voor de “ontwikkelde standen” lange tijd iets minderwaardigs, grof en primitief, niet kunstzinnig. De Romantici ontdekten haar en probeerden in haar de “volksziel”, die onder allerlei moraal- en kunstleren was bedolven, voor de ondergang te bewaren. Voor de laatste oplage van 1857 die de gebroeders Grimm zelf redigeerden, hadden ze 200 Duitse sprookjes verzameld. En de daarna tot op heden verschenen uitgaven van de “kinder- en huissprookjes” zijn nauwelijks te overzien. Toch valt één ding op: het aantal bekende sprookjes wordt steeds kleiner. Daarbij behoren Hans en Grietje, Roodkapje, Sneeuwwitje, Assepoester, De Kikkerkoning, Tafeltje dek je, Rompelsteeltje en misschien nog Gelukkige Hans en De Bremer Stadsmuzikanten en twee of drie andere. Naast deze sprookjes zijn er nauwelijks nog andere bekend. Kinderradio, toneel, tv, grammofoonplaat en stripboek vereeuwigen deze kleine keuze van 10 uit de 200. De voorkeur ging uit naar de sprookjes waarin veel tovenarij en hekserij zat. Het wonderbaarlijke was troef. Zo ontstond de indruk dat het wonderbaarlijke zelf het wezen van het sprookje zou zijn. De schijn bedriegt en de verdenking groeit dat het beeld van het sprookje wel erg vertekend werd.

Over wie handelen de meeste sprookjes? Om het kort samen te vatten: over arme mensen. De beginregels van de Grimmsprookjes stellen dat duidelijk en zonder omwegen: “Er was eens een arme boer...”; “Een afgedankte soldaat had niets meer om van te leven...”; “In een dorp woonde een arme oude vrouw...”; enzovoorts. Vader of leermeester sturen hun pupillen de wereld in omdat ze ze niet meer kunnen voeden. Ze moesten hun brood zelf gaan verdienen. De zwervende gezellen verlangen in laatste instantie naar dragelijk werk en een goed levensonderhoud. Maar de omstandigheden zijn meestal niet gunstig. De niet-vervulde wensen en verwachtingen roepen wonderen en tovenarij op die de rijkdom en het sociale aanzien opleveren.

Het wonderbaarlijke komt alleen daar voor waar de menselijke kracht van de eenling tekort schiet. Daar moeten reuzen, dwergen met geheime krachten en tenslotte de duivel bijspringen. Zij wijzen de verborgen weg naar onmetelijke schatten in grotten en laten rotsen springen. Of ze voorzien de arme held van bovenmenselijke krachten en listen zodat hij de uitgeloofde koningsdochter als echtgenote krijgt en het koninkrijk erbij. De dappere kleine man uit het volk, veelbeproefd, vaak opvallend door rechtschapenheid en grootmoedigheid, wordt heer over land en mensen. De duivel, in de christelijke leer de macht van het kwade, wordt bondgenoot van de eenvoudige mensen in de strijd tegen materiële uitbuiting en voor een rechtvaardiger organisatie van de wereld.’

Hieronder drie volkssprookjes met een duidelijk sociale funktie: de eenvoudige held slaagt erin, dankzij tovenarij, talent en list, om z'n schaapjes op het droge te krijgen. Mergen en zijn vrienden is een Russisch sprookjes waarin wonderen de held te hulp moeten komen.^7. De eveneens Russische held in De Kam durft te vertrouwen op zijn eigen talenten, en met succes^8.. En in het Groninger volkssprookje De Ring van de Koningsdochter wordt het geluk nog veel nuchterder gegrepen: de boer in z'n beloning, wijst de verwende koningsdochter van de hand, en keert tevreden terug naar moeder de vrouw.^9.,^10..

7. ‘Mergen en zijn vrienden’, uitg. Progres, Moskou.

8. De kam uit Ribald Russian Classica, Adult stories from the folklore of Russia.

9. De ring van de koningsdochter uit Nieuwe Sprookjes van de Lage Landen, verzameld en bewerkt door Eelke de Jong en Hans Sleutelaar, De Bezige Bij, f 32,50.

10. Andere bundels waarin prachtige volkssprookje zijn te vinden (een willekeurige greep):
Tjaard W.R. de Haan: Onze Beste Volksverhalen, Deltos/Elsevier.
Maurits de Meyer: Het Vlaamse Sprookjesboek, Standaard.
Er tin tin ..., negersprookjes uit Suriname, gratis bij Buro Voorlichting van het Kabinet voor Surinaamse en Antilliaanse Zaken, Herengracht 19a, Den Haag. (Of bestaat dat Kabinet niet meer?).
Een serie Afrikaanse, Slavische en Perzische sprookjesboeken van Kluwer.
H.C. ten Berge: verschillende bundels volksverhalen van Noordelijke volkeren. De Bezige Bij.
Hans Wemer: Sprookjes en vertellingen uit Rusland, Deltos/Elsevier.
Louis C.P. Rogmans: Hasie Kalbassie, Sprookjes uit Afrika, De Boekerij.

Mergen en zijn vriendjes

Lang, lang geleden woonde bij de Gorin, een bergbeekje, de dappere en goedhartige Mergen. Hij ging uit jagen en vissen en kwam nooit met lege handen thuis. Maar Mergen doodde nooit meer dieren dan hij voor zijn maaltijd nodig had. Eens ging hij op jacht en kwam bij een heel grote rivier die de Amoer heette. Nergens was er een dier te bekennen. Hij trok verder door een dicht woud, waar de tsaar een geweldige oude tijger was die over de andere dieren in de taiga heerste. Mergen bereikte de rand van het woud. Plotseling zag hij dat er een edelhert in een diep moeras was blijven steken. Het dier riep klagelijk: ‘Help me toch Mergen, haal me alsublieft uit het moeras...’ De jager kreeg medelijden en trok het dier eruit. Het hert schudde zich en zei: ‘Mergen, als je me ooit nodig mocht hebben, roep me dan!’ Nauwelijks had het hert dat gezegd of wég was het.

(Mergen loopt verder door het bos en helpt nog een mier, vanonder een takje, en een steur, die op het droge terecht was gekomen. Ook zij beloven hem hulp in nood).

De jager rustte nog wat uit en ging verder. Plotseling stond hij voor een onbekend dorp. Uit het grootste en rijkste huis kwamen een oude man, met heel slimme ogen, en een oude vrouw tevoorschijn. ‘Wie ben je?’, vroeg de oude man vriendelijk. ‘Ik ben een jager’, zei Mergen. ‘Ik was in de taiga op jacht, ik zag jullie dorp en wilde wat rusten.’ ‘Kom maar binnen, je bent onze gast.’ Nog voor Mergen om zich heen kon kijken hoorde hij het zachte gerinkel van bronzen hangers en op de drempel verscheen een heel mooi meisje. Haar bronzen gezicht glansde, de ogen schitterden en een vlecht zo zwart als de nacht viel in golven over haar rug. ‘Bevalt mijn dochter je?’, vroeg de oude. ‘Er wonen heel wat mooie meisjes aan de Amoer, maar zo'n schoonheid heb ik nog nooit gezien’, zei Mergen. Geef me haar tot vrouw. Ik zal je een grote koopsom brengen.’ ‘Dat gaat zo gemakkelijk niet’, zei de slimme oude man. ‘Wel honderd dappere jagers wilden mijn schoonzoon worden en zijn mijn slaven geworden. Je moet drie dingen doen. Kan je dat, dan word je mijn schoonzoon. Zo niet, dan word je mijn slaaf. Stem je toe of niet?’

‘Ik stem toe!’ riep Mergen zonder na te denken. ‘Trouwe dienaars’, riep de oude, ‘breng me mijn ijzeren laarzen!’ De dienaars sleepten met moeite de zware laarzen aan. ‘Daar heb je ijzeren laarzen. Als je ze in één nacht kunt verslijten zal ik je de tweede taak opgeven.’

Mergen nam de laarzen en ging de taiga in. ‘Om die laarzen te verslijten heb ik wel een paar levens nodig’, dacht hij treurig. Maar plotseling herinnerde hij zich het edelhert. ‘Edelhert, beste vriend!’, riep hij, ‘Kom me helpen!’. Nauwelijks was de echo weggestorven of het hert stond al voor hem. Mergen vertelde hem over zijn ongeluk. Het hert zei niets, deed de laarzen aan zijn voorpoten en snelde de bergen in. De vonken vlogen eraf. Mergen ging in het gras liggen en viel in slaap. Toen hij wakker werd stond het hert al voor hem. De jager keek naar zijn poten. Van de ijzeren laarzen waren alleen nog maar de schachten over. Mergen was zo blij dat hij zijn vriend een zoen op de donkere snuit gaf. Hij greep de laarzen en haastte zich naar het huis van de oude man. Hij bonkte hard tegen de muur en de oude man kwam naar buiten. Mergen wierp hem de overblijfsels van de laarzen voor de voeten en vroeg: ‘Wat moet ik verder doen?’ De oude kon van verbazing eerst geen woord uitbrengen.

(Zo hielpen ook de mieren en de steur hem bij de andere opdrachten: rondgestrooid gerst werd opgeraapt; een in de rivier gegooide ring werd teruggevonden).

‘Hier heb je mijn dochter, dappere snelle jager’, zei de oude man. ‘Ik geef je haar tot vrouw. En neem mij̃ erbij, met mijn slaven, mijn dienaren en het hele dorp!’ Mergen antwoordde: ‘Goed, maar van nu af aan bestaan er geen dienaren en geen slaven meer. We zullen allemaal gelijk en allemaal vrienden zijn!’

[p. 77]

En sindsdien leefden ze allen nog lang en gelukkig. En de jagers kwamen nooit met lege handen thuis...

De kam

De pope had een dochter die nog onschuldig was. Toen de lente kwam zag hij dat z'n hooiland gemaaid moest worden, maar hij regelde het zo met verschillende arbeiders dat hij hen niet zou betalen als z'n dochter over het gras zou kunnen springen dat ze gemaaid hadden. Velen aksepteerden deze voorwaarde en waren verplicht naar huis te gaan zonder enige beloning voor hun werk, want zodra ze een flinke hoop gemaaid hadden kwam de dochter van de pope en sprong eroverheen.

Tenslotte kwam er een flinke kerel en die bood aan het gras van de priester te maaien. Hij kreeg de voorwaarden te horen, aksepteerde ze en begon te werken. Toen hij wat gras gemaaid had maakte hij er een hoop van en ging ernaast liggen. Toen trok hij z'n broek uit en maakte een stijve. Precies op dat moment kwam de dochter van de pope kijken hoe hij aan het werk was en omdat ze hem zo bezig zag vroeg ze: ‘Wat ben je aan het doen, moujik?’ - ‘Ik kijk naar m'n kam.’ - ‘Wat kam je daar dan mee?’ - ‘Als je wilt dan kam ik jou ermee. Ga maar op het hooi liggen!’ Het meisje deed het en de man kamde haar op een manier die zich laat raden. ‘Wat een goeie kam!’, zei de popovna toen ze weer opstond. Toen probeerde ze over de hoop te springen maar ze slaagde er alleen maar in haar goed te bevlekken. Ze ging naar haar vader en zei: ‘De hoop is te groot, ik kan er niet over springen.’ ‘Ah! dochter, dan hebben we beslist een prima man gevonden. Ik zal hem voor een jaar in dienst nemen.’ Toen de moujik z'n loon kwam vragen stond de pope hem niet toe weer weg te gaan. ‘Ik wil je een jaar in dienst houden, mijn vriend.’ - ‘Uitstekend, batouchka.’

Zo bleef de arbeider in het huis van de pope, tot grote tevredenheid van de popovna die 's nachts naar hem toe ging en zei: ‘Kam me een beetje!’ - ‘Nee, ik wil je niet voor niks kammen. Geef me honderd roebels, dan kan je de kam kopen.’ Het meisje ging honderd roebels halen en gaf ze aan de man die haar daarna elke nacht kamde.

De ring van de koningsdochter

De koning van heel Friesland had een mooie dochter die haar prachtige gouden ring verloor bij het spelevaren in de zee. Wie de ring terug zou bezorgen zou een grote beloning krijgen en met de prinses mogen trouwen.

Een visser bracht een zalm mee naar huis. Zijn vrouw ging ermee naar de markt. Een boertje, van wie men dacht dat hij niet goed bij zijn hoofd was, kocht de vis, sneed hem open en vond de ring. Hij ging met de ring naar het paleis en meldde zich aan. Bij de eerste deur stond een hoveling. Toen hij hoorde dat het boertje de ring had, wilde hij hem niet doorlaten, of hij moest hem het derde deel beloven van de beloning die hij bij de koning zou bedingen. De hoveling wist wel dat er een vette prijs op stond. Het boertje zag geen kans om er anders door te komen en beloofde het. Bij de tweede deur stond weer een hoveling en die wou hem ook niet doorlaten, of hij moest de helft krijgen van wat het boertje bedong. De boer zag geen kans erdoor te komen en beloofde ook dat. Toen kwam hij bij de koning en gaf de ring aan de koningsdochter. Zij was er erg blij mee, maar hij kon haar niet tot vrouw krijgen, zei de koning, want ze was al verloofd. ‘Zeg maar wat je hebben wilt, dan zal ik het je geven.’ - ‘Ach man,’ zei het boertje, ‘ik wil haar ook helemaal niet hebben, want wat moet ik met twee vrouwen; aan één heb ik genoeg! Zeg maar hoeveel geld je me wilt geven.’ Toen vroeg de koning wat hij vond van vijfhonderd daalders. ‘Daar ben ik tevreden mee,’ zei het boertje, ‘maar ik beding er vierhonderdvijftig stokslagen bij.’ - ‘Wat? Vierhonderdvijftig stokslagen?’ ‘Ja, de hoveling bij de eerste deur moet er honderdvijftig hebben, want die heb ik eenderde portie beloofd van wat ik zou bedingen, en de hoveling bij de tweede deur moet er tweehonderdvijftig hebben, want die eiste de helft. Geld krijgen ze niet, want dat heb ik niet bedongen.’ De koning sprong op toen hij dat hoorde. ‘Wat een rakkers,’ zei hij, ‘we zullen ze geven wat ze toekomt en wel meteen.’ Toen werden die kerels geroepen. Ze konden er niet onderuit en kregen zoveel stokslagen toegediend dat ze op de grond bleven liggen.

Het boertje kreeg zijn daalders en ging ermee naar huis. ‘Die heb ik te pakken’, zei hij bij zichzelf. ‘Vijfhonderd daalders voor een gouden ring, dat was een goede handel.’ Hij kocht er een koe voor, maar wat hij met die koe heeft beleefd, vertel ik later nog wel eens.

Kindersprookjes

De gebroeders Grimm hebben vaak ruzie gemaakt over de bewerking van de door hen opgetekende sprookjes. Jacob wilde zich, wetenschappelijk verantwoord, zo letterlijk mogelijk aan de vertelde tekst houden. Wilhelm daarentegen wilde bewerken om het sprookjeskarakter te versterken en om de verhalen geschikter te maken voor de kinderen thuis. Daardoor is er wel enig realisme verloren gegaan. En dat verdoezelen van het oorspronkelijke karakter heeft zich steeds verder doorgezet in sprookjesboeken voor kinderen. Sprookjes kregen steeds meer de funktie om de kinderen uit de betere kringen op te zadelen met idealistische goed-kwaadschema's, en om de harde gecompliceerde werkelijkheid zo lang mogelijk voor hen verborgen te houden. Assepoester bijvoorbeeld kreeg steeds minder met de materiële wensdromen van een dienstmeid te maken en steeds meer met de vanzelfsprekende overwinning van het Goede (vlijt en bescheidenheid) over het Kwade (luiheid en aanmatiging). De kinderlijke identifikatie-drang werd steeds meer gericht op wereldvreemde abstrakte waarden. Zonder het bloed, sex en tranen van het dagelijkse leven.

Johannes Merkel zegt in zijn artikel ‘Wirklichkeit verändernde Phantasie oder Kompensation durch phantastische Wirklichkeiten: ‘De traditionele volkssprookjes worden ongeveer vanaf het begin van de 19e eeuw als burgerlijke kinderliteratuur zo opgediend dat ze “ontvoering van de kinderen in schone schijn” veroorzaken. Daarbij worden ze zelfs als ze inhoudelijk gelijk blijven (wat zelden het geval is) door hun nieuwe gebruikssituatie in hun funktie volledig veranderd. De figuren en handelingsschema's van de sprookjes waren in zoverre “realistisch” dat ze de werkelijke maatschappelijke situatie van de toehoorder in een plezieriger en bevredigender richting veranderden. Het burgerlijke kind echter kan de ervaringen en inzichten uit zijn wereld niet in verband brengen met de gebeurtenissen en figuren in sprookjes. Koningen noch prinsessen, noch zelfs kleermakers of landarbeiders zijn, zoals ze in sprookjes getekend worden, figuren uit de maatschappelijke wereld.

De magische helpers, in de onstaansstrijd van het sprookje uitdrukking van de onuitroeibare hoop dat er toch nog iets zou kunnen veranderen, worden tot gedroomde vervullingen die de eigen bereidheid tot handelen van het kind eerder onderdrukken. En in plaats van andere mogelijkheden voorstelbaar te maken, zoals dat voor de landelijke sprookjesvertellers en luisteraars het geval was, dreigt het kind in passieve berustende dromerij af te glijden. Deze werking van sprookjes (stabilisering dus van de burgerlijke opvoedingsdoelen) is het die ze zo waardevol maakten voor de burgerlijke pedagogen. Het belangrijkste verschil tussen het oorspronkelijke volkssprookje en het kindersprookje is, dat het in de kinderkamer een per definitie onaantastbare tekst heeft gekregen. Vooral omdat de burgerlijke bewerkers grove ingrepen pleegden die vaak zelfs

[p. 78]

het verloop van de handelingen veranderden. De op de kinderboekenmarkt verkrijgbare volkssprookjes van Grimm zijn daardoor nog maar in kleine nuances te onderscheiden van de speciaal voor de burgerlijke opvoeding geschreven sprookjes (Andersen). Dat het volkssprookje zich toch handhaafde, dat zal wel daar aan liggen dat de burgerlijke sprookjesschrijver de (hoewel vaak door de bewakers verknipte) strijdbare brutaliteit van het volkssprookje er zelden uit durfden te knippen omdat die tenslotte toch geschikter bleek om niet te vervullen wensen mee af te reageren als ze herkenbaar bleef in het sprookje.

Maar ook de nieuwe wijze van overbrengen veranderde de sprookjes tot onwerkelijke, alleen voor de projectie van psychische behoeften toegankelijke droomrijken. Oorspronkelijk waren de sprookjes immers vertelde literatuur, en van ieder sprookje zijn er dan ook ontelbare varianten die echter alleen door de sprookjesbewerkers tot één defintieve, onaantastbare tekst werden gestimuleerd. Zo heeft Grimm op zijn manier alle sprookjes “rond” gemaakt, dat wil zeggen tendentieus veranderd en van een slot voorzien dat tegemoet komt aan de gangbare moraal en geen alternatief denken toelaat. Zoals dat natuurlijk wel denkbaar was in de avondlijke vertelkring.

Doordat het burgerlijke kind een noch in z'n details noch in z'n handelingen te veranderen tekst voorgelezen krijgt of zelf leest, daardoor wordt niet alleen een afgesloten gebeuren opgeroepen dat ieder ingrijpen onmogelijk maakt, maar wordt ook de overdraagbaarheid naar de eigen ervaring bemoeilijkt, en daarmee de tendens versterkt dat sprookjes alleen maar te genieten zijn als gedroomde tegenwerelden.’^11.

Ook in veel recente Nederlandse sprookjesboeken voor kinderen woekert het burgerlijke moralisme, de artistieke vervaging, de dromerige idylle, de stereotiepe frase en de afgesloten vertelvorm.^12. Een enkele poging wordt ondernomen om het sprookje te actualiseren, maar meestal blijft dat steken in een pesterig spelletje met de vertrouwde sprookjescliché's - over de hoofden van de kinderen heen.^13. Of in goede bedoelingen die de mist in gaan door gebrekkige analyse van de getoonde maatschappelijke problemen.^14. Het valt kennelijk niet mee om de sprookjesfantasie van kinderen te richten op aktuele problemen om hen heen.^15. En de sprookjesvertellers zijn vaak niet flexibel genoeg om hun verhalen steeds opnieuw aan te passen aan de wisselende omstandigheden van hun kinderpubliek.

In 1975 speelden de jeugdtheatergroepen Genesius in Groningen het sprookje Koning winde har ... eh ... in de war, en Stiktog het stuk Charley Chauffeur. In het eerste stuk werden de kinderen uit het publiek door Andreas en Juffrouw Muizeval meegetrokken naar een paleis waar de koning in de war was. Omdat een eng mannetje in de klokketoren de tijd, dus de koning, van slag maakte - om zelf de macht over te kunnen nemen. Met vereende toverkrachten werd het mannetje onschadelijk gemaakt, de klok hersteld en de koning genezen. Juffrouw Muizeval bleef bij de koning wonen, en Andreas keerde met de kinderen terug naar de dagelijkse werkelijkheid.^16.

In Charley Chauffeur kreeg een klas op schoolreisje een ongeluk met de autobus en de kinderen ontdekten dat er uit het wrak chocolademelk kwam. Onder leiding van de chauffeur begonnen ze een chocolademelk-handeltje, waarbij ook de kinderen uit het publiek werden betrokken. Maar de kinderen moesten steeds harder werken terwijl Charley steeds luier werd! Totdat...

11. Johannes Merkel weet het allemaal veel voortreffelijker in het Duits te zeggen in Wirklichkeit verändernde Phantasie oder Kompensation durch phantastische Wirklichkeiten?, Zur Rolle der Phantasie in der Kinder- und Jugendliteratur; in Die heimliche Erzicher, Kinderbücher und politisches Lernen, Rororo 6843.

12. Burgerlijk vertrutte sprookjesboeken, zomaar een greep:
Nienke van Hichtum & Rie Cramer: Sprookjes van Grimm, Andersen, Moeder de Gans, 1001 Nacht, uitg. Van Goor.
Nienke van Hichtum & Rie Cramer: Het Groot Vertelsboek, Van Holkema & Warendorf.
Martine Bijl: Elfje Twaalfje en het lentepenseel, incl. grammofoonplaatje, Kluwer.
Edith Nesbit: Haa ... een draak. Kosmos.
H.C. Andersen: Het Vuurslag, De Ooievaars, Het Denneboompje, De Nachtegaal, uitg. Sijthof.
Johan Fabricius: De duivel in de toren, Leopold.
Sprookjes van Hauff, Deltos/Elsevier.
Walt Disney: Assepoester, met liedjes uit de film door het Cocktail Trio en The Shepherds.
Alan Aldridge & William Plomer: Het Vlinderbal en Het Sprinkhanenfeest, Bruna.

13. Pesterige ironische sprookjes, zomaar een greep:
Godfried Bomans en Harry Prenen: Het Ogenboek, Kwatta, voor 5 soldaatjes plus f 1,50.
Remco Campert: Basta het Toverkonijn, Bert Bakker.
Charles Donker en Karel Eykman: De vreselijk verlegen vogelverschrikker. De Harmonie.
Hetty Blok en Hans Kanters: Het groene aapje, Tiebosch.

14. Sprookjes met goede bedoelingen die niet uit de verf komen door gebrekkige analyse, zomaar een greep:
Boris Zachoder: Hoe de wolf liedjes zong; Assen Bosev: Mary; W. Osejewa: Blauwe Bladeren, alledrie van uitg. Progrès, Moskou.
Maurice Druon: Koekoe met de groene duimen. Van der Peet.
Sheila Burnford: De tweede zondvloed, Sijthoff, met een voorwoord van Prins Bernhard!
Luis Murschetz: De mol Graaf graag, Bruna.
H.C. Andersen: De nieuwe kleren van de keizer. Het Spectrum.
Willem Wilmink: Sprookjes van H.C. Andersen, met een nawoord, Kosmos.

15. Het gaat dan om een realistische uitbeelding van dagelijkse maatschappelijke problemen en het zichtbaar maken van mogelijke oplossingen. Merkel merkt hierover op.
‘Als men socialistische kinder- en jeugdliteratuur al voor een geschikt middel houdt om een socialistische opvoedingspraktijk te ondersteunen, dan komt het erop aan de wensdromen en verlangens met de bestaande verhoudingen in verband te brengen, de veranderbaarheid van die verhoudingen te laten zien, en veranderde verhoudingen voorstelbaar te maken.’

16. Uit de folder van Genesius:
‘Fantasie wordt werkelijkheid, dat is het uitgangspunt van dit stuk. Het verhaal begint met Andreas, een jongetje van tien jaar dat aan juffrouw Dora Muizeval, een pseudo-artistieke ongetrouwde jongedame, een eigengeschreven geschiedenis vertelt over koning Rompompom. Plotseling verschijnt de koning zelf. Hij vertelt dat hij en iedereen in zijn land in de war is, zonder dat hij weet hoe dat komt. Om hem te helpen gaan Andreas, Dora en de kinderen mee naar het paleis. Daar wordt van alles uitgeprobeerd, tot tenslotte blijkt dat het paleis betoverd wordt vanuit de klokketoren. Na een spannende tocht omhoog wordt uiteindelijk het mysterie opgelost en eindigt het verhaal met een groot feest. De vorm waarin dit alles zich afspeelt is de afwisseling tussen kijk- en meespeelscenes, in die zin dat de kinderen binnen het gegeven kader alle ruimte en vrijheid krijgen om zelf met ideeën te komen en dingen in te vullen. Technische benodigdheden: er wordt gespeeld binnen een rechthoekig speelvlak van ongeveer 4 bij 3 meter, met de kinderen aan drie kanten er om heen op de vloer. Noodzakelijk is dus slechts een lege ruimte zonder stoelen o.i.d. Alle apparatuur nemen we zelf mee. Leeftijd en aantal: het stuk is geschikt voor kinderen van ongeveer 6 tot 11 jaar. Per voorstelling kunnen maximaal 50 kinderen aanwezig zijn. Follow-up: aan de voorstelling kan desgewenst een follow-up gekoppeld worden in de vorm van een spelles die door 4 van onze medewerkers aan even zovele groepen gegeven wordt. De duur hiervan is ongeveer een uur en de kosten bedragen f 100,-’
In 1975 stelde ik Genesius een realistischere versie van het verhaal voor. Waarin de Koning zèlf de grote gekmaker zou blijken te zijn - om de macht maar te kunnen blijven uitoefenen over z'n onderdanen. Reactie van Genesius op mijn ‘gepolitiseerde’ versie:
‘De kinderen zullen nooit pikken dat de Koning zelf de grote boosdoener zou zijn. Het gaat ons niet in de eerste plaats om realistische probleemstellingen en oplossingen, zoals in goede sprookjes-voorvolwassenen misschien het belangrijkste is. Het gaat vooral om het creëren van speelsituaties waarin kinderen lekker mee kunnen doen zonder opgezadeld te worden met al die verplichtingen, competities en wereldproblemen waar ze toch al dagelijks mee overspoeld worden. Kinderen tot een jaar of tien hebben nog niet zo veel inzicht in hun invloed op de omgeving, ervaren de veranderingen waar ze mee te maken krijgen ook voor een groot deel als magisch, dus magische oplossingen in hun spelen zijn helemaal niet erg. Integendeel, juist als het magische fantaseren al te vroeg en al te nuchter wordt afgeleerd krijg je van die vervelende aangepaste brave of botte kindertjes. Juist veel van de tv- en strip-fantasie werkt op die manier afstompend. Steeds eenzelfde soort vecht- en voetbal- en avonturen-heroïek gericht op competitie en prestatie, op de beste, de rijkste, de heldhaftigste. Waardoor kinderen op de schoolpleinen en op straat steeds minder gevarieerde spelletjes gaan spelen. Van verschillende scholen hoorden we dat er op het schoolplein verder toneel gespeeld wordt na onze voorstelling. Al zakte dat natuurlijk weer snel weg omdat het door niemand verder gestimuleerd werd. Meestal is er geen geld voor een follow-up. Overigens geloven we dat we het traditionele beeld van de Koning in sprookjes (onmenselijk rijk, machtig en wijs) in ons stuk toch wel een beetje ontmythologiseren.’

Spirituele sprookjes

Nu zit er in de oude volkssprookjes meestal niet alleen een sociale strekking, maar ook een religieuze, een mythologische, een esoterische, een psychologische of een anderszins spirituele dubbele bodem. En door velen wordt juist die dimensie als de ware betekenis van het sprookje beschouwd en naar hartelust geduid, geïnterpreteerd en boven het hier en nu verheven. Dit lijkt inderdaad een methode om de oude sprookjes ook voor moderne volwassenen weer aktueel te maken.

Maar naar mijn smaak leidt dit vaak tot luchtfietserij: de sprookjes worden dan gebruikt om eigen denken, voelen en handelen los te maken uit de historiese situatie en te vertalen in tijdloze waarden, universele beelden, objectieve archetypen, absolute ideeën, kosmische krachten en wat dies meer zij. Om zo de uitverkoren sprookjeslezer een standpunt te verschaffen boven het dagelijkse gedoe, om zich verheven te wanen boven het aardse slijk, en om al fantaserend zelf toch vooral de handen schoon te houden.

Heel verheven worden de oude sprookjes vaak naverteld, en worden nieuwe gefantaseerd, waarbij het menselijke leven wordt teruggebracht tot een strijd tussen het Goede en het Kwade, tot een tijdloze geestelijke ontdekkingsreis.^17. Zulke sprookjes zijn meestal slaapverwekkend omdat ze geconstrueerd zijn volgens een abstract schema, omdat ze niet geworteld zijn in een concrete situatie, omdat ze alle historiese toevalligheden en lokale eigenaardigheden missen die het leven juist spannend maken. Aristocratisch worden alle problemen alleen maar gezien als toetssteen voor het Geloof, de Wilskracht en het Karakter van de Held. Nog een stapje verder en dit soort sprookjes raken doortrokken van een arrogante minachting voor gewone mensen met hun gewone geploeter voor een beetje geluk in het dagelijkse leven.^18.

17. Net iets te spiritueel en te weinig betrokken op levende mensen in onze wereld vind ik bijvoorbeeld de sprookjes van Couperus, Van Eeden, Hesse, Tolkien en Richard Adams (Waterschapsheuvel). Bijna een parodie op luchtfietserij vond ik het serieus bedoelde Mirakels in Wonderland van Wim Gijsen, Kluwer.

18. Zoals bijvoorbeeld De Tovenaarsleerling van Lord Dunsany (uitg. Bert Bakker): ‘Met een takt die hem sierde vroeg de tovenaar niet naar de grootvader van de jongeman; want zoals de rijke niet met de arme over armoede spreekt, of de geleerde zich niet met de onwetende over onwetendheid onderhoudt, zo sprak deze wijze, die de kunst machtig was de jaren te overleven, zelden met gewone mensen over de dood.’
En dertig bladzijden verder: ‘Hieraan zien we (zei de tovenaar) dat het geestelijke, dat een grote veelheid vormt, superieur is aan de materie, terwijl de materie noch de wil noch de kennis noch de macht heeft om van invloed te zijn op de geest, ook al kon de materie in de loop van een proces zo veranderen dat het bijna een hele wereld vormt. Op dit thema borduurde de tovenaar voort en nog nooit was de zaak van het geestelijke zo kundig verdedigd of was de materie zo vernederd en waren haar gebreken zo volledig blootgelegd.’

Geaktualiseerde sprookjes

Als sprookjes weer een emanciperende betekenis willen krijgen, dan zullen ze op een nieuwe manier verteld moeten worden. Zodanig dat ze weer spanning veroorzaken met de aktuele toestanden waar de luisteraars of lezers middenin zitten. Zoals schuine moppen verteld worden in de pauze?

Nogal vervelend gingen Sleutelaar en De Jong te werk in hun Zilveren en Gouden sprookjesboeken. Ze snoeiden alle onverwachte details weg, wiedden alle couleur local eruit, en vertelden nauwelijks iets over afkomst, positie en bedoelingen van de oorspronkelijke vertellers. Wat overbleef was een verzameling steriele sprookjesskeletten met kraak noch smaak. Nog verergerd door de grijze illustratiesaus van Peter Vos.^19. Al met al slechts sprookjes die behaagziek het valse alternatief van weekendplattelanders in de kaart speelden. (Maar wel winstgevend voor De Bezige Bij, denk ik).

Tjaard W.R. de Haan bewerkte talloze Nederlandse volksverhalen realistischer en met veel meer nadruk op de lokale eigenaardigheden.^20. Maar hij heeft weer de neiging er Literatuur van te maken. Daarbij laat hij de oorspronkelijke kontekst van de vertellers weliswaar goed uit de verf komen, maar de toepassing ervan in deze tijd laat hij in het vage. Zo blijven het delicate hapjes voor burgerlijke fijnproevers uit de ouderwetse volkskeuken.

Schitterende bewerkingen van Grimm-sprookjes zijn te vinden in Iring Fetcher: Wer hat Dornröschen wachgeküsst?^21.. Ironisch legt Fetcher uit dat drie wetenschappelijke analysemethoden ook gebruikt kunnen worden om oude sprookjes in nieuwe situaties een geheel nieuwe werking te geven. Deze methoden zijn de filologisch-tekstkritische, de psychoanalytische en de historisch-materialistische. De eerste methode probeert met veel ongelofelijke argumenten de ‘oertekst’ van elk sprookje te rekonstrueren. De psycho-analytische methode vat de sprookjes op als gecodeerde boodschappen van het onderbewuste en levert het juiste codeboek voor de ontcijfering, waarbij ieder die die interpretatie in twijfel trekt bij voorbaat ongelijk heeft want verblind is door zijn eigen onbewuste repressies. En de historisch-materialistische methode

19. Het doorgaans slaapverwekkende en maar zelden inspirerende karakter van sprookjes-illustraties verdient een afzonderlijk artikel!

20. Tsjaard W.R. de Haan verantwoordde het sprookjes-bewerken in Volksverhalen als leesstof in Smel Sulver, een uitgave van de Fryske Akademie, Doelestraat 8, Leeuwarden. ‘In de werkelijkheid van het alledaagse navertellen - pas in onze eeuw onderzocht - zijn er karige en kwistige vertellers, en de een herschept de overlevering naar 's lands gelegenheid terwijl de ander slechts volgt of zelfs leemten doet ontstaan vanwege zijn gebrekkige herinnering of zijn geringe voorstellingsvermogen. Wie zulke verhalen letterlijk overneemt (en in wetenschappelijke publicaties moet dat tegenwoordig terecht!) in een op ruime kring gericht boekwerk dat liefde moet wekken voor de sterke motieven die het volks-repertorium in hoge mate bezit, brengt een onverteerbare samenklontering tot stand die bovendien de duidelijkheid van de konkrete vertelsituatie en de lijfelijke tegenwoordigheid van de verteller node mist. Zo ontstaat een droogzwemmerige toestand als bij het lezen van toneel.
Ook bij ons in de Nederlanden is het volksverhaal niet alleen naarstig bijeengebracht, maar het werd ook door jan en alleman veelvuldig naverteld voor de lezende schare. Dit navertellen geschiedde, naar de aard en de aanleg van de scribent, goed, matig, of helemaal niet goed. Het is een delikate aangelegenheid die men niet te licht op mag vatten. Was de vlotte S. Franke soms te joviaal en vooral te wijdlopig (Sagen en Legenden rond de Zuiderzee: Legenden langs de Noordzee), Olaf J. de Landell maakte van muggen olifanten (De Lachende Hollander), en Jozef Cohen, wiens fantasierijke smeuigheid dikwijls meesleept, direkte al te zeer op met vleugels ‘woordkunst’ en ontzag zich soms niet salonelementen van eigen vinding in te vlechten (Nederlandse Sagen en Legenden). Kornelis ter Laan is niet te overtreffen wanneer hij verhalen uit zijn eigen jeugdomgeving (Slochteren) opdist in een kernige volkstaal die dadelijk aanspreekt (Groninger Overleveringen).
Met de problematiek van de weergave-in-geschrifte van volksverhalen kwam ik zelf voor het eerst in aktieve aanraking, toen ik mijn Prisma-1190 samenstelde. Sprookjes uit alle Nederlandse gewesten kon ik onmogelijk voorzetten in honderd-en-een tongvallen aan een breed publiek dat prettig lezen wil. Ik maakte er dan ook een algemeen Nederlands van - met een enkel provincialisme, zoals ook in streekromans gebruikelijk, om althans enigszins de regionale herkomst te suggereren. Een hooggeleerde kritika (specialiste in het Kelties) meende er verstandig aan te doen de oorspronkelijke teksten (vol merg en pit) met de matte afschaduwingen in het voor 13.000 lezers bestemde Prismaboek te vergelijken. Al vergelijkend sloeg zij telkens weer de spijker genadeloos op de kop, maar ze bewees iets wat in ‘Volkskunde’ (het enige wetenschappelijke tijdschrift in Nederland op dat gebied) niet bewezen hoefde worden: iedere minnaar van het dialekt fundeert zijn genegenheid op de kracht en de eigenheid die zelfs Assepoesterstreektalen tot iets onvervangbaars maken. En hij betreurt ten zeerste als hij een rechtgeaarde-dialekttekst ten algemenen nutte zal moeten verwateren tot de vaak zo kleurloze landstaal.
In 1972 werd ik andermaal gekonfronteerd met de netelige problematiek van de literaire weergave van het volksverhaal, dankzij een uitgeversopdracht van Deltos/Elsevier. En al doende besefte ik dat mijn Prismapocket de lezers niet steeds kon voldoen. Het kwam door iets nobels: het wetenschappelijke geweten van de samensteller die niet vrij genoeg stond tegenover het ongelijksoortige materiaal en dat als onaanvaardbaar beschouwde. Als conscientieus kamergeleerde kies je dan uit meerdere varianten van een verhaal de minst geschondene en casu quo de minst versletene en geef je die zo dienstbaar mogelijk weer in het ABN (met als krenten in de brij de bovengenoemde provincialismen). Door deze slaafse werkwijze ontstaat er in vele gevallen een mal eksem-Plaartje van de rommelmarkt, wankel en wormstekig, dat de lezers terecht koud laat. Hoeveel vertel-elementen worden er immers, juist door levende vertellers, niet overgeslagen of verwaarloosd - geen ramp, want het kan door diktie en mimiek en anderszins ruimschoots worden goedgemaakt! Denkt u maar eens, om dit ten volle te beseffen, aan het afluisteren van een geluidsband, hoe ontnuchterend dit veelal werkt, vooral wanneer men het spontane gepraat op geduldig papier gaat overnemen.
Nu herschrijf ik de verhalen, lees ondertussen schetsen en novellen van Couperus en Bordewijk (om mij klein te voelen) en laat de ‘vertaling’ hoogstens als uitgangspunt dienst doen. Wanneer ik na een lange dag van wikken en wegen één leesbaar verhaal heb uitgewerkt, ben ik blij en tevreden. Al werkende blijkt mij, dat het kader van een verhaal dikwijls toegevoegd moet worden: wie Ellert en Brammert navertelt doet er goed aan de eenzaamheid van het Middeleeuwse Drente te schetsen, waarin de boze roverhistorie pas tot haar recht komt.
Ook het vroegere leven - met zijn open vuur, zijn oorijzers, zijn zeilvaart - zal in enkele sfeerscheppende details moeten worden aangeduid. Dialogen en scènes kunnen een verhaal openbreken en leven bijzetten. De vaak schematische weergave der personen moet enigszins worden uitgewerkt, hun gedrag aannemelijk worden voor lezers van vandaag die in hun literatuur een psychologische en sociologische aanpak gewend zijn.
Niet alleen de verhaaltrant is voor mij problematisch geworden. Ook de opbouw van een verhaal moet dikwijls grondig bekeken worden: er zijn kontaminaties en ‘blinde motieven’, om van vergeetachtigheden niet te spreken, die een intelligente lezer tegen kunnen maken wanneer men al te getrouw de overlevering zou volgen. Aanhef en afsluiting, dikwijls stereotiep, dient men in de mate van het mogelijke te variëren. Aldus verkrijgt men in vrij wat gevallen een min of meer nieuwe samenstelling die kritische lezers bevredigt en een sluitend geheel doet ontstaan.’

21. Iring Fetcher: Wer hat Dornröschen wachgeküsst?, Das Märchenverwirrbuch, Fischer Tb. 1446.

[p. 79]

tenslotte gaat ervan uit dat in sprookjes de ekonomische belangen van het volk worden uitgedrukt. Fechter wijst erop dat Ernst Bloch op het fundamentele verschil heeft gewezen tussen reactionaire sagen en emanciperende sprookjes. In sprookjes overwint vaak de list van de zwakke over de macht van de sterke, waarbij intelligentie en slimheid een grote rol spelen. In de sage daarentegen domineren demonische machten die niemand begrijpt, doorziet of te slim af kan zijn. Bloch gaat ervan uit dat collectieve zowel als individuele cultuurprodukten vaak voorboden zijn van toekomstig geluk, utopieën van een betere wereld. En hij laat zien dat in de sprookjes van Grimm niet alleen vroegburgerlijke en kleinburgerlijk-vroegkapitalistische motieven een rol spelen, maar ook al prefascistisch-reactionaire. Het gaat er bij nieuwe toepassing van de sprookjes om dat we al deze elementen als zodanig doorzien.

Het kost Iring Fetcher geen enkele moeite om met hulp van deze drie analysemethoden prachtige nieuwe versies van de bekende Grimm-sprookjes te maken. De wolf wordt gerehabiliteerd in De Geit en de zeven Wolfjes, de geschiedenis die vooraf ging aan De Wolf en de zeven Geitjes maar altijd wordt verzwegen. Van Tafeltje Dekje worden twee precies tegenovergestelde interpretaties gegeven: één volks-chinese en één orthodox-marxistische. En Hans en Grietje worden ontmaskerd als jonge fascistiese gangsters afkomstig uit de verpauperde kleine middenstand: ze plegen een brutale roofmoord op een behulpzame oude vrouw. En de oorspronkelijke tekst van Assepoester was niet berustend (wacht maar af jij arm verdrukt meisje want eens zal de ware prins je komen redden!) maar opruiend.^22.

22. Andere aangrijpende bewerkingen zijn te vinden in Janosch vertelt de sprookjes van Grimm, Bruna, met schitterende tekeningen eveneens van Janosch.
Ook Reiner Kunze kan er wat van in Wat is er geworden van Sneeuw witjes stiefmoeder? in zijn bundel De leeuw Leopold, Querido.

Assepoester

Er was eens een jong meisje wier vader na de dood van zijn vrouw weer trouwde, en de nieuwe vrouw maakte van haar stiefdochter al snel een dienstmeid in eigen huis. Met onbepaalde werktijden moest ze zich uitsloven in vuil en as terwijl haar trotse stiefzusters naar bals gingen, piano speelden en flirtten. Toen ze een poosje in deze vernederende en uitgebuite toestand had gezeten, besloot ze er iets aan te gaan doen. Bij de waterput van de stadswijk waar ze woonde trof ze iedere morgen de dienstmeisjes van de andere huizen, en in plaats van - zoals gewoonlijk - met hen te roddelen begon ze materiaal te verzamelen voor een zwartboek over de toestand van de dienstmeisjes. Dat zwartboek las ze daarna voor op een geheime bijeenkomst van alle dienstmeisjes van de wijk op het kerkhof bij het graf van haar moeder. Die plaats had ze gekozen omdat het bezoek aan het graf van haar moeder haar niet goed verboden kon worden, en omdat de dienstmeisjes op het grote kerkhof het minst gestoord konden worden.

Nadat ze hun mening hadden gegeven over het zwartboek, diskussieerden ze over een gemeenschappelijke aktie. Omdat het al tegen de winter liep besloten ze in de tijd voor kerstmis met een werkstaking te dreigen, in het geval men hen niet twee extra vrije dagen zou willen geven en een kerstgratificatie van 10 gulden. Op de dag van de staking (die men toen nog niet zo noemde omdat dat woord pas veel later uit Engeland hierheen is gekomen) gebeurde bijna in alle burgerwoningen van het kleine stadje het volgende: de dienstmeisjes legden het werk neer en stelden hun eisen. Daarna stuurde hun meester een bode naar bevriende families met het verzoek om toch svp één of twee dagen één of twee dienstmeisjes uit te lenen, omdat juist voor kerst jammer genoeg het eigen personeel wegens grenzeloze onbeschaamdheid op staande voet ontslagen moest worden. Maar overal kwamen de bodes met hetzelfde antwoord terug: het spijt ons maar ons personeel heeft ook het werk neergelegd. Zo leverde de solidariteit van de Assepoesters al meteen resultaten op. De heren konden niets anders dan de gelijkluidende eisen van het huispersoneel inwilligen.

Dit beginsucces leverde de nog losse organisatie al snel nieuwe aanhangers op, en al na een paar weken kon Assepoester zich helemaal uit haar huishoudelijke werk terugtrekken, om een kantoor van de Bond voor Dienstmeisjes en Huishoudelijk Personeel te openen. Een bond die hulp verleende aan alle noodlijdende dienstmeisjes en die - door goed georganiseerde gemeenschappelijke akties - hun toestand snel wist te verbeteren. Dit succes deed als een lopend vuurtje de ronde. Assepoester kwam in het streekblad, tenslotte zelfs in het dagblad van de hoofdstad, en op de jaarmarkten kon men eenvoudige houtsnedes kopen van haar portret, met een paar van haar uitspraken. ‘Eendracht maakt macht’, had ze bijvoorbeeld gezegd, en ‘Alle bezems staan stil - als onze arm niet vegen wil!’

Tenslotte drong het nieuws van Assepoester en haar succes ook door tot het koninklijke hof, en de kroonprinses, die een gevoelig hart had en ‘aandacht voor het volk’ (zoals men dat destijds noemde), haalde zich in het hoofd om Assepoester te leren kennen. Hij liet z'n koets met de 6 schimmels inspannen en reed naar haar toe in het stadje. Natuurlijk sperden alle inwoners ogen en mond wijd open van verbazing toen ze de koningszoon zagen komen en hoorden dat hij niemand anders wilde bezoeken dan Assepoester, een heel gewone dienstmeid. Assepoesters dienstmeisjes werden bleek van jaloezie en probeerden tevergeefs zo snel mogelijk de verbroken kontakten met hun familielid weer aan te knopen. En de prins vroeg haar - nadat hij een paar keer intensief met haar gepraat had - zowaar om haar hand.

Assepoester echter - en hier is het sprookje door de gebroeders Grimm wel het ergst vervalst - wees zonder enige hoogmoed, maar in het zekere bewustzijn van de onoverbrugbaarheid niet van het standsverschil maar van hun tegengestelde belangen en hun politieke overtuigingen, z'n aanbod af. ‘Ik waardeer ten zeerste Uw warme hart en Uw edelmoedige daden, maar ik weet zeker dat Uw familie, Uw stand en Uw bezit het U op den duur niet toestaan Uw hart te volgen. Of ik zal dan - samen met U - mijn huidige opdracht ontrouw moeten worden, of onze wegen zullen zich pijnlijker moeten scheiden dan ze het nu nog kunnen. Als U me werkelijk liefhebt, dan kunt U dat door een humane en vooruitstrevende daad bewijzen.’ Diepbedroefd vroeg de prins wat dat dan wel voor een daad zou kunnen zijn. ‘U zou, zei Assepoester, bij Uw vader de uitvaardiging van een wet kunnen bewerkstelligen waardoor de koalitie van alle loontrekkenden in alle beroepen mogelijk zou worden en waardoor het middeleeuwse gildesysteem zou kunnen worden opgeheven.’ De prins beloofde het, maar z'n vader, omgeven door zwaar gedecoreerde en deskundige raadgevers, wees een voorstel in die richting beslist van de hand.

Zo gebeurde wat gebeuren moest. Op een goede dag trokken soldaten van de koning naar het stadje en namen Assepoester gevangen. Het kantoor van de Bond voor Huishoudelijk Personeel werd opgeheven en overal verkondigden rechters en dominees dat het een zonde was wanneer ‘één stand zich tegen de andere standen organiseerde om die te onderdrukken’. Allen hadden zij het mooie woord ‘vrijheid’ in de mond, en Assepoester besloot, nadat ze haar straf wegens belediging van het koningshuis en opruiing tegen het gildesysteem had uitgezeten, naar Amerika uit te wijken waar geen koningen en prinsen waren en waar alle mensen - naar ze meende - werkelijk vrij en gelijkberechtigd waren. De prins echter, al tekortgeschoten in de eerste politieke daad die hij wilde verrichten, zou zelfmoord hebben gepleegd. Als hij echter niet gestorven is dan leeft hij nu nog, en dan hoopt hij nog steeds op het goede inzicht van zijn vader.

Emanciperende sprookjes

Over dit soort emanciperende sprookjes wordt diepgaander nagedacht door Johannes Merkel en Dieter Richter in hun boekje Märchen, Phantasie und Soziales Lernen.^23. Eerst

23. Zie noot 3.

[p. 80]

analyseren ze de rol van de fantasie voor de linkse oppositie, en de manieren waarop de heersende klasse met haar bedwelmende kitsch-cultuur de emanciperende fantasie al in de kleuter- en kindertijd onschadelijk weet te maken. Daarna laten ze zien dat het vooral de onderste lagen van de plattelandsbevolking waren die de sprookjes gebruikten om nog wat utopisch perspektief in het leven te houden tegenover de machtige willekeur van de grondbezitters. Met een mengeling van maatschappelijke ervaring, slimheid en wonderen bevredigen ze hun behoeften tenminste in fantasie. En die fantasie wordt steeds minder magisch naarmate ze meer bewegingsvrijheid krijgen en zich beter kunnen organiseren. Vervolgens leggen Richter en Merkel uit hoe de volkssprookjes in de burgerlijke opvoeding zijn omgevormd tot surrogaatbevredigers van concrete lustverlangens. Tenslotte vertellen ze wat ervaringen met weer-emanciperend-gemaakte sprookjes voor kinderen. En die ervaringen zijn niet erg bemoedigend, want het valt niet mee om overtuigende fantasieverhalen te maken die aan de volgende eisen voldoen: 1. De maatschappelijke verhoudingen moeten er zo doorzichtig in worden getoond als in de strips van Walt Disney.^24. 2. De voorbeelden tot handelen moeten duidelijk de voordelen van een strategie van gemeenschappelijke belangenbehartiging laten zien. 3. En de fantasie moet zelfstandig en kreatief op eigen ervaringen betrokken kunnen worden en kunnen leiden tot konkreet handelen. Toch worden er een paar aardige voorbeelden besproken van emanciperende sprookjes voor kinderen.^25.

Ook Domela Nieuwenhuis maakte graag gebruik van sprookjes om ingewikkelde samenhangen op een eenvoudige manier duidelijk te maken aan zijn vaak nog ongeletterde publiek. Hij maakte er zelfs een bundeltje van (Vertellingen voor het volk) dat een paar jaar geleden nog herdrukt is. Daaruit komt De slimme hond.^26.

Illustratie van Jan Vlasveld uit Vertellingen voor het volk van Domela Nieuwenhuis

Brecht maakte ook wel gebruik van sprookjes, maar steeds bewust in een kader waarin duidelijk bleef dat de sprookjesfantasie geen doel was in zichzelf maar een middel om iets anders duidelijk te maken. Zo begint Als de haaien mensen waren met een duidelijke afbakening van de vertelsituatie.^27.

Nog talloze andere progressieve schrijvers gebruikten sprookjes om de nachtmerries van de kapitalistische warenwereld mee uit te drukken (vaak), en om toch nog utopische perspektieven te laten zien (veel minder vaak).^28.

24. Zie ook Ariel Dorfman & Armand Mattelart: Hoe lees ik Donald Duck, imperialistiese ideologie in de Disneystrip, met een inleiding van MaxArian. Sunschrift 132.

25. Uit de dertiger jaren bijvoorbeeld de revolutionaire sprookjes Die rote Fahne, Die Brillen en Said der Träumer, van Hermynia zur Mühlen, in 1971 herdrukt bij Oberbaumverlag Berlin.
Günter Herburger: Birne kann alles. Luchterhand.
Niet door Richter en Merkel vermeld, maar volgens mij ook wel overtuigend, zijn:
Friedrich Karl Waechter: Fischlein deck dich und Knüppel aus dem Sack, Rororo Rotfuchs 2.
Samad Behranghi: Der kleine schwarze Fisch, van een linkse Perziese schoolmeester die nog onder de Shah vermoord werd. Een anoniem Duits boekje waarvan de opbrengst voor het Perziese verzet was. werker van Paolo Freir, uitgegeven door Sjaloom. Sterke combinatie van tekst en illustratie.

26. Domela Nieuwenhuis: Vertellingen voor het volk, heruitgave van Anarchisties Kollektief Utrecht, Postbus 411, Utrecht.

27. Herr Bertolt Brecht sagt, Bei Brecht gelesen und für Kinder und andere Leute ausgesucht, zusammengestellt und angemerkt von Monika und Martin Sperr, Willi Weismann Verlag.

28. Jonathan Swift hekelde in z'n Gullivers Reizen voortdurend toe-standen in zijn samenleving.
Gabriel Garcia Márquez roept steeds opnieuw adembenemende Zuid-amerikaanse sprookjes-geschiedenissen op.
Elias Canetti schetste fantastisch helder 50 burgerlijke karakters in De Oorgetuige, Arbeiderspers.
Jos Ruting legt ironische verbanden tussen de mieren- en de mensenwereld in De Mierenrijken, Meulenhoff.
Simon van Wattum bundelde z'n groteske cursiefjes uit het Nieuwsblad van het Noorden in De helft is verzonnen.
En zo kan ik nog wel even doorgaan. Allemaal onthullende sprookjesachtige verhalen, waarbij de Sprookjes van Godfried Bomans (van Elsevier) verbleken tot slap gezever.

De slimme hond

Er was eens een man die Mammon heette, en hij had een hond die heette Plebs. De man hield veel van de hond, want hij had hem nodig. Om zich de liefde en trouw van de hond te verzekeren ging hij met hem naar de rivier en wierp hem in het water. Wanneer nu echter de hond bijna op het punt was van verdrinken, redde hij hem uit het water. Zo deed hij alle dagen dus de hond dankte dagelijks zijn leven aan hem. Dit trof natuurlijk de trouwe hondeziel. De dankbaarheid en liefde van de arme Plebs tegenover zijn heer kende dan ook geen grenzen. Althans in den beginne. Maar langzamerhand ging de hond nadenken. Het is wel heel mooi van mijn baas dat hij mij dagelijks redt van de ondergang en zich daarbij zelfs de laarzen natmaakt. Maar als hij zoveel van mij houdt, waarom gooit hij mij dan altijd eerst zelf in het water? Dat was toch helemaal niet nodig? Toen de hond al denkende zover gekomen was, verliet hij zijn baas en zocht elders een onderkomen waar hij verschoond bleef van zulke levensgevaarlijke reddingen. Wie oren heeft om te horen, die hore!

Als de haaien mensen waren

‘Als de haaien mensen zouden zijn’, vroeg het dochtertje van de gastvrouw aan meneer K., ‘zouden ze dan aardiger zijn voor de kleine vissen?’ - ‘Natuurlijk’, zei hij. ‘Als de haaien mensen zouden zijn dan zouden ze in de zee voor de kleine vissen geweldige bakken laten bouwen, met allerlei voedsel erin, zowel plantaardig als dierlijk. Ze zouden ook verder allerlei sanitaire voorzieningen treffen. Als bijvoorbeeld een visje z'n vin zou verwonden dan zouden ze meteen verband voor hem maken, zodat hij de haaien niet voor z'n tijd zou verlaten. Opdat de visjes niet somber worden zouden er zo af en toe grote waterfeesten plaatsvinden, want vrolijke visjes smaken beter dan sombere. Er zouden natuurlijk ook scholen zijn in de grote bakken. In deze scholen zouden de visjes leren hoe de muil van een haai in te zwemmen. Ze zouden bijvoorbeeld aardrijkskunde moeten kennen om de grote haaien, die lui ergens liggen, te kunnen vinden. De hoofdzaak zou natuurlijk de morele vorming van de visjes zijn. Hen zou geleerd worden dat het het grootste en het mooiste zou zijn voor een visje om zich vredig op te offeren, en dat ze allemaal in de haaien moeten geloven, vooral als die zeggen dat ze voor een mooie toekomst zullen zorgen. Men zou de visjes bijbrengen dat deze toekomst alleen zeker zou zijn als ze leerden te gehoorzamen. Voor alle lage, materialistische, egoistische en marxistische neigingen zouden de visjes zich moeten hoeden en het meteen de haaien melden als een van hen die neigingen zou vertonen. Als de haaien mensen waren dan zouden ze natuurlijk ook met elkaar oorlog voeren om vreemde visbakten en vreemde visjes te veroveren. Die oorlogen zouden ze door hun eigen visjes laten voeren. En ze zouden de visjes leren dat er tussen hen de visjes van de andere haaien een reusachtig verschil bestond. Alle visjes, zouden ze verklaren, zijn zoals bekend stom, maar ze zwijgen in heel verschillende talen en ze kunnen elkaar daarom onmogelijk verstaan. Ieder visje dat in de oorlog een paar andere visjes, vijandelijke, die dus in een andere taal zwijgen, zou doden, dat zouden ze een lintje uit zeewier opspelden met de

[p. 81]

titel ‘held’. En als de haaien mensen zouden zijn dan zou er bij hen ook kunst zijn. Er zouden mooie prenten zijn waarop de tanden van de haaien in prachtige kleuren zouden zijn afgebeeld. En hun muilen zouden eruit zien als heerlijke paradijzen waarin het zalig zou zijn te spelen. De theaters op de zeebodem zouden laten zien hoe heldhaftige visjes verrukt de haaienmuilen in zouden zwemmen, en de muziek zou zo mooi zijn dat de visjes in de dromerige klanken en de alleraangenaamste gevoelens zouden worden ingesponnen en zo de haaienmuilen zouden binnendrijven. Ook een godsdienst zou er zijn als de haaien mensen waren. Ze zouden leren dat de visjes pas in de buik van de haai werkelijk tot leven zouden komen.

Overigens zou er ook een eind aan komen, als de haaien mensen waren, dat alle visjes, zoals nu, gelijk zouden zijn. Enige zouden funkties krijgen en boven de anderen aangesteld worden. En de iets grotere zouden zelfs de kleinere mogen opvreten. Dat zou voor de haaien alleen maar aangenaam zijn omdat ze dan zelf vaker grotere brokken te vreten zouden krijgen. En de grotere visjes met funkties zouden voor de orde onder de vissen kunnen zorgen, als leraren, officieren en ingenieurs in de bakkenbouw. Samengevat: er zou eigenlijk pas cultuur in de zee zijn als de haaien mensen zouden zijn.’

Sprookjesboek van ‘de kleine k’

In 1975 stelde het schrijverskollektief ‘de kleine k’ een Groninger sprookjesboek samen.^29. Als poging om de nuchtere Groninger sprookjestraditie weer in ere te herstellen.^30. En om te laten zien dat er in Groningen ook nog veel in eigen belang gefantaseerd wordt - dus buiten de bewustzijnindustrie om.^31. En om de nuchtere Groninger fantasie ook eens eigentijds en ongeromantiseerd in een boek te verzamelen - in tegenstelling bijvoorbeeld tot de uitgaven van het nostalgische genootschap De Grunneger Sproak.^32. En het ontstaan van het sprookjesboek had ook te maken met Provo in Groningen, met de demokratisering van de Groninger Letterenfakulteit, en met pogingen om daar een begin te maken met serieuze historischmaterialistische literatuurstudie.^33.

Het sprookjesboek van ‘de kleine k’ bevatte 108 sprookjes van 45 verschillende vertellers, waarvan 20 in het Groninger dialect, met illustraties van 35 verschillende tekenaars. De sprookjes waren geordend in drie groepen: 1. Folklore - met nog overgeleverde traditionele nuchtere volkssprookjes. 2. Vlindervrij - met de talloze nieuw-gefantaseerde spirituele sprookjes, want ook Groningen was in de Ban van de Ring! 3. Engagement - met pogingen om de traditionele sprookjes-nuchterheid voort te zetten in aktuele politieke parabels.

Sprookjes horen eigenlijk mondeling verteld te worden en door iedere verteller opnieuw aan de aktuele behoefte en situatie te worden aangepast. Daarom werd in de inhoudsopgave enige informatie gegeven over de afkomst van de verschillende sprookjes. En de oorspronkelijke stijl van de verschillende vertellers werd zo goed mogelijk gehandhaafd. Net als het dialect zoals ze dat in een aantal verhalen gebruikten.

Het sprookje Pikdroad komt uit het deel Folklore. Het werd in 1955 verteld door de toen 75-jarige Mevrouw Rozema uit Middelstum aan de toen 7-jarige buurjongen Egbert Miske. Miske werd kunstschilder, verhuisde naar Uithuizen, en wist zich in 1975 nog veel sprookjes van Mevrouw Rozema te herinneren. Hij schreef ze op voor ‘de kleine k’ en maakte er zelf illustraties bij.

Uit het deel Vlindervrij komt het sprookje De man die met z'n paard aan tafel at. Het is van Jean de Waal die in 1975 in de brugklas van het Heymanslyceum zat. Hij schreef het naar aanleiding van een opstelopdracht van de lerares Nederlands Diet Werkman. De illustratie is van Adly Lamers.

Uit het deel Engagement komt het sprookje Verschil van main 'n van de heer H. van der Werk uit Hoogezand. Hij was arbeider in de strokartonindustrie en schreef sprookjes ‘voorz'n plezier’. De illustratie is van Gert-Jan Groenendaal.

Nu bijna 10 jaar later - nu ik een vermoeide dertiger ben en een stuk minder schoolmeesterachtig - merk ik bij het bewerken van dit artikel dat ik het kleine-k-sprookjesboek nog steeds overtuigend vind. Bij mijn weten is geen andere Nederlandse sprookjesbundel zo emanciperend samengesteld.^34. De spanning tussen vrijzwevende fantasie en platvloers realisme, tussen stuntelig amateurisme en professioneel raffinement, werd niet weggewerkt door één van de twee eruit te werken ten bate van de ander. Integendeel! Juist de voortdurende stijlbreuken maken het boek nu nog zeer verrassend. En aktueel: als beeldend kunstenaar probeer ik nog steeds utopische beelden te creëren en tegelijk zo goed mogelijk in de gaten te houden vanuit wat voor samenleving ik waarom zo fantaseer en wie ik waarom met mijn fantasieën wil bereiken.

Mijn eigen sprookje over De guru en de schoolmeester, ook uit het boek van ‘de kleine k’, is voor mij ook nog steeds aktueel. De jaren na 1975 raakte ik - als uitgekakte aktivist - behoorlijk in de ban van Bhagwan, en mijn sympathie kwam in die tijd dan ook geheel bij de guru in het sprookje te liggen. Maar nu ook die Bhagwan zich zo waanwijsgenotzuchtig op laat vreten door de American Dream of Life, nu verschuift mijn sympathie weer meer en meer naar de schoolmeester! Waar moet dat heen - als de Bom niet valt in 1984...?^35..

29. Droom te koop, sprookjes en andere fantasieën van Groningers verzameld door schrijverskollektief ‘de kleine k’, Uitg. Holmsterland.

30. Vertellingen van Trijntje Soldaats, Opgetekend in 1804 door de broers Gerrit-Arend en Klaas Arends, uit de mond van de oude huisnaaister ‘Trijntje Soldaats’, in 1927 teruggevonden in oude familie papieren en uitgegeven door Mevrouw Huizenga-Onnekes bij P. Noordhoff, gedrukt door H.N. Werkman, met houtsnedes van Johan Dijkstra.

31. ‘De kleine k’ ontstond uit een groep mensen die, vanuit Provo en vanuit Enzensbergers analyses van de ‘bewustzijns-industrie’, zèlf hun kleine krantjes gingen maken in Groningen, om de monopoliepositie van het ‘Nieuwsblad van het Noorden’ daar te breken.

32. Zie ook Ad Breedveld: Het bestaansrecht van de Groninger streektaal. Moet de Bijbel of de Internationale in het Gronings vertaald worden?, in Martini-Koerier aug. 1976.

33. Werkkollege Materialistische Literatuurtheorie van Hans Straver, Letterenfakulteit Groningen 1972.
Socialisties realisme in Konfrontaties van J.F. Vogelaar, Sunschrift 88.

34. Met een bewuste emanciperende bedoeling verzameld, en van intelligente commentaren en bronvermeldingen voorzien, zijn de sprookjes in Rafelkap en andere verhalen van Ethel Johnston Phelps (Sara). Is er niet een soortgelijke bundel samen te steUen met Nederlands feministische volksverhalen?
Ook heel aardig in- en uitgeleid zijn de legenden van de postindustriële samenleving van Ethel Portnoy in Broodje Aap (De Harmonie). Alleen jammer dat zij ze verzamelde ‘als vlinders’ en niet als ‘reacties op monopolie-kapitalistische massa-hypnose’ of zoiets.
Eveneens met een duidelijke vooropgezette bedoeling werden sprookjes en andere verzinsels verzameld in Burengeruchten door uitgever Frits Knuf te Buren in de Betuwe. In opdracht van de Restauratiecommissie van de St. Lambertuskerk. 32 bekende en onbekende vertellers er 16 verschillende tekenaars werkten mee aan een gevarieerd bladerboek - dat geld op moest brengen voor de restauratie van de St. Lambertus In het hele boek blijft de kerk dus helaas wat al te keurig in het midden.

35. Met dank aan ‘De Kleine K’, De Vrije Socialist, Fons van Wanroy en Janet Kleiberg.

Pikdroad

‘Pikdroad’ van Mevr. Rozema en Egbert Miske uit Droom te koop van ‘de kleine k’, Groningen 1975.

Veur joaren woonde der ien Middelstom ain schounmoaker dei Pikdroad haitte. Hai dee zien waark, mor nait mit plezaier. Dat kwam omdat e nait veul verdainde mit schounmoaken. Mor 's nachts din was e riek. Din dreumde hai aaltied dat e nog ains 'n pot mit geld zol vienden. As 't din weer lichtdag worden was din proate hai d'r over mit zien vraauw, mor dei zee altied dat ze dreumen nait wol geleuven en dat e moak'n mos dat e wat meer verdainen ging mit schounmoaken. Moar Pikdroad zoesde alle doagen weer over dat geld. En 't wer nog veul slimmer dou hai op 'n nacht dreumde dat hom ien stad verteld worden zol woar hai zuiken mos. Ien dei tied was nait zo makkelek om ien stad te kommen as tegenswoardig. Mor zien

[p. 82]

vrauw wol d'r niks van waiten. Dat gerais noar stad wat zolt beduuden. Mor Pikdroad zoesde, smeekte en kreeg 't veurmekander dat e noar stad mog. Vraauw dochde dat as hai zien woan doar nait kwiet worde din was ze tenminste veur ain dag van dat gezoes of! En zo raaisde Pikdroad noar stad.

Woar e wezen mos ien stad wuz e nait en zo kuierde hai wat deur stad en keek zien oog'n oet noar dei drokte. Zo kwam e noatuurlek ook op grood maarkte en doar op trap bie 't stadhoes zag hai 'n keerl zitt'n en hai dochde bie homzulf: ‘Doar kin ik wel es wat bie zitt'n goan om es wat oet te poesten. En zo deed hai 't. Eerst zeed'n ze niks teeg'n mekoar en keek 'n mekoar stief veurbie. Mor noa 'n tiedje zee dei keerl: ‘Bin ie hier vremd?’ - ‘Joa’, antwoordde schounmoaker. En toun dee hai zien verhoal over pot mit geld. Keerl schoot ien lach en zee: ‘Ik heb vannacht dreumd over 'n schounmoaker ien Middelstom dei von ien dreuge put noast zien hoes 'n pot mit zilver. Moar ik geleuv d'r niks van en gai d'r nait achterheer.’ Pikdroad wus genoch en muik dat e der vandeur ging op hoes an.

's Avonds, toun hai thoes komm' was, het e doadelek 'n laange ledder ien put zet en hai von 'n groode roodbakken pot vol mit zilveren rieders. Toun wazzen ze riek en Pikdroad en zien vraauw hebben de rest van heur laange leev'n gain geldzörgen had.

De man die met z'n paard aan tafel at

Lang geleden leefden er een man en een vrouw in een klein huisje aan de rand van het bos. De man was houthakker en de vrouw zorgde voor het eten. Op een keer liep de man zoals altijd door het bos om hout te hakken. Toen hij een kwartier had gelopen vond hij eindelijk een goeie boom. Net toen hij z'n bijl uithaalde om de eerste klap te geven riep er een angstig stemmetje: ‘Niet doen! Niet doen! Hakt U mijn huisje alstublieft niet om!’

De man schrok en stotterde: ‘We-wie roept daar?’

Maar hij zag niets en dacht dat het maar verbeelding was. Opnieuw zwaaide hij zijn bijl voor de eerste slag.

‘Hak toch alstublieft mijn boom niet om!’

En toen zag hij een klein kaboutertje. Hij zakte op z'n knieën van verbazing. Het kaboutertje hief smekend z'n handjes omhoog. De houthakker keek het mannetje recht in z'n oogjes en naderde hem heel dicht met z'n gezicht.

‘Knijp me eens in m'n wang, want ik kan er echt niet bij dat je echt bent!’ Het kaboutertje deed wat hem gevraagd werd en kneep venijnig.

‘Au!’, riep de man, en hij wreef over z'n pijnlijke wang. Hij keek nog even hoofdschuddend naar het mannetje en zei toen: ‘Nou, goed dan, ik zoek wel een andere boom!’ En hij stond op om verder te zoeken. Maar het kaboutertje riep dankbaar: ‘Ga nog niet weg, ik moet je nog wat zeggen!’

‘Nou, wat is er dan nog meer?’

En het kaboutertje zei: ‘Omdat je m'n boom niet omgehakt hebt mag je drie wensen doen!’

De man deed net alsof hij gelukkig was en ging gauw weg.

Toen hij 's avonds thuis kwam ging hij het huisje binnen. En zoals altijd rook hij weer bonen. Z'n lievelingsgerecht. Z'n vrouw begroette hem en zei: ‘Ga maar vast aan tafel’. En ze ging naar de keuken om het eten op te halen. De vrouw zei toen ze met de bonen binnenkwam: ‘Waren we maar rijk!’ En toen ze dat gezegd had lag er meteen een heleboel goud in de hoek. De vrouw stormde erop af en riep: ‘Goud! Goud! We zijn rijk!’

Toen gingen ze weer eten. Het eten smaakte lekkerder dan ooit, vond de man. Maar de vrouw was het daar niet mee eens. Ze wilde wel eens wat anders op tafel. ‘Ik wou dat we patat met appelmoes aten!’, zei ze. En meteen stond daar patat met appelmoes.

‘De man die met z'n paard aan tafel at’ van Jean de Waal en Adly Lamers uit Droom te koop van ‘de kleine k’, Groningen 1975.

Toen de man dit zag vond hij het erg stom, en hij zei dat hij nog liever met een paard aan tafel zat, want die had tenminste niet altijd van die stomme wensen. En meteen veranderde de vrouw in een paard. En de man at de patat met appelmoes aan tafel. En als ze niet opgestaan zijn dan zitten ze er nu nog.

Verschil van main'n

‘Verschil van main'n’ van De Heer H.v.d. Werk en Gert-Jan Groenendaal uit Droom te koop van ‘de kleine k’, Groningen 1975.

Twei olle manluu reed'n mekoar op fietse achterop
De ain druig 'n petje op 't gries hoar, de aander 'n houd op kop,
Dei met zien pet was op klomp'n, druig ain stuutjegoarn pak,
De aander luit zuk vast nait lomp'n, har geld tot zien gemak,
Dat woz je zoo al je hom zagg'n, huf j'hail nait noar te vroag'n
Zoo'n pak, zoo'n snit en den dat lach'n en 'n gold'n horlozie droag'n
't Begunde over 't weer, das kloar, ze wezen op 't gewas,
Het koorn schoot al mooi in oar, der was van 't joar veul gras,

[p. 83]

 

Ze pruiten over 't doun in huus - heur kwoal, de remetiek,

 

Keerl man, dat was mie ja ain kruus,

 

Dou wur het politiek...

 

En drokker aal mor drokker wur heur toal en heur geboarn,

 

Zai dei heur zagg'n dei dochten: dei will'n mekoar vermoord'n.

 

Dat ging mor: keerl, doe krigst gain gliek, dei keerl moakt ons stokaarm!

 

En d'aander: 'k Zeg, hai moakt ons riek, doe met dien groot alaarm!

 

Hai moakt ons aarm! Hai moakt ons riek! Hai moakt ons stroat-stroataarm!

 

En gain van baid'n gaf kamp, kreeg gliek, mor baid'n wurd'n ze waarm.

 

 

 

De een zee nog: Drees, of hou e hait, dat is ain keerl, dei is link!

 

Och wat, zee aander, dei main 'k ja nait, ik mainde toch Lieftinck.

De guru en de schoolmeester

Er was eens een schoolmeester en die was verslaafd aan lekker eten, drinken en vrijen. En dat was hem wel aan te zien ook. ‘Geef me de wijn eens aan!’, zei hij tegen de guru nadat ze zich al vele malen hadden ingeschonken. De guru hield de fles net buiten bereik van de schoolmeester, ontkurkte hem, schonk hem leeg op de vloer en sprak:

Als de wijn is in de man
is de wijsheid in de kan.

De schoolmeester kwam tot inkeer en 14 dagen lang vastte hij en leefde hij alleen op pepermuntthee zonder vrouwen. Hij werd zo mager als een geest. Daarna kwam de guru hem weer opzoeken met een fles wijn. ‘Had je niks beters mee kunnen nemen?’, vroeg de schoolmeester zwakjes. ‘Wacht maar!’, zei de guru en hij ontkurkte de fles en dronk hem achter elkaar leeg. Daarna sprak hij:

Wie luistert naar mijn les
die kruipt in deze fles.

De schoolmeester volgde opnieuw de raad van de guru. Hij was zo mager geworden dat het gemakkelijk ging. De guru deed meteen de kurk er weer op, schudde flink, goot de geklutste meester in een koekepan en bakte hem lekker knapperig. En terwijl hij zich de kruimels uit de baard veegde sprak hij tevreden:

Een geest die zelf niet denken kan
die eindigt steevast in de pan.