Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 69]

Ed de Moor
Vertellen als remedie
Over de Arabische nachtvertellingen

Geen kind of het heeft wel eens kennis gemaakt met de wonderlijke avonturen van Sindbad de Zeeman, Aladin en de Wonderlamp of Ali Baba en zijn veertig Rovers. Mij sprak op die leeftijd vooral het verhaal van de vogel Rokh aan met eieren zo groot als een huis en het Sesam open u van Ali Baba. Hoe die verhalen verder in elkaar zaten, waar ze vandaan kwamen, dat wist je niet. Groter geworden hoorde je over een ander soort opwindende verhalen. In de kast stonden 8 dikke boekwerken achter glas, prachtig geïllustreerd, van ene meneer Mardrus, ze droegen als titel Alle verhalen van 1001 Nacht en werden soms stiekem met rode oortjes gelezen wanneer de omstandigheden dat toestonden. Grote mensen-avonturen die voor jongeren ongeschikt werden geacht. Toen pas drong tot mij door dat de vogel Rokh thuis hoorde in een Arabisch verhalenboek.

Ook mijn kinderen genieten van de verhalen van Sindbad de Zeeman en de vogel Rokh. Zij hebben er ook stripboeken van. Maar om nu te zeggen dat zij snappen waarom Koning Shahriar alle vrouwen van de stad inclusief zijn sultane op zeep helpt... Hun strip legt die grote mensenproblematiek niet uit. En het is toch al een oud verhaal. De Arabische verzamelaar an-Nadïm zinspeelt er al op in 987 in zijn Fihrist:

De eersten die vertellingen bedachten en te boek stelden waren Perzen (...) Het eerste boek van dit soort dat geschreven werd is de Hazár Afsán d.w.z. de Alf khuráfa (Duizend vertellingen), en de aanleiding daartoe was de volgende: Een hunner koningen was gewoon, als hij een vrouw getrouwd had en één nacht met haar had doorgebracht, haar de volgende morgen te doden. Nu huwde hij eens een vorstendochter die verstand en beleid had, Shahrazad geheten. Toen de koning bij haar zat, begon zij hem een verhaal te vertellen en wist dat te verlengen tot het einde van de nacht, wat de koning bewoog haar nog in leven te laten en haar de volgende nacht te vragen haar verhaal voort te zetten. Zo ging het elke nacht tot er duizend nachten verlopen waren. Ondertussen had de koningin een kind gekregen. Zij toonde hem dit nu en maakte hem de list bekend die ze had toegepast. De koning bewonderde haar verstand en daar ze zijn genegenheid verdiend had, spaarde hij haar leven. De koning had een huismeesteres, Dinarzade geheten, die de vorstin ter zijde stond.

Dezelfde Nadïm vertelt dat de Arabieren het maken van verhalenboeken van de Perzen hadden geleerd en dat zekere Jakhshyari een collectie van 480 verhalen had bijeengebracht bij zijn dood en tot 1000 had willen doorgaan om de Hazár Afsán te evenaren. Hij liet vertellers van volksverhalen komen en deelde de verhalen in op afkomst van Arabieren, Perzen, Grieken enzovoorts. Elke nacht werd een verhaal toebedeeld van 50 bladzijden ongeveer en zo is het niet onbegrijpelijk dat de titel Duizend Nachten, de plaats in nam van Duizend Vertellingen. We weten niet of Jakhshyari's collectie het begin is geweest van de ons bekende Duizend en één Nacht. Het is aannemelijk dat het werk op een gelijksoortige wijze ontstaan is. De geleerde letterkundigen van die tijd waren verzot op het aanleggen van grote collecties verhalen en uiteenzettingen over alle mogelijke onderwerpen: sprookjes, reisverhalen, genealogieën, kronieken, poëtica, schrijfkunst, grammatica, medicijnen, sterrekunde, muziek, plant- en dierkunde raadsels, spreekwoorden en anecdotes. Ze richtten zich daarbij ook op speciale doelgroepen: ministers, schrijvers, prinsen, minnaars en korangeleerden. Vooral de collectievorming van verhalen over de Profeet Mohammed en zijn gezellen, de zogenaamde Tradities, had dit genre van didaktische literatuur, in het Arabisch adab geheten, sterk bevorderd.

In de Duizend en één Nacht zijn talloze passages en personages te vinden die aan de vroege adabliteratuur ontleend zijn. Verhalen over woestijndemons, oude dichters, volkstypen, schelmen en Arabische vorsten, didaktische verhalen, de kortere liefdesavonturen waarin bedoeïenenopvattingen over liefde zijn weerspiegeld hebben ongetwijfeld een Arabische oorsprong. De koningsverhalen, verhalen over vrome mannen, dierenfabels dateren uit een ver Indisch verleden. Sprookjes met goede geesten en feeën en verhalen met Perzische namen stammen in elk geval uit Perzië. Een waarneembaar moment van transfer van Indisch verhaalgoed naar de Arabische literatuur had plaats rond 750. Toen vertaalde de Pers Ibn al-Muqaffa^c de Indische Fabels van Bidpai uit het Pahlawi in het Arabisch. De kern van deze cyclus van dierenverhalen wordt gevormd door 5 verhalen, waarvan het eerste de geschiedenis vertelt van twee woestijnvossen Kalila en Dimna die hun naam aan het boek gegeven hebben. Niet alleen hebben de Arabieren daardoor voor het eerst kennis gemaakt met een goed gestruktureerde raamvertelling, een model dus voor de opbouw van omvangrijkere verhaalcollecties, ze hebben ook bijgedragen tot het ontstaan van de Vos Reinaartverhalen in Europa.

De veelheid die de titel Duizend en één Nacht suggereert vinden we ook in de tekst. Motieven zijn ontleend aan de Indische, Perzische,Oud-Babylonische, Oud-Arabische, Iraakse, Syrische, Egyptische en zelfs aan de Griekse literatuur.

De Duizend en één Nacht omvat sprookjes, dierenfabels, sagen, legenden, leerzame geschiedenissen en anecdotes, boerten en woordgrappen, enkele omvangrijke ridderverhalen, reisverhalen, schelmenverhalen en stichtende verhalen.

Dit alles wordt gebracht in proza, rijmproza en poëzie, de drie stijlvormen die het Arabisch kent.

Maar wanneer is dit alles op schrift gesteld? De collectie waarover de eerste vertaler Galland rond 1700 beschikte was aanzienlijk kleiner dan de recensie die in de 18de eeuw tot stand gekomen moet zijn en bekend als Zotenbergrecensie (ZER) de basis vormde voor de 19de eeuwse tekstedities.

Het is dus aannemelijk dat de meeste verhalen, ondanks het feit dat ze in een eerste versie naar aanleiding van de Perzische Hazár Afsán bijeengezet zijn hun definitieve vorm pas laat gevonden hebben. Men kan er van uitgaan dat in dezelfde tijd dat Ibn al-Muqaffa' zijn Kalila wa Dimna vertaalde, in de achtste eeuw dus, ook ander Perzisch werk vertaald is, wellicht door dezelfde schrijversschool als die van Ibn al-Muqaffa' te Baghdad. De vertaalde Hazár Afsân zou als raamvertelling

[p. 70]

benut zijn om andere gelijksoortige verhalen te integreren waarin een boze demon of koning door verhalen van slechte voornemens moet worden afgebracht. De eerste verhalen van de uiteindelijke Alf laila wa laila zouden daartoe behoren. De cyclus zou zich in Baghdad verrijkt hebben met verhalen over het hofleven, Haroen ar-Rashied in vol ornaat of incognito, en vervolgens in de 12de eeuw erg populair zijn geworden in Egypte waar het volksleven van de stad Cairo zijn eigen stempel op de vormgeving drukte en een gedeelte van de verhalen toevoegde. Daar moeten in elk geval de belevenissen van de Mamelukkenvorst Baibars (1260-1277) in de cyclus zijn opgenomen en alle verhalen waarin sprake is van koffie, geweren en tabak. Hoe het ook zij, vanaf de twaalfde eeuw was er een Alf laila wa laila in omloop en naderde dit anonieme werk zijn voltooiing.

PERFORMANCE
voordrachtsgroep volksverhalen (Lane, Manners p. 399)

1001 Nacht voor kinderen: Sheherazade als praatgrage pin-up (uit: Sindbad de Zeeman (Klassieke kinderverhalen), Semic-Press, Amsterdam 1978 - tekening van Chiqui de la Fuente)

Inhoud, ontstaans- en vertalingsgeschiedenis van de Alf laila wa laila zijn overzichtelijker geworden dank zij Mia I. Gerhardt's The Art of Story-telling, een boek dat de verdienste heeft inzicht te geven in de structuur van de belangrijkste verhalen, gerangschikt volgens genres, maar onvoldoende in gaat op de eigenheden van de Arabische tekst. Daar de auteur geen Arabisch kent mag men dit ook niet verwachten. Hier en daar voel ik dit toch wel als een handicap. Gerhardt's boek blijft voorlopig het bruikbaarste overzicht. Daarnaast is nuttig Nikita Elissééeff's Thèmes et Motifs des Mille et Une Nuits vooral vanwege zijn alfabetische registratie van een groot aantal thema's en motieven. Het brengt bovendien alle verhalen visueel in beeld, zodat men een idee krijgt van de lengte van de teksteenheden, verdeeld over de 1001 nachten. Ook laat het overzichtelijk zien waar in de belangrijkste tekstedities en vertalingen een verhaal is terug te vinden of niet.

Onmisbaar voor de student van de verhalencyclus lijkt mij Enno Littmann's Die Erzählungen aus den Tausendundein Nächten. Deze wetenschappelijk geheel verantwoorde en nauwgezette vertaling en de keuze van teksten die daaraan ten grondslag ligt vormt het gelukkige eindresultaat van een verwarrende vertalingsgeschiedenis van de Alf laila wa laila, zo verwarrend dat wij in Nederland ondanks een aantal vertalingen, of liever bewerkingen naar het Engels of naar het Frans nog steeds niet beschikken over een ordentelijke en volledige uitgave van de Duizend en één Nacht. Voor de volledigheid: Littmann's Anhang bij het twaalfde deel van zijn vertaling geeft de student alle informatie die hij nodig heeft om de lezing van het werk met vrucht aan te pakken.

Vertalen is verraden

In het jaar 1670 vertrekt uit Parijs de Franse ambassadeur voor het Ottomaanse rijk Nointel naar Constantinopel. In zijn gezelschap bevindt zich een pas afgestudeerde student Oosterse talen die hem als tolk ter zijde zal staan. Zijn naam is Antoine Galland. Molière heeft zojuist zijn Le Bourgeois gentilhomme ten tonele gevoerd, en daarmee ingespeeld op een thema dat de tijdgenoten bezig houdt: de wondere wereld van het oosten. Europa heeft zijn religieus fanatisme wat afgelegd; de Islam, in de middeleeuwen gevreesd om zijn religieus en cultureel overwicht, is verder van huis komen te liggen, Spanje is weer een christelijk land geworden na de Reconquista, de Kruistochten worden door de aanhangers van de Verlichting niet langer uitsluitend positief gewaardeerd, en de Ottomanen sinds het jaar van Luthers proclamatie in Wittemberg (1517) de machtigste heersers van de Islam, hebben zich efficiënte bestuurders getoond, met gevoel voor plaatselijke verhoudingen in hun veelkleurig rijk.

Zij vormen kortom een politieke macht, waarmee de Europese mogendheden in de 17de eeuw rekening wensten te houden. Steeds meer kooplieden, diplomaten en andere geïnteresseerden gaan ter plekke kennis maken. In datzelfde jaar 1670 sticht Colbert la Compagnie du Levant. De koloniale geest ontwaakt, de handel met het Oosten bloeit, en exotisme neemt de plaats in van classicisme. Men duikt niet meer in het verleden, men gaat de verte tegemoet. De oriëntalistiek begint zijn vruchten af te leveren, en Antoine Galland is één van de eerste. De vertaling van een aantal Arabische volksverhalen die in 1704 verscheen bij de Weduwe Barbin onder de titel Livre des Mille et une Nuit (sic), Contes Arabes traduits en Francais, par M. Galland kwam dus op het juiste moment. De bijval was

[p. 71]

groot voor dit werk dat tot 1717 in 12 delen verscheen. De ontwikkelde dames en heren die elkaar ontmoetten tijdens de ontvangst en van de Hertogin van Maine en de Marquise d'O lazen met graagte al die wonderlijke, fantastische belevenissen van Sindbad, Aladdin en Ali Baba. En al kuiste Monsieur Galland de erotische avonturen van zijn helden en heldinnen danig en paste hij ze aan aan de Franse stijl van leven, zij spraken nog voldoende tot de verbeelding van deze kringen waarin gesprekken over relaties, galanterieën en amour tot de bon ton behoorden.

De Koopman en de Demon de hier afgebeelde demon is van het machtigste soort, een marid, soort Gotfather (Lane p. 39)

De Koopman, de Demon en de drie Sheiks (Lane p. 51)
19de eeuw / westers

Voor zoekers naar de authentieke tekst van de Alf laila wa laila werd echter met deze eerste vertaling een dwaalweg aangewezen, zodat de eerste ditmaal niet de beste was. Galland bezorgde in feite een vrije bewerking van tekst die heel onvolledig was en aangevuld met verhalen die niet bij de Alf laila wa laila behoorden. Het is bijna verbijsterend om te zien hot de vertalers van welk Arabisch manuscript van de Alf laila wa laila ook hun uiterste best deden om de Europese lezer de verhalen in hun oorspronkelijke opmaak te onthouden. Er was altijd wel een reden om de oorspronkelijke tekst te mishandelen. De belangrijkste factor die hier meespeelde was wellicht de opvatting dat het hier ging om verhalen en gedichten die tot in de negentiende eeuw nog in Arabische kring tot vermaak van de toehoorders life werden voorgedragen. Galland is tijdens zijn reizen in de Levant ongetwijfeld getuige geweest van zulke seances in vooraanstaande koffiehuizen in Constantinopel, Damascus of Cairo.

Men kende verschillende groepen voordrachtskunstenaars. Zij waren groepsgewijs gespecialiseerd in volksverhalen. De gelukkigsten waren in bezit van een handgeschreven tekst, de bekwaamsten kenden hele volksepossen uit hun hoofd zoals Het leven van Antar, Het leven van Abu Zaid en Het leven van Baibars. Bij deze voordrachten wisselden proza- en poëziefragmenten elkaar af. Het proza werd geneciteerd, de poëzie gezongen met ondersteuning van een eensnarige viool, de rabáb ash-shâ-ir. De afwisseling van proza en poëzie vinden we ook in de Arabische tekst van Alf laila wa laila. Zij is wezenlijk voor het genre. De poëzie onderstreepte de belangrijkste momenten in het verhaal. Zij bevatte lyrisch commentaar op het vertelde en kwam vaak op dramatische hoogtepunten aan de orde. Naar het gevoel van veel vertalers en bewerkers vertraagde dit echter de voortgang van de vertelling, dus lieten ze de poëzie geheel of gedeeltelijk weg, zelfs de Engelsman Edward William Lane die in zijn Manners and Customs of the Modern Egyptians de voordracht van de volksverhalen zo fraai beschreven heeft en die in 1839 een nieuwe vertaling van Alf laila wa laila ondernam op basis van een zojuist verschenen, wetenschappelijk verantwoorde teksteditie (de zogenaamde Bulaq/Cairo - editie). Toch schroomde deze erudiete man niet om de algemene waardering voor Galland's onderneming te ondergraven:

Several persons, and among them some of high and deserved reputation as Arabic scholars, have pronounced an opinion that his version is an improvement upon the original. That ‘The Thousand and One Nights’ may be greatly improved, I must readily admit; but as confidently do I assert that Galland has excessively perverted the work. His accquintance with Arab manners and customs was insufficient to preserve him always from errors of the grossest description, and by the style of his version he has given to the whole a false character.

uit een boek voor intellectuelen: westerse tekenstijl

20ste eeuw / arabisch

De Koopman en de Demon uit een volkseditie / Cairo

De grootste fout van Galland was volgens Lane dat hij de eigenheden van het Arabische leven in de oorspronkelijke tekst niet heeft opgemerkt en daardoor een vlak, algmeeen geldend beeld heeft geschilderd van de oosterlingen. De verdienste van Lane was dat hij er vanuit zijn kennis van Egypte in slaagde een vertaling te leveren die een waarheidsgetrouw beeld gaf van de lokaties en gewoonten die in de Alf laila wa laila, zoals die rond 1800 circuleerde, geschilderd werden. Waardevol is zijn vertaling vooral vanwege een omvangrijk en informatief notenapparaat.

Voor wie volledigheid wil is het belangrijkste bezwaar tegen Lane's vertaling dat ze een selectie is. Omdat het een boek moest worden voor het hele gezin hield hij zorgvuldig alle langdradige en scabreuze verhalen buiten zijn keus. Ook de poëtische passage kortte hij danig in.

Professor de Goeie had daar in De Gids van september 1886 in het geheel geen moeite mee. Hij prijst de Engelsman zelfs omdat hij passages van het oorspronkelijke werk gewijzigd had,

die voor Europeesche lezers te plat of te ruw waren (...) Ik vind dat Lane daaraan wel gedaan heeft en kies door dit te zeggen openlijk partij tegen Burton, die thans eene volledige en letterlijke vertaling van het werk geeft, die voor geleerden onnodig is, voor ongeletterden slechts schadelijk kan zijn, en waarvan misschien de hoofdverdienste is, dat

[p. 72]

het de rijkdom der Engelsche bordeel taal bekend maakt.

Het Victoriaanse vooroordeel dat sexualiteit geen onderwerp voor erkend vermaak of studie mag zijn, tenzij in zeer bedekte termen, heeft vertalers en bewerkers van de 1001 Nacht tot na de tweede wereldoorlog zwaar parten gespeeld.

Van de weeromstuit gingen de stoutmoedigen en libertijnen onder hen juist het accent leggen op de erotische passages. Bovengenoemde Burton is daar een voorbeeld van. Sir Richard Burton was een extravagante persoonlijkheid en hield ervan grenzen te overschrijden. Op die manier ontdekte hij het Tanganyikameer, bezocht voor westerlingen verboden heilige steden Mekka en Hirar en presenteerde een volledige vertaling van de Alf laila wa laila, inclusief de gelaakte scenes. Ook bij dit vertaalwerk, dat in 1885 door een privé-uitgave in tien delen publiek werd, overschreed Burton grenzen. Hij schroomde niet grotelijks af te kijken bij zijn vriend, de dichter John Payne. Vrijgezel Payne zat niet zoals Burton om geld verlegen. Hij had tussen 1882 en 1884 al een volledige ongekuiste vertaling van Alf laila wa laila geproduceerd. De beperkte oplage van 500 stuks verdween in het commerciële niets. Een exemplaar van de Payne-vertaling zou nu ongetwijfeld onbetaalbaar zijn. Payne schijnt er overigens weinig moeite mee gehad te hebben dat Burton hem niet alleen de wind uit de zeilen nam, maar ook grote passages nagenoeg letterlijk copieerde. Hoe het ook zij, hoewel Burton's privé-oplage de deur uitvloog, was hij toch verplicht volgende oplagen lichtelijk te kuisen van hun opkuise inhoud.

Interessant was de Burton vertaling niet alleen vanwege haar volledigheid, ze is ook voorzien van een grote hoeveelheid anthropologische noten, door Elisséeff gekarakteriseerd als ‘une collection de choses dégradantes et une sorte de statistique du vice’, door Gerhardt beschouwd als ‘self-expression’. Blijft staan dat Burton's vertaling de jongste Engelse vertaling van betekenis is en de enige volledige.

In Frankrijk heeft het lang geduurd voordat Galland concurrentie kreeg. Nog in 1843 publiceerde M. Lehuby met de kerkelijke goedkeuring van Monsieur l'Abbé Lejeune, kanunnik van de faculteit der theologie te Rouaan, een nieuwe, verbeterde editie van Galland's werk. Het is een voorbeeld van het soort gekuiste uitgaven van belangrijke werken uit de wereldliteratuur dat de Roomse Kerk haar gelovigen toestond te lezen. Twee zaken vallen daarin op: het volstrekt elimineren van alle sexuele toespelingen en het inbrengen van apologetische verklaringen omtrent de slechtheid van de Islam en zijn valse profeet Mohammed (bijv. p. 10) en dat in een werk dat oorspronkelijk door moslims geschreven was!

Een schok echter veroorzaakte in deze kringen de vertaling van Dr. Mardrus, verschenen tussen 1899 en 1906. De doelgroep van de dokter uit Cairo was dan ook een heel andere. Omdat deze vertaling in Nederlandse omzetting nog steeds herdrukt wordt hierover nog een enkel woord. Mardrus pretendeerde een letterlijke en volledige vertaling te geven van de Bulaqtekst, aangevuld met fragmenten uit andere tekstedities. De vertaling is noch letterlijk noch compleet. In feite is meer dan de helft van de Arabische tekst niet vertaald. De dokter beperkte zich hoofdzakelijk tot de liefdesverhalen. Ook was de vertaling niet letterlijk. Mardrus ging als een chirurg tekeer en sneed en snoeide naar hartelust, liet passages weg die hem niet bevielen en schroomde niet transplantaties toe te passen in de vorm van uitweidingen die weinig met de inhoud van de Arabische tekst en alles met de erotische fantasieën van de dokter te maken hadden. Het geheel vulde hij aan met soortgelijke verhalen uit andere 1001 Nacht-edities en uit collecties die daarmee niets van doen hadden zoals Contes arabes modernes van Spitta Bey en Artin Pascha's Contes populaires inédits de la vallée du Nil.

Mardrus sprong met de plaatsing van de verhalen bovendien zo om dat van de oorspronkelijke raamstruktuur vaak niets meer terug te vinden is. Gerhardt karakteriseert Mardrus' produkt als ‘boulevard literature of the Paris 1900s’. Door zijn keuze en wijze van vertalen heeft hij een foutief namelijk oversexed beeld gegeven van de Alf laila wa laila. Het is dat beeld van de 1001 Nacht dat de moderne Nederlander krijgt voorgehouden in de beschikbare vertalingen, en waar bijvoorbeeld Paul Rodenko op inhaakt in zijn overigens geestige bewerkingen. Het andere beeld is het beeld dat de kinderen te zien krijgen in de bewerkingen van Sindbad de Zeeman en Ali Baba en dergelijke voor Strip en Televisie: het is leuk, het is spannend, maar niet echt gebeurd.

De zevenenveertigste nacht. En plotseling staken haar benen in de lucht en ontblootten in al hun belachelijke gruwelijkheid de behaarde bijzonderheden van haar gerimpelde huid. Nu liet de oude vrouw twee vreselijke winden, waarvan de ene een wolk van stof deed opstijgen en de andere als een dampende kolom ten hemel steeg.
uit de Parnassus-Manteau-uitgave met tekeningen van Anton Pieck (20ste eeuw / westers)

Vertellen is genezen

De Decamerone van Giovanni Boccacio, rond 1350 ontstaan, wordt wel eens vergeleken met de Alf laila wa laila. In beide verhalencollecties wordt in een wat kunstmatig kader, tegen de achtergrond van doodsdreiging, een bont tableau geschilderd van pechvogels en geluksvogels, van streken die vrouwen mannen en mannen vrouwen aandoen. De geschiedenis van de Decamerone is genoegzaam bekend. Tegen de achtergrond van de hevige pestepidemie van 1348 vluchten zeven meisjes en drie jongemannen voor twee weken de stad Florence uit en zoeken bij elkaar beschutting op het platte land.

Het vertellen van verhalen heeft een essentiële funktie in hun samenzijn. De zeden van de tijd gedogen niet dat zij van dit ongebruikelijk samenzijn van mannen en vrouwen misbruik maken. Zij ontsnappen aan de dood van lichaam (door de pest) en ziel (door zonde) door elkaar pikante verhalen te vertellen en daarmee de sexuele spanning op te heffen. Ze vertellen gedurende 10 dagen elk tien verhalen, in totaal honderd dus. Dagelijks fungeert één van hen als koning of koningin en geeft een thema op.

De samenhang van de verhalen is betrekkelijk losjes. Het vertellen is niet essentieel om aan de dood ontsnappen en er is weinig tegen om dit kaderverhaal met Gerhardt een entertaining frame (‘amusementskader’) te noemen.

De Duizend en één Nacht bestaat uit een veel groter aantal verhalen, het is een geheel van losse verhalen en verhalengroepen waarvan er enkele hun samenhang vinden in zo'n entertaining frame. Een goed voorbeeld daarvan is de Sindbad

[p. 73]

de Zeemanreeks. De raamvertelling waarbinnen de nachten zich afspelen is niet alleen ‘entertaining’. De vertelling van de viziersdochter en de wrede koning moet al heel oud zijn en gaat terug op drie Indische verhaalmotieven:

motief 1: een man wordt door zijn vrouw bedrogen maar troost zich als hij ziet dat anderen er nog beroerder aan toe zijn;

motief 2: een boosaardige demon delft het onderspit tegen zijn vrouw die hem met anderen bedriegt;

motief 3: een meisje weet gevaar van haarzelf en haar vader af te wenden door verhalen te vertellen.

Het begin van de 1001 Nacht luidt aldus:

Een Sassanidenvorst had heel lang geleden twee zoons Shahriar en Shahzaman. De oudste erfde zijn rijk bij zijn dood. De jongste vestigde zich een eigen koninkrijk. Na lange tijd wil hij zijn broer bezoeken, betrapt zijn vrouw vlak voor zijn vertrek op overspel, doodt haar en reist bedroefd af. De broers vinden elkaar, gaan op jacht, de jongste keert voor een behoefte naar het paleis terug en betrapt de vrouw van zijn broer tijdens een sexuele orgie met slavinnen en negers. Hij voelt zich opgelucht (motief 1), dan is ook Shahriar getuige van het tafereel, hij doodt alle vrouwen in het paleis en vertrekt met zijn broer op zoek naar raad. Zij ontmoeten een demon in gezelschap van een prachtige vrouw. De demon gaat slapen. De vrouw dwingt de twee vorsten tot sexuele gemeenschap en toont hen vervolgens een snoer vol ringen van mannen met wie zij de demon bedrogen heeft (motief 2). De vorsten keren terug in hun funktie. Zij zijn getroost (motief 1 verdubbeld). Shahriar ziet in het vervolg niet af van bijslaap, maar laat de vrouwen de day after the night before onthalzen zoals an-Nadim al meldde in de Fihrist. Dan komt echter het edelmoedige meisje naar voren dat Sheherazade heet; zij besluit zichzelf en haar zusters te redden door zich voor de koning beschikbaar te stellen, en door middel van verhalen (motief 3) hem aan zich te binden en zo de doodslag te voorkomen.

Dit kaderverhaal leidt de 1001 Nacht in. Het is niet alleen ‘entertaining’, maar ook ‘time-gaimng’. De dood wordt er mee uitgesteld en daarvan komt afstel wanneer Sheherazade na 1001 nachten de koning verrast met de drie zonen die ze hem inmiddels gebaard heeft. Maar ook zonder dat zou de koning in haar de vrouwen hun boosaardigheid vergeven hebben omdat door haar woorden zijn gemoed tot rust gekomen was.

De eerste verhalen die Sheherazade - op uitnodiging van haar zuster Dinazade en met toestemming van de Koning vertelt draaien om hetzelfde thema: vrouwen bedriegen mannen, hebben macht over mannen (de trouweloze koningsvrouwen, de vrouw van de demon), maar ze redden ze ook omdat ze over toverkracht beschikken. Zo toveren vrouwen in De Koopman en de Demon mannen en rivalen om in weerloze dieren, maar andere vrouwen treden met diezelfde tovermacht weer reddend op. Sheherazades toverkracht is haar vertelkunst. Vooral in de eerste verhalen eindigt een nacht vaak op een kritiek moment, juist als in een televisieserie, wanneer een mes geheven wordt voor een dodelijke stoot (na 1ste nacht), wanneer een gedaanteverandering plaats moet vinden (na 3de nacht), wanneer dreiging wordt uitgesproken, (na 5de nacht). In elk geval wordt steeds vermeden dat het einde van een verhaal samenvalt met het einde van een nacht, zodat de spanning er in blijft. Door te vertellen wordt het kwaad dat in de koning broeit tegengehouden en uiteindelijk bezworen.

Het vertellen krijgt een beslissende funktie wanneer het leven van iemand er van af hangt. Men kan dan spreken van een ransom-frame (‘aflossingskader’). Dat is bijvoorbeeld het geval in De Koopman en de Demon, een van de oudste raamvertellingen van de cyclus:

Een koopman op reis doodt de (onzichtbare) zoon van een demon met een dadelpit. De demon eist zijn leven op. De koopman krijgt uitstel om afscheid te nemen van zijn familie en zijn zaken te regelen. Als hij na een jaar terugkomt om te sterven ontmoet hij daar drie oude mannen. Juist dan meldt de demon zich om de koopman te doden. De mannen smeken de demon het leven van de koopman te redden in ruil voor een verhaal. De demon beloont elk verhaal met 1/3 van het leven van de koopman en zo wordt de koopman gered.

Dit verhaal is vermoedelijk van oud-arabische oorsprong. Mohammed zou het al aan zijn vrouw Aisha verteld hebben in een primitievere vorm.

Wij vinden er de verhoudingen van het kaderverhaal in weerspiegeld. De inzet van het vertellen is hoog, een mensenleven hangt ervan af. Het is een patroon dat in complexere vorm terug komt in De drie dames van Baghdad en in De gebochelde. Vertellen is heilzaam lijkt de Duizend-en-één-Nacht te zeggen, machtigen worden bedwongen, koningen van hun slapeloosheid bevrijd.

R. Hawari, ‘Antoine Galland's translation of the Arabian Nights’ in: Revue de Littérature Comparée 54 (1980) 150-164

P. Heine, ‘Wein und Weinkonsum in 1001 Nacht’ in: XIX Deutscher Orientalistentag 1975, 453-462

G. Knipp, ‘The Arabian Nights in England’ in Journal of Arabic Literature 5 (1974) 44-54

S. Segert, ‘Zu den altorientalischen Motiven in “Tausend und einer Nacht”’ in: Archiva Orientalia 31 (1963) 630-634

A.F. Wright, ‘The oldest documentation evidence for the title “Alf layla wa-layla”’ ‘in JAOS 78 (1958) 301-303

N.J. Dawood, Tales from the Thousand and One Nights, Translated with an introduction by -. Penguin Books, 1973

Nederlandse vertalingen

Een Nederlandse vertaling uit het Arabisch heeft tot op heden niet plaats gevonden voor zover ik weet.

De eerste Nederlandse vertaling verscheen in 1732 te Amsterdam in 12 delen onder de titel Duizend en één Nacht anoniem op basis van de Gallandversie. Een Vlaamse versie volgde in 1788 te Gend van de hand van J.B. Rommel: De duyzind en eenen Nagt.

Gerard Keller bezorgde in 1889 een zeer fraaie uitgave op basis van een bewerking van de vertaling van Lane: Duizend en één Nacht. Verschenen bij de gebroeders E. en M. Cohen te Nijmegen en Arnhem ‘met meer dan 3000 illustratiën van Gust. Doré en anderen’.

Na de tweede wereldoorlog verschenen tegelijkertijd bij Veen in Amsterdam en bij Parnassus aldaar fraaie kado uitgaven van de 1001 Nacht. De Parnassus-uitgave was gebaseerd op Mardrus en verscheen al vanaf 1943 onder redaktie van Albert Helman met illustraties van Anton Pieck, de Veen-uitgave startte in 1947 op basis van Galland's tekst onder bewerking van Jan Vercammen en Cyriel M. Verleyen, een Belgische uitgave feitelijk en waarschijnlijk bedoeld om rooms tegengif te bieden tegen de scabreuze tekst van Helman c.s.

In 1975 verscheen bij A. Manteau te Brussel en Den Haag een paperback - editie van de Parnassusuitgave. Deze is nog in de boekhandel verkrijgbaar.

Met dank aan Greetje Heemskerk en Arie Schippers voor het aan mij verstrekte bibliografisch materiaal.