Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 45]

Amy van Marken
Trollen

Illustratie van Theodor Kittelsen bij de Noorse volkssprookjes.

Sinds het woord ‘troll’ officieel is opgenomen in de Grote van Dale (7e uitgave) mogen we ervan uitgaan dat dit natuurwezen - ontleend aan het Skandinavische volksgeloof zoals het zich in sagen en sprookjes manifesteert - in Nederland min of meer een begrip is geworden. Over de etymologie van het woord troll bestaat weinig duidelijkheid. Het heeft waarschijnlijk iets te maken met ‘rollen’ of ‘zich snel voortbewegen’. In het Noors en het Zweeds is het onzijdig, terwijl we het in het Deens en het Nederlands als een woord van het mannelijk geslacht beschouwen. In Denemarken is er in het oude volksgeloof trouwens zelden sprake van de benaming trollen voor deze supra-normale wezens. In het Deense sagen- en sprookjes-materiaal worden ze gewoonlijk aangeduid als ‘het heuvelvolk’ of ‘de onderaardsen’, die zich onderscheiden van het ook in de rest van Skandinavië bekende ‘elvenvolk’ (in Noorwegen het z.g. ‘huldrefolk’), dat in bossen, moerassen en velden huist. Gaat het om een afzonderlijk type van de soort, dan heet hij in Denemarken gewoonlijk ‘bergman’ of ‘heuvelman’. In Zweden vormen ze, evenals in Denemarken, een gemeenschap. Ze leven in familieverband, worden geboren en sterven, trouwen en hebben kinderen, ze eten en drinken, dansen en vieren feest en ze kibbelen en vechten met elkaar. Het is vooral uit Noorwegen dat we de solitair levende trollen kennen. Wat hun uiterlijk betreft, hebben ze in het volksgeloof in heel Skandi-

[p. 46]

navië twee gemeenschappelijke trekken: hun lelijkheid en hun rijkdom. Vaak zijn ze ook dom. De afmetingen echter variëren. Ze kunnen dwergachtig klein zijn, maar ook normaal menselijke lengte bezitten dan wel op reuzen lijken. Vooral de laatste soort is vrijwel altijd van het mannelijk geslacht. Ten opzichte van de mens hebben de trollen overwegend een kwaadaardige instelling. Het komt echter wel degelijk voor, dat zij als helpers optreden. Tot hun onplezierige eigenschappen hoort, dat zij niet alleen levensmiddelen en vee stelen, maar ook mensenroof bedrijven. Vrouwen en meisjes (liefst zwangere vrouwen en jonge bruiden), mannen en kinderen worden op slinkse wijze de heuvel of berg binnengelokt en is men eenmaal in de macht van de troll, dan is er - althans in het volksgeloof en de sage - nauwelijks verlossing meer mogelijk. Tot hun meest verderfelijke streken wordt de z.g. kinderruil gerekend. Berucht zijn de sagen, waarin wordt verteld hoe de jonge moeder bij het wakker worden ontdekt, dat haar pasgeboren (nog niet gedoopte) kind verwisseld is voor een gebrekkig en mismaakt trollenkind. Tegenover deze boosaardigheid beschikt de mens niettemin over enkele verdedigingsmiddelen. Door bepaalde magische handelingen te verrichten, b.v. het werpen van stalen en in het algemeen scherpe voorwerpen, het afschieten van een geweer, het blazen op een hoorn enz. gelukt het soms de troll op de vlucht te jagen. Daarnaast zijn het noemen van de trollennaam, het aanroepen van de maagd Maria, het bidden van het Onze Vader, het maken van het kruisteken en het luiden van de kerkklokken deugdelijke afweermiddelen. Ze staan immers buiten de christelijke gemeenschap. Maar ook de natuur zelf kan te hulp schieten: als de troll door het zonlicht of de bliksem wordt getroffen, is het met hem gedaan: hij verandert in een brok steen of spat uit elkaar!

Er bestaan echter, zoals we al hoorden, ook trollen met een vriendelijker inborst. Zij zijn het die de mens een handje helpen bij het maaien, oogsten, spinnen of brouwen. We horen niet zelden hoe troll en mens gereedschappen van elkaar lenen en diensten uitwisselen. Soms vragen de onderaardsen zelfs vroedvrouwhulp aan de mens! In het algemeen geldt, dat als men op goede voet met hen staat, men daarvoor ook wordt beloond. Ze komen hun beloften na.

In grove trekken is dit het beeld van de trollen, zoals we het uit het volksgeloof en de daarin wortelende sagen leren kennen. Dit beeld echter verschilt duidelijk van de trollen voorstellingen in het z.g. wondersprookje, hoeveel elementen dit ook heeft overgenomen uit het volksgeloof, resp. de sage. Over het verschil èn het verband tussen sage en sprookje is veel geschreven en de definities en meningen lopen soms sterk uiteen. In de International Dictionary of regional European ethnology and folklore, vol, II, Folk Literature (Germanic), geredigeerd door de bekende Deense folklorist Bødker (Kopenhagen 1965) en b.v. bij Max Lüthi, de Zwitserse sprookjeskenner, is over deze problematiek veel te vinden. Hier beperken we ons tot de verhouding tussen troll en mens in de beide vertelgenres.

In de sage, die gewoonlijk aan tijd en plaats is gebonden, die vaak een verklarend of een waarschuwend karakter heeft en die iets vertelt over wat zelf beleefd, gezien of via anderen gehoord is, in die sage is de mens - zij het niet altijd - in het defensief tegenover trollen die als demonische, mythische natuurmachten, zijn alledaagse werkelijkheid bedreigen. Het is de numineuze angst voor alles wat buiten onze normale ervaringswereld ligt, die de mens naar beschermingsmiddelen doet grijpen. Zo men op het laatste moment weet te ontsnappen, is men voor het leven getekend, maar in verreweg de meeste gevallen is er geen verlossing meer mogelijk, als men eenmaal in de macht van de troll is.

In het wondersprookje daarentegen bindt de held(in) zonder vrees de strijd tegen de troll aan. De numineuze angst lijkt hem of haar geheel vreemd. En de mens overwint. De trollen worden verslagen of gedood en wie in hun macht gevangen zat, wordt bevrijd. Bovendien bereikt de held(in) zelf vrijwel altijd een hogere sociale status. Koelbloedigheid en dadendrang, de wil om de opgedragen taak te volbrengen en de overwinning te behalen - al dan niet gepaard aan magische hulpmiddelen - helpen hen in de strijd. Als deze magische hulpmiddelen eraan te pas komen, dan zijn ze gewoonlijk ontvangen als beloning voor een goede daad dan wel in een eerdere strijd veroverd, maar het komt ook veelvuldig voor, dat de schijnbaar ongelijke strijd tussen held en troll wordt gewonnen door de slimme vindingrijkheid van de ogenschijnlijk onnozele, maar listige held.

Evenals in de sage kan de troll ook in het wondersprookje als helper optreden, meestal op basis van het principe dienst en wederdienst. Een goed voorbeeld vormt het sprookje van de drie misvormde spinsters die het meisje dat niet spinnen kan, helpen haar taak te volbrengen op voorwaarde, dat ze op haar bruiloft met de prins wordt uitgenodigd.

Omdat de trollensagen minder bekend zijn dan de trollensprookjes volgen hier enkele voorbeelden:

Mans Böss was een troll die in de Kapellaheuvel huisde. Zij vrouw kwam eens bij een buurvrouw op bezoek die linnen zat te spinnen. Toen wilde dat trollenwijfje voor haar spinnen en ze vroeg of het met twee of drie draden moest zijn. Toen het klaar was, was het garen zo fijn, dat de buurvrouw het zelf niet kon weven en ze zei tegen de troll, dat zij het dan ook maar moest weven. Het trollenwijfje deed het en het was zo'n mooi weefsel, dat het een altaarkleed voor de kerk in Veinge werd. Toen vroeg de vrouw aan de troll wat ze wilde hebben voor haar werk. ‘Ja, je kunt me niets anders geven dan dat eiertonnetje daar, dat onder je bed staat, want dat is het enige dat geen kruisteken heeft’.
(Bengt af Klintberg: Svenska folksägner. Stockholm 1972)
Grootmoeder vertelde, dat de boerin op Staby op een avond buiten stond om zich te kammen. Maar opeens was ze weg. Het was de bergtroll die haar had meegenomen, de heuvel in, vlakbij de boerderij. Ze konden buiten horen, hoe ze in de berg psalmen zong.
Op een avond kwam ze aankloppen. Maar toen was de boer hertrouwd. Hij wilde open gaan doen, maar zijn vrouw hield hem tegen. Toen hoorden ze een harde gil. De volgende morgen waren er bloeddruppels op de stoep. Sindsdien heeft niemand ooit meer iets van haar gehoord.
(Bengt af Klintberg. Svenska folksägner. Stockholm 1972)
Er was eens een moeder die een kind kreeg, en ze hadden de schaar weggenomen uit de wieg, want die hadden ze nodig. En toen de moeder even weg was en weer binnenkwam, lag er een ander kind in de wieg, een wisselkind. Het groeide, maar het was niet als andere kinderen, zijn hoofd groeide en werd heel groot. Maar soms in het schemerdonker liep hij door het bos en riep: Ringa, Bella, Habba, hop! Het waren vast de namen van zijn soortgenoten die hij riep.
(Bengt af Klintberg: Svenska folksägner. Stockholm 1972)

Een kwart mijl van Sorø vandaan ligt Pedersborg en een eindje verderop ligt Lyngen. Tussen die twee plaatsen ligt een heuvel, Brøndhøj genaamd. Ze vertellen dat die bewoond wordt door trollenvolk. Onder hen was er eens een oude jaloerse troll die door de anderen Knorremorre werd genoemd, want het was vaak zijn schuld dat er ruzie en herrie was in de heuvel. Eens was die Knorremorre er achter gekomen, dat zijn jonge vrouw bevriend was en het hield met een jonge troll en hij nam het ze zo kwalijk, dat hij haar met de dood bedreigde, Ze vond het daarom maar beter om weg te vluchten uit de heuvel en veranderde zichzelf in een rode poes en begaf zich naar Lyngen, waar ze in deze vermomming een wit voetje kreeg bij een arme keuterboer, die Plat heette. Daar leefde ze een hele tijd, kreeg elke dag melk en pap en lag dag in dag uit in de leunstoel bij de warme kachel. Op een avond kwam Plat thuis en toen hij binnenkwam zat de poes juist op haar vaste plekje en likte de meelpap uit een schotel en maakte haar

[p. 47]

pootjes schoon. ‘Nou, vrouwtje!’, begon de man. ‘Zal ik je eens vertellen wat me is overkomen onderweg! Toen ik voorbij de heuvel liep, kwam er een troll naar buiten en die riep me en zei: Hoor eens, Plat! Zeg tegen je poes, dat Knorremorre dood is.’ Bij deze woorden stond de poes op haar achterste been, liet de schotel melk in de steek en zei op weg naar de deur: ‘Wat? Is Knorremorre dood? Dan moet ik gauw naar huis!’ (Dansk Folkedigtning, ved Erik Dal. Kopenhagen 1967)

De Noorse sage over Peer Gynts ontmoeting met een hele reeks trollen vinden we uitvoerig naverteld bij de Noorse sprookjesverzamelaar Asbjørnsen in een fragment uit het verhaal ‘Na een rendierjacht in Rondane’. (Ned. vertaling door Greta Baars-Jelgersma in Noorse Volkssprookjes, Utrecht 1944)

Het blijkt duidelijk uit deze sagen dat het uiterlijk beeld van de trollen heel neutraal is, of liever: we komen nauwelijks iets over hun uiterlijk te weten. De wat meer gedetailleerde beschrijvingen van de trollen waar sprookjes- en trollenminnaars zo verzot op zijn, vinden we gewoonlijk in de navertelde sprookjes. Daar horen we over gedrochtelijke oerwezens uitgerust soms met heel lange neuzen, soms met een staart, trollen met een griezelig aantal hoofden en anderen die met zijn drieën maar over één oog beschikken. Een trollenwijf draagt haar hoofd onder haar arm en heeft een geheimzinnige zak op haar rug, een andere heeft maar één oog en de drie spinsters hebben resp. een hele dikke lip, een enorm achterwerk en een reusachtige voet of duim. Van lange neuzen gesproken: in een Deens sprookje is sprake van trollenvrouwtjes met neuzen die resp. drie, vijf en zeven el lang zijn en via hun neusgaten (!) kunnen ze driehonderd, zeshonderd en twaalfhonderd mijl ver zien!

Toch volstaan verreweg de meeste oorspronkelijke informanten met de simpele aanduiding: en toen kwam er een grote, lelijke troll ... zonder verdere bijzonderheden dus, geheel in overeenstemming met een van de ‘epische wetten’ die de Deense folklorist Axel Olrik in 1908 formuleerde, dat sagen en sprookjes zelden uitvoerig beschrijven. Dat vooral latere vertellers en bewerkers van de sprookjesstof en met name de auteurs van z.g. kindersprookjes de trollattributen maar al te graag hebben aangedikt, is een geheel andere zaak. Het is bovendien duidelijk, dat de verschillende illustratoren van de sprookjesstof een groot aandeel hebben gehad in de visuele beeldvorming ten aanzien van de troll.

Nu kan men zich afvragen, waarom van alle bovennatuurlijke wezens in de Skandinavische sagen- en sprookjeswereld juist de troll voor niet-Skandinaviërs zo'n aantrekkingskracht heeft gekregen. Want dat de trollen ‘in’ zijn tegenwoordig is duidelijk! Een aantal factoren is hieraan debet: de vrij talrijke sprookjesvertalingen en vooral de sprookjesillustraties; voorts het feit dat wereldwijd beroemde Skandinavische auteurs als H.C. Andersen, Henrik Ibsen en Selma Lagerlöf trollmotieven hebben gebruikt in hun werken, en tenslotte het toerisme annex de souvernirhandel. Wat dit laatste betreft: ik geloof dat in onze late twintigste eeuw de niet-Skandinaviër, veelal afkomstig uit dichtbevolkte streken, als toerist de onmiskenbare mystiek van de ongerepte natuur in het Noorden zeer sterk ondergaat. Hij ziet de trollen in het landschap tot leven komen, zoals de vroegere en huidige geslachten in Skandinavië dit ook hebben ervaren en zoals de Skandinavische illustratoren van de volkssprookjes en sagen die hebben gevisualiseerd. Over de bloeiende commercie in trollenfiguren behoef ik niet uit te weiden. In de overigens voortreffelijke ANWB-gids over Noorwegen wordt trouwens vele malen verwezen naar lokale trollensagen en sprookjes, en ook de toeristische uitgaven voor buitenlanders in Noorwegen besteden aan de trollen- en sprookjeswereld ruime aandacht. In Zweden en Denemarken is van een soortgelijke trollencultus alleen sprake ten aanzien van de illustraties.

Wat de sprookjesvertalingen betreft: De meest representatieve Nederlandse vertaling van in het bijzonder de Noorse volkssprookjes in de versie van de verzamelaars Asbjørnsen en Moe kwam in 1941 en in 1944 op de Nederlandse markt in een ruime keuze van Greta Baars-Jelgersma, die ze ook vertaalde. De oorspronkelijke uitgave verscheen tussen 1842 en 1848. Een eerste bloemlezing daaruit in het Nederlands stamt uit de jaren 1875. Recentelijk kwamen in de populaire pocketreeks ‘Sprookjes, Mythen en Legenden’ van Bruna een bundel Deense en een bundel Zweedse sprookjes uit, helaas uit het Duits vertaald.

De sprookjesverzameling van Asbjørnsen en Moe is te betitelen als een nationaal cultuurgoed. Ze verscheen op een uiterst gunstig ogenblik, toen de Noren bezig waren - na eeuwenlange voogdijschap onder Denemarken - een eigen identiteit te heroveren. Dat het hier gaat om een werkelijk levende cultuurschat blijkt uit het feit, dat ze tot op de dag van vandaag telkens weer inspireren tot nieuwe scheppingen binnen alle gebieden van beeldende kunst, literatuur, toneel, ballet en muziek. Na Asbjornsen en Moe hebben vele andere Noorse folkloristen zich beziggehouden met het verzamelen en uitgeven van sprookjes- en sagenmateriaal, maar het zijn de klassieke bundels van Asbjørnsen en Moe, die dank zij hun briljante verteltrant hun blijvende plaats hebben behouden in het hart van de Noren, ook al is men er zich nu duidelijk van bewust dat het hier om een literaire versie van het oorspronkelijke informantenmateriaal gaat. De sprookjesbundels van Zweedse en Deense verzamelaars, hoe goed zij hun werk ook deden, hebben nooit de centrale plaats in het volksbewustzijn gekregen als in Noorwegen het geval is. Van de Zweedse uitgaven noem ik die van Afzelius (1839) en van Hylthén-Cavallius en zijn Engelse vriend George Steffens (1844-1849). Onder auspiciën van de Koninklijke Gustav Adolf Akademie verscheen in de jaren 1939-1947 de verzamelde Zweedse sprookjes- en sagenschat, waarvan een licht bewerkte en geïllustreerde volksuitgave, verzorgd door Jöran Sahlgren en zijn vrouw, in 1945 het licht zag. Deze uitgave is dit jaar met de illustraties van Einar Norelius herdrukt in vier delen (Gidlunds förlag, 1981). Tussen 1949 en 1952 kwam een andere wetenschappelijk verantwoorde uitgave tot stand van de hand van Waldemar Liungman (Sveriges samtliga folksagor i ord och bild I-III). De eerste kleine verzameling Deense volkssprookjes werd geredigeerd door Matthias Winther in 1823. De grote doorbraak volgde in de jaren vijftig van de vorige eeuw dank zij de inzet van Svend Grundtvig. Deze bewerkte later een groot deel van de door hem verzamelde stof ingrijpend in een driedelige uitgave Danske Folkeeventyr (1878-1884). Verreweg de grootste verzamelaar in Skandinavië was echter Evald Tang Kristensen (1843-1929), die in 1868 zijn eerste bundel publiceerde. Maar geen van deze uitgaven noch die van de vroegere en latere verzamelaars zijn tot een zo uniek cultuurmonument geworden als, nogmaals, de sprookjes van de Noren Asbjørnsen en Moe. Maar ze hadden dan ook niet de concurrentie van Andersens sprookjes en vertellingen! Dat drie wereldberoemde auteurs als Andersen, Ibsen en Lagerlöf, trollenmotieven in hun kunst hebben verwerkt (hetzelfde geldt o.a. voor de componist Edvard Grieg) zal zeker ook zijn sporen hebben achtergelaten bij de beeldvorming van trollen bij niet-Skandinaviërs. Bij H.C. Andersen hebben de trollen iets weg van kleine duiveltjes - b.v. in de proloog van ‘De Sneeuwkoningin’ - terwijl hij in het sprookje ‘De Elvenheuvel’ zijn beeldfantasie in de beschrijving van de Deense elvenkoning en de Noorse bergtrol uit Dovre geheel de vrije loop laat. Hij wijkt daarbij grondig af van de geijkte voorstellingen uit het volksgeloof. Hetzelfde geldt voor de Laplandse IJstroll die Selma Lagerlöf ten tonele voert in haar beroemde leesboek Nils Holgerssons wonderbare reis. Ibsen die talloze sprookjes- en sagenmotieven gebruikte in zijn kunst visualiseerde in Peer Gynt (1867) de trollenkoning van de Dovreberg als half dier half mens. Hij rustte hem uit met een staart, een attribuut dat in het volksgeloof eerder bij de

[p. 48]

vrouwelijke ‘huider’ behoort. Het duidt ook op een zekere verwantschap met de duivel. Dat ze in het drama een symbolische functie hebben en als projecties van Peer Gynts driften en schuldgevoelens dienen en daarnaast ook nog een satirisch aspect bezitten (Ibsen neemt in de Dovre-scènes n.l. een loopje met het Noorse nationalisme van die dagen), is een heel andere zaak. In de bekende episode, waarin Peer Gynt geconfronteerd wordt met de zogeheten B0ygen, de troll van het Etnedal - onzichtbaar, groot, koud, glibberig en ongenaakbaar - heeft Ibsen andere bekende sagenstof gebruikt. Trollensymboliek komt ook elders in Ibsens werk voor. Men denke slechts aan de beroemde dichtregels ‘Leven is een strijd met trollen / in het gewelf van hart en hoofd...’.

Illustratie van Theodor Kittelsen bij de Noorse volkssprookjes.

Toen Ibsen en Andersen hun trollen gestalte gaven, was er nog geen geïllustreerde uitgave van de sprookjes van Asbjørnsen en Moe verschenen. Die kwam pas in de jaren '80. Van de vele illustratoren die in de loop der jaren deze Noorse sprookjes hebben verlucht, is Theodor Kittelsen (1857-1914) de ongeëvenaarde trollentekenaar gebleven. Dank zij de moderne reproductiemethoden zijn zijn trollen tot ver buiten de grenzen van Noorwegen doorgedrongen. Hetzelfde kan gezegd worden van de trollenvoorstellingen van de Zweden John Baur, Einar Norelius en Rolf Lidberg. De ‘posters’ van de eerst- en laatstgenoemde worden op grote schaal gedistribueerd en dragen in sterke mate bij tot de internationale popularisering van het weliswaar heel schilderachtige en fantasievolle, maar in relatie tot het oorspronkelijke ‘model’ toch wel wat overtrokken beeld van de troll.

Dat de trollen in sagen en sprookjes een symbolische functie vervullen zal niemand betwijfelen. De uiteenlopende en dikwijls zeer gedetailleerde interpretaties van b.v. psychoanalytische, dieptepsychologische, antroposofische en sociologische zijde zjn helaas maar al te vaak heel speculatief, subjectief en eenzijdig. De mening van de folkloristen wordt bij deze interpretaties te zeer buiten beschouwing gelaten. Er valt echter niet te ontkomen aan de gedachte, dat de mens in deze natuurwezens een brok van zijn angsten, driften en dromen heeft geprojecteerd. Ieder die in wisselende omstandigheden alleen heeft rondgedwaald in de bossen en bergen van het Noorden zal ten volle beamen dat de Skandinavische natuur alle aanleiding geeft tot trollenvoorstellingen. Daar hoeven geen hallucinaties, koorts-, honger- en vermoeidheidsvisioenen aan te pas te komen, al zullen deze factoren in het verleden zeker een rol hebben gespeeld bij het ontstaan van trollengedaanten. De enorme afhankelijkheid ten opzichte van de natuur en het beeldend denken van de mens die zoekt naar verklaringen voor wat hem onverklaarbaar lijkt, ook dat behoort tot het ontstaan en het voortleven van deze ‘oervoorstellingen’, die ons in de sprookjes en sagen van Skandinavië zo concreet tegemoet-treden en waarover met zo'n enorm bevrijdend gevoel voor humor wordt verteld. Want juist dat laatste is het verrassende kenmerk van de sagen en sprookjes uit het z.g. zwaarmoedige, sombere Noorden: hun nuchtere èn sappige humor en realiteitszin, waaraan iedere sentimentaliteit vreemd is.

Literatuur:

Bengt Holbek /Iørn Pio: Fabeldyr og sagnfolk. Kopenhagen 1979.

Elisabeth Hartmann: Die Trollvorstellungen in den Sagen und Märchen der skandinavische Völker. Stuttgart-Berlin 1936.

Max Lüthi: Das europäische Volksmärchen. Bern 1947; 5., durchgesehene Auflage, München 1976.

Max Lüthi: Das Volksmärchen als Dichtung. Düsseldorf-Köln 1975.